زنان و تاریخ توالت و حمام: چطور تمیز شدیم؟

در صحنه‌ای از فیلم تحسین شده «ایدا»، سه راهبه جوان پیش از ادای سوگندشان در محلی که هنوز مانده تا به شکل «حمامی» امروزی درآید، در شستن بدن‌هاشان به همدیگر کمک می‌کنند. ایدا، «قهرمان» فیلم، تنِ زنانه را گویی آن‌جاست که کشف می‌کند؛ «خلوتی» در کار نیست؛ آداب و اعمالی که دختران انجام می‌دهند، با آن‌چه در حمام‌های امروزی می‌گذرد متفاوت است. ماجرای فیلم در لهستان سال‌های دهه ۶۰ می‌گذرد.

نظافت؛ تولد فضای خصوصی

چه تغییری در طول این سال‌ها رخ داده؟ آیا تحولات در شیوه‌ نظافت شخصی به همین تغییرات خلاصه می‌شود؟
موزه مَرموتان مونه (Musée Marmottan Monet) ـ واقع شده در محله شانزدهم پاریس که سال گذشته ۸۰ سالگی‌ گشایشش را جشن گرفت، امسال برای پرداختن به پرسش‌هایی از این دست، نمایشگاه بکری ترتیب داد: «نظافت، تولد [فضای] خصوصی» (La toilette، la naissance de l «intime). نمایشگاه، یک جورهایی مرور تاریخچه حمام‌هایی است که بسیاری‌ از ما، چه در شرق و چه در غرب، در آن‌ها بخت پرداختن به «خودمان» را یافته‌ایم و البته تصویر زنان در این تاریخچه، منحصر به فرد و قابل بررسی است.

همین ابتدا این را روشن کنیم که فعل «توالت» کردن و کلمه «توالت» در این‌جا از معنای قضای حاجت و ادرار کردن فرا‌تر می‌رود و به حیطه‌ای از نظافت وارد می‌شود که نه تنها نظافت، بلکه آراستن و پیراستن خود به سبک جدید را نیز در بر می‌گیرد. بعضی از مادربزرگ‌ها، از جمله مادربزرگ خود من، هنوز از فعل توالت کردن به‌عنوان معادلی برای آرایش کردن ـ و نه وسمه و سرمه کشیدن ـ، بلکه استفاده از لوازم آرایشی جدید مثل ریمل و ماتیک و... استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر برای توصیف آدابی امروزی‌تر که به معنای این فعل در زبان فرانسه بسیار نزدیک است.

به این ترتیب در این نمایشگاه، صد اثر، شامل طراحی روی پارچه، نقاشی، مجسمه، عکس و گراور، برای توصیف یک عمل جدید یعنی توالت کردن و تحول آیین‌هایی که به بدن می‌پردازند و در ‌‌نهایت به ظهور فضایی اختصاصی برای این فعالیت یعنی «حمام‌» می‌انجامند، گردآوری شده‌اند. در این مفهوم، «حمام‌»، فضایی بسته است، با اعمالی تاره و زمانی که شخص در آن تنها به خودش می‌پردازد.

آثار گردآوری شده از هنرمندان نام‌آور قرن پانزدهم تا امروز، نشان دهنده مناسک نظافت، مکان‌هایی که این اعمال در آن‌ها صورت گرفته‌اند و خود این حرکات و اعمال هستند.

بهداشت بدون آب

پس از قرون وسطی، هنوز حمام‌های عمومی و نیز روسپی‌خانه‌ها بسیار رایج‌ بودند ولی رواج بیماری‌های مقاربتی از جمله سیفیلیس، به ناچار باعث تغییر رفتار‌ها از جمله در حمام رفتن شد و عادت حمام رفتن در اروپا در ادامه قرن شانزدهم، کمتر شد. البته این موضوع شامل سایر نقاط جهان و به‌ویژه کشورهای مسلمان که مومنان برای نماز خواندن چندین بار در روز به شست‌وشوی خود می‌پرداختند، نمی‌شد.

