قایق سرگردان پناهجویان ایرانی در اقیانوس هند

صد‌ها ایرانی که با قایق‌های ناامن ماهیگیری و کشتی‌های چوبی زهوار در رفته، جان‌شان را به دست گرفتند و با عبور از آب‌های اقیانوس هند خودشان را به استرالیا رساندند، فکر می‌کردند که مشکل‌ترین بخش این مهاجرت ماجراجویانه را از سر گذرانده‌اند.

اما آن‌ها که از موج‌های سهمگین گذشتند و قایق‌شان غرق نشد، در ساحل اشتباهی پهلو گرفتند. آنجا که کشتی سرنوشت‌شان لنگر انداخت، نه استرالیا که ساحلی دوردست در گینه پاپوا یا جزیره کریسمس و مانوس بود.

پایوا گینه‌نو، رویای استرالیایی نبود؛ جایی بود در ناکجای جهان. به جای سرزمین رویا‌ها، پرت شدند به یکی از فقیر‌ترین و توسعه‌نیافته‌ترین کشورهای دنیا. پایان سفر، آغاز دربه‌دری و اجبار به زندگی در یک جزیره بود، رابینسون‌ کروزوئه‌هایی که کسی برای نجات‌شان نمی‌آمد مگر اینکه بپذیرند در پاپوا گینه‌نو زندگی کنند یا به کشورشان برگردند.

رضا براتی یکی از آن صدها نفر بود که پیش از آنکه حتی تصمیمی در موردش گرفته شود، در بازداشتگاه مانوس جان داد. روایت شده که به دنبال یک شورش در بازداشتگاه، رضا را از روی پلکان به پایین انداختند و زیر مشت و لگد کشتند. رضا دوباره به شهر لومار در استان ایلام بازگشت، جایی که هشت ماه پیش از مرگ، آن را به امید زندگی بهتر به سوی استرالیا ترک کرده بود.

بر اساس آمار رسمی که اواخر ماه مارس ۲۰۱۴ منتشر شده، از هزار و ۸۴۸ نفری که در بازداشتگاه‌های مهاجرتی استرالیا زندگی می‌کنند، ۲۰ درصد ایرانی‌اند. همچنین چندین هزار ایرانی نیز با روادید موقت در استرالیا به‌ سر می‌برند و منتظر پاسخ نهایی درخواست پناهندگی خود هستند. گفته می‌شود که از هر سه پناهجوی ایرانی، پرونده دو نفر از آنان از سوی اداره مهاجرت استرالیا رد می‌شود.

تونی ابوت، رهبر حزب لیبرال‌های استرالیا که از سال ۲۰۱۳ نخست وزیر این کشور است، تغییر قوانین مهاجرتی و مبارزه با ورود پناهجویانی را که با قایق به این کشور می‌روند، در صدر برنامه‌های خود قرار داده است. او پس از به قدرت رسیدن، به سرعت برنامه‌هایش را اجرا کرد: راه ورود قایق‌ها را بست و پناهجویانی را که از این راه وارد استرالیا می‌شدند به جزیره‌های دورافتاده در اقیانوس هند فرستاد. در نتیجه این برنامه‌ها، آمار ورود قایق‌ها ۸۷ درصد پایین آمد، اما سرنوشت بسیاری که در جزیره‌ها و در کمپ‌ها و بازداشتگاه‌ها گیر افتاده بودند، پیچیده شد. شرایط غیر‌انسانی این بازداشتگاه‌ها تاکنون عوارض وحشتناکی داشته؛ بیماری، افسردگی، ‌خودکشی و شورش. تاکنون دو ایرانی در این اردوگاه‌ها جان خود را از دست داده‌اند: حمید خزائی و رضا براتی.

گفت‌و‌گو درباره سرنوشت پناهجو‌ها یا آغاز فصلی جدید در روابط؟

۱۰ سال بود که مقامات بلند‌پایه استرالیا به ایران سفر نکرده بودند اما این فاصله ۱۰ ساله، با سفر وزیر امورخارجه استرالیا به ایران از میان برداشته شد. جولی بیشاپ، وزیر امور خارجه استرالیا چند روز پیش از سفرش اعلام کرد که به دعوت وزیر خارجه ایران به این کشور می‌رود.

یکی از دلایل این سفر که روی آن بسیار تبلیغ شد، گفت‌وگو درباره وضعیت پناهندگان ایرانی بود که درخواست پناهندگی شان از سوی دولت استرالیا رد شده است. تونی ابوت، نخست وزیر استرالیا هم پیش‌تر گفته بود که ایران باید اجازه دهد پناهجویانی که درخواست پناهندگی‌شان در استرالیا رد می‌شود، به کشور خود بازگردند.

در مقابل اما طرف ایرانی چندان تأکیدی بر این موضع نداشت. سفیر ایران در استرالیا پیش از انجام سفر گفته بود که مسأله پناهندگان ایرانی جزو اولویت‌های برنامه دیدار وزیر خارجه استرالیا با مقامات ایران نیست. او سفر خانم بیشاپ به تهران را فرصتی برای ایجاد روابطی جدید میان دو کشور دانسته بود.

در ایران هم بسیاری این سفر را نخستین نشانه‌های اثربخشی تفاهم هسته‌ای ایران و غرب دانستند. در بیانیه‌ای که وزارت خارجه استرالیا منتشر کرد نیز اعلام شد که «وزیر خارجه این کشور درباره مسأله هسته‌ای و دیگر مسائل مهمی که استرالیا نسبت به آن‌ها دغدغه دارد با همتای ایرانی خود گفت‌وگو خواهد کرد.»

با توجه به پیش‌زمینه‌های این سفر اما بسیاری انتظار داشتند که خانم بیشاپ درباره موضوع پناهجویان و مسأله حقوق بشر مواضع محکمی داشته باشد. دیده‌بان حقوق بشر از جولی بیشاپ خواسته بود که به مقامات ایران برای رفع موارد نقض‌کننده حقوق شهروندان که باعث فرار آن‌ها از ایران می‌شود، فشار بیاورد.

از سوی برخی از فعالان مدنی هم این تقاضا مطرح شده بود که خانم بیشاپ نسبت به حجاب اجباری زنان اعتراض کند؛ اما خانم بیشاپ اعتراض که نکرد هیچ، بلکه گفت روسری و حجاب اجباری نیست: «در واقع، من خودم هم گاهی روسری، کلاه یا سرپوش‌های دیگر را در زندگی روزمره‌ام بر سر می‌گذارم.»

داعش از پناهجویان جذاب‌تر است

موضوع پناهجویان ایرانی هر‌ چند در صحبت‌های جولی بیشاپ با مقام‌های ایرانی مطرح شد اما موضوع اصلی نبود. خانم بیشاپ در کنفرانس خبری خود پس از دیدار با محمد‌جواد ظریف گفت: «ما برای ایرانی‌ها ۱۰ هزار ویزا صادر می‌کنیم و هفت هزار ویزا به طور موقت برای اهداف توریستی و آموزشی صادر می‌شود که این‌ها البته می‌توانند تمدید هم بشوند. همچنین برای خانواده‌های افرادی که در استرالیا به سر می‌برند نیز ویزا صادر می‌کنیم.»

وزیر خارجه استرالیا همچنین گفت که با ظریف درباره گروه‌هایی که قاچاق انسان می‌کنند صحبت کرده و سیاست جاری دولت استرالیا، بازگرداندن پناهجویان غیرقانونی به کشورشان است. بنابراین گفت‌وگو، قرار شده است مذاکره‌ها در این زمینه در سطح کنسولی ادامه یابد.

او همچنین از گفت‌وگو با همتای ایرانی خود درباره حقوق بشر خبر داد، اما به محتوای این بخش از گفت‌وگو‌ها اشاره نکرد.

موضوع اصلی و جذاب برای دو طرف اما داعش و مذاکره ایران با غرب بود. تا جایی که وزیر خارجه استرالیا پس از دیدار با همتای ایرانی‌اش گفت: «ما در رابطه با مسائل جهانی، دو جانبه و منطقه‌ای صحبت کرده‌ایم. داعش از جمله موضوعاتی بود که درباره آن صحبت کردیم چرا که معتقدم این گروه تروریستی یک نوع پیچیده و خطرناک از تروریسم جهانی است.»

در ادامه این گفت‌وگوهای جذاب درباره تروریسم در منطقه و درگیری‌های یمن، وزیر خارجه استرالیا با علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران هم دیدار کرد. در این دیدار که بخش بزرگی از آن به مبارزه با تروریسم اختصاص داشت، موضوع مهاجران ایرانی هم مطرح شد و شمخانی گفت: «هموطنان ما در هر جایی باشند مسائل و دغدغه‌های آن‌ها برای ما مهم است و اگر کسی مرتکب جرمی نشده باشد یا شاکی خصوصی نداشته باشد، با آغوش باز از او استقبال خواهیم کرد.»

جولی بیشاپ با علی اکبر ولایتی، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام هم دیدار کرد اما گزارشی از گفت‌وگوی آن‌ها درباره موضوع پناهجویان منتشر نشده و به نظر می‌رسد آن‌ها تنها درباره امنیت منطقه و مسأله داعش گفت‌وگو کرده باشند.

بازگشتن یا ماندن؟

بازگشت به ایران چیزی نیست که بسیاری از پناهجویان جان به کف بخواهند. بسیاری از آن‌ها به تمام زندگی خود چوب حراج زده‌اند به این امید که زندگی بهتری را در آن سوی آب‌ها تجربه کنند. در مقابل و با وجود سفر بیشاپ، ایران از پذیرش بازگشت اجباری پناهندگان خودداری کرده است.

پیش از این سفر هم مرضیه افخم، سخنگوی وزارت خارجه، اعلام کرده بود که هر چند ایران کسانی را که بازگردند تنبیه نمی‌کند اما مسأله بازگرداندن اجباری پناهجویان اقدامی اصولی نیست و ایران همچنان با این کار مخالف است. افخم اما تأکید کرد که دولت ایران ادامه گفت‌و‌گو با استرالیا به منظور حل مشکل پناهجویان ایرانی را پذیرفته و احتمالا در آینده هیأتی از ایران به منظور گفت‌و‌گو با دولت استرالیا راهی کانبرا خواهد شد.

حالا که منافع مشترک ایران و استرالیا این دو کشور را به هم نزدیک کرده است، شاید برای کسانی که از آوارگی در جزیره‌های بی‌نام و نشان خسته شده‌اند بازگشت بهترین راه باشد اما هنوز هم برخی از آن‌ها ماندن در کنار قبائل ساکن در این جزیره را به بازگشت به ایران ترجیح می‌دهند.

تمام این ترس و بیم‌ها هم باعث نشده که فکر مهاجرت به استرالیا از ذهن صد‌ها جوان ایرانی که در ایران آینده روشنی برای خود نمی‌بینند یا به دلایل سیاسی و امنیتی در فشار هستند، خارج شود. حتی همین امروز هم اگر به سایت‌های مهاجرتی که برخی‌شان پوششی برای ارتباط با قاچاقچیان هستند سر بزنیم، به پیام‌هایی از آن‌ها برمی‌خوریم که پرسیده‌اند: «چطوری می‌توانم قاچاقی بیایم استرالیا؟»

آن‌ها شماره تلفن‌های خود را هم گذاشته‌اند.