جشنواره فیلم استانبول؛ سینمای تجاری به‌جای سینمای اجتماعی

در سی و سومین جشنواره فیلم استانبول، فیلمسازان مهم ترکیه حضور نداشتند. نوری بیلگه جیران، «خواب زمستانی»، تازه‌ترین فیلمش را به جشنواره فیلم کن فرستاده بود، سمیح کاپلان اوغلو این روزها سرگرم ساختن یک فیلم علمی – تخیلی است و «زنان آوازه‌خوان» از رها اردم هم فیلم قابل تأملی از کار درنیامده بود. به همین جهت «لاله زرین» جشنواره فیلم استانبول به خاطر فیلم «من او نیستم» به تیفون پیرسلیم‌ اوغلو رسید.

«من او نیستم» یک ماجرای کافکایی است بین یک زن و مرد که به شکل یک داستان پلیسی روایت می‌شود. نیهات که به عایشه دل باخته است، به تدریج تغییر شخصیت می‌دهد و چه از نظر ظاهری و چه از نظر درونی، رفتار و منش‌اش شبیه شوهر عایشه می‌شود که به جرم قتل مردی به زندان افتاده است. منتقدان از این فیلم به عنوان تمثیلی از هویت‌باختگی روستائیانی که برای کار به شهرهای بزرگ ترکیه مهاجرت می‌کنند و نمی‌توانند خودشان را با مدرنیزاسیون پیش‌رونده در ترکیه همسو کنند، یاد کرده‌اند.

تراجنسیتی‌ها با لباس‌های شاد؛ امید کردها به معجزه

جشنواره فیلم استانبول که در سال‌های دهه ۱۹۸۰، پس از آخرین کودتای نظامی در ترکیه بنیان گذاشته شد، همواره محلی بوده است برای تبادل آزادانه اندیشه و نمایش آخرین دستاوردهای سینمایی ترکیه و همچنین پرداختن به موضوعاتی مانند وضع اقلیت‌ها. این جشنواره در سی و سومین سال برگزاری‌اش به این ماهیت تاریخی همچنان پایبند ماند. در سی و سومین جشنواره فیلم استانبول فیلم‌هایی درباره اقلیت‌های قومی و دگرباشان جنسی هم به نمایش درآمد.

«ترانس ایکس استانبول» ساخته ماریا بیندر مشکلات اجتماعی تراجنسیتی‌ها در استانبول را نمایان می‌کند و با نقل قولی از اردوغان به پایان می‌رسد که وعده داده بود به تبعیض‌های اجتماعی نسبت به همجنسگرایان و دگرباشان جنسی پایان دهد. این فیلم در سینما «اطلس» به نمایش درآمد. گروهی از تراجنسیتی‌های استانبول با لباس‌هایی با رنگ‌های شاد مقابل این سینما اجتماع کرده بودند و همگی به تماشای این فیلم رفتند.

فیلم «به صدای من بیا» ساخته حسین کرابی، کارگردان کرد در یک فضای افسانه‌ای روایت می‌شود. زنی به نام «برف» دست نوه‌اش «جیان» را گرفته و در کوه‌ها در پی یافتن پسر گمشده‌اش است. هر بار که زندگی آن‌ها به خطر می‌افتد در اثر یک رویداد معجزه‌آسا نجات پیدا می‌کنند.

«روزی بود، روزگاری بود» ساخته کاظم اوز در اپیزودهای به هم پیوسته وضعیت نابسامان کارگران روزمزد و مهاجر کرد در آنکارا را نمایان می‌کند. کارگردان پس از نمایش این فیلم در برابر تماشاگران ترک و انگلیسی‌زبان به کردی سخن گفت و مترجمی سخنان او را ترجمه کرد. از وقتی که دولت اردوغان با حزب کارگران کردستان مذاکره می‌کند، صحبت کردن به زبان کردی در ترکیه جرم محسوب نمی‌شود.

سینمای تجاری به جای سینمای اجتماعی

انتظار می‌رفت فیلم‌هایی درباره خیزش شهروندان در میدان تقسیم به نمایش درآید. اما ۱۰ ماه پس از وقایع میدان تقسیم هنوز سینمای ترکیه به این موضوع نپرداخته است. از یک سو سینماگران نام‌آشنا مایل نیستند با پرداختن به چنین موضوع چالش‌برانگیزی از سرمایه‌گذاری دولت در پروژه‌های سینمایی‌شان محروم بمانند و از سوی دیگر برخی از فیلمسازان نام‌آشنای ترکیه مثل سمیح کاپلان اوغلو هم ظاهراً به سیاست‌های اردوغان گرایش پیدا کرده‌اند.

آرش ریاحی، مستندساز ایرانی که پیش از این به همراه برادرش آرمان، مستند «هر روز شورش» درباره کارزارهای مدنی در جهان و خلاقیت شهروندان در این کارزارها را به نمایش گذاشته بود، در جشنواره فیلم استانبول حضور داشت.

مستند «هر روز شورش» در متن پروژه‌ای پدید آمده که به اهمیت شبکه‌های اجتماعی در کارزارهای مدنی می‌پردازد. این مستند در سراسر جهان مورد توجه منتقدان قرار گرفته، جایزه تماشاگران جشنواره فیلم‌های مستند کپنهاگ و «سینمای صلح» در جشنواره فیلم برلین را به دست آورده و در جشنواره هنر الکترونیک هم به نمایش درآمده و تحسین شده است.

آرش ریاحی در سخنانی درباره کارزارهای مدنی بر این ضرورت تأکید کرد که گاهی مهم است که هنرمند، نظرگاهش را تغییر دهد و تلاش کند نظر و موقعیت آن سوی دیگر را هم نشان دهد.

آنچه که در جشنواره فیلم استانبول مشاهده نشد، تلاش سینماگران ترک بود برای پرداختن به موضوعاتی مانند سرکوب کردها و علوی‌ها، تحت تعقیب قرار دادن روزنامه‌نگاران و تبعیض‌های اجتماعی نسبت به دگرباشان. این خلا را فیلم‌های سرگرم‌‌کننده‌ای که به گیشه نظر دارند پر کرده بودند. از این نظر گرایش غالب در سینمای ترکیه به سینمای ایران شباهت‌هایی دارد. سینمای انتقادی و اجتماعی در حاشیه قرار گرفته و به جای آن، سینمای عام‌پسند با اقبال و توجه روبرو شده است.

با این‌حال ظاهراً هنوز به سینمای ترکیه می‌توان امید داشت. در سی و سومین جشنواره فیلم استانبول جایزه بهترین کارگردانی برای فیلم «بیا گناه کنیم» به اونور اونلو تعلق گرفت.

«بیا گناه کنیم» داستان یک امام جماعت است که با رشوه‌خواری و فساد مبارزه می‌کند و در این راه تابوهایی را می‌شکند: برای اینکه در مبارزه با رشوه‌خواران موفق شود، به اقتضای شرایط، شراب هم می‌خورد، و از قضا مست می‌کند، بر سینه‌اش صلیب می‌کشد و در همان حال زندگی جنسی پر التهابی دارد. این فیلم یک کمدی اجتماعی است و اداره سانسور هم دیدن آن را برای افراد زیر ۱۸ سال ممنوع کرده است.

از ایران «عصبانی نیستم» ساخته رضا درمیشیان و همچنین «دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند» اثر تحسین‌شده محمد رسول‌اف در جشنواره فیلم استانبول به نمایش درآمدند. اصغر فرهادی، سینماگر سرشناس و برنده جایزه اسکار هم ریاست هیأت داوران این جشنواره را به عهده داشت.

ویدئو: ترانس ایکس استانبول