آثار به نمایش درآمده در نمایشگاه به ما می‌گویند که حمام‌ها مدتی پایداری ‌کردند، ولی از حالتی عمومی و جمعی خارج شدند و شکلی خصوصی به خود گرفتند؛ از عملی شاد و عیاشانه، به عملی مستهجن بدل شدند. در قرن هفدهم آب اصلا ماده‌ای نگران کننده تلقی شد که می‌توانست ناقل بیماری‌ها باشد و حتی سلامت دندان‌ها را هدف قرار دهد. پس، دوران «نظافت خشک» آغاز شد. توصیه می‌شد که هر روز صبح صورت را با پارچه‌ای سفید و نه با آب پاک کنند. استفاده از مرهم‌ها جایگزین استفاده از آب شد و به این ترتیب واژه «توالت کردن»، برای توصیف استفاده از این مرهم‌ها و نه آب، در مقابل آینه‌ای قرار گرفته در یک اتاق ابداع شد!

آن‌چه جایگزین شست‌وشو شد، در واقع ژست‌های مشخصی بود که به آرایش مو‌ها، استفاده از پودر‌ها و پرداختن به لباس‌ها اختصاص می‌یافت. محلی که این اعمال در آن انجام می‌شد اتاقی بود که مشخصا میزی برای «توالت» در آن قرار داشت، و بر آن آینه و پودر و غیره قرار داده می‌شد. زن به هنگام توالت کردن تنها نبود؛ نه تنها خدمتکاران بلکه حتی ملاقات کنندگان مرد نیز حضور داشتند.

بازگشت آب، شکل گیری فضای بسته

اما در قرن هجدهم، آب بی‌سر و صدا بازگشت و این با تحول اخلاقیات همزمان شد. علاوه بر این، لوازم جانبی برای عمل نظافت نیز ابداع شدند: تشتک‌هایی برای شستن پا‌ها یا برای ادرار و مدفوع که می‌شود گفت اجداد توالت فرنگی‌های فعلی هستند. البته، این تشتک‌ها با شکل و شمایل وان‌های امروزی بسیار فاصله داشتند.

به این ترتیب، مرحله‌ای از نظافت شخصی آغاز شد که تنها حضور خدمتکاران را بر می‌تابید و جنس مخالف به شکلی کامل از این لحظه‌های به خود پرداختن حذف می‌شد. مشکل اما طراحی خانه‌ها بود که هنوز فضای خاصی برای این عمل نظافت نداشت.

پس از سال‌های ۱۸۰۰ تغییرات عمده در دریافت آن‌چه خصوصی شمرده می‌شود، پدید آمد. دیگر حضور ملاقات کنندگان و حتی خدمتکاران به هنگام توالت کردن پذیرفته نبود. به خلوت رفتن و مخفی شدن از انظار برای نظافت شخصی را می‌توان به خوبی در آثار به نمایش درآمده دید.

در پایان قرن نوزدهم، ابتدا در بریتانیا و بعد در فرانسه، شهر‌ها به «فتح آب» برآمدند. به زمانی طولانی نیاز بود تا آب در تمامی ساختمان‌ها و تمامی طبقات آن‌ها توزیع شود. با وجود این و به هر ترتیب، آب در دسترس همگان قرار گرفت و عمل شست‌وشوی روزانه، به الزامی بهداشتی بدل شد.

از این زمان به بعد بود که نمایش زنان در تابلو‌ها نیز متحول شد، زنان برهنه دیگر بی‌نقص و نمایشگر اوج زیبایی نبودند. ژست‌های جدید و رفتار نو، خام بود و تازگی این عمل را نشان می‌داد.

توالت در دوران مدرن

از ابتدای قرن بیستم، نمایش زنانی که «توالت می‌کنند» در تابلو‌ها و دیگر آثار هنری دچار تحول بسیار شد. این موضوع از تغییرات بنیادین در زندگی خود زنان نشات می‌گرفت. پس «توالت کردن» زنان، یعنی آن‌چه که در دوران مدرن به آراستن آنان با استفاده از وسایل آرایشی مدرن اشاره داشت، دیگر منوط به روسپیان شمرده نمی‌شد و این را در آثاری که ترسیم‌گر زنان مرفه و برآمده از طبقات متوسط جامعه بودند، می‌توان دید.

در واقع جذابیت این نمایشگاه، ورای مساله نظافت شخصی، نمایش همین تحول موقعیت فرد و شکل‌گیری فردیت به‌ویژه در نزد زنان است. این‌که زنانی که به خود می‌پردازند، درست همانند مردان، فقط برای فریفتن و جذب دیگری و جنس مخالف این کار را نمی‌کنند.

در زیر می‌توانید تابلوهای چهارگانه «فرانسوا بوشه» را درباره توالت و نظافت شخصی ببینید: