مفهوم «سکوت» در سرزمین دختران زیبارو

«خورشید»: یک پسر نابینا در روستایی در تاجیکستان. او  شیرینی گیلاس، نان تازه، زیبایی دختران تاجیک در لباس‌های رنگی، بارش باران و وزوز زنبورها و کل هستی با همه لذت‌ها و رنج‌هایش را فقط از طریق صدا درک می‌کند. «سکوت»، ساخته محسن مخملباف (۱۳۷۷) سه‌شنبه، ۵ مه (۱۵ اردیبهشت) به شکل ۳۵ میلیمتری، روی پرده بزرگ در پاریس به نمایش درمی‌آید.

سینه‌کلوب دانشگاه «اکول نرمال سوپریور» در پاریس، در سال ۲۰۱۵ فیلم‌هایی از سراسر جهان با موضوع «موسیقی و سینما» را به نمایش می‌گذارد. برگزارکنندگان مجموعه «موسیقی و سینما»، از سینمای ایران فیلم «سکوت» به کارگردانی محسن مخملباف را برگزیده‌اند. عسل باقری (نشانه‌شناس) نیز درباره سینمای مخملباف و جایگاه فیلم «سکوت» در کارنامه او سخنرانی می‌کند.

پیش از این در سال ۱۹۹۸ فیلم «سکوت» با حضور محسن مخملباف در «انستیتو تولوچه» در رم به نمایش درآمده بود.

محسن مخملباف: « دعوت مدرسه سینمایی رم و انستیتو تولوچه را از سر کنجکاوی پذیرفتم. می‌خواستم ببینم چگونه بنایی که برای فاشیسم موسولینی ساخته شده به کانون نئورئالیسم تبدیل شده.»

محمد حقیقت، فیلمساز و منتقد سینمایی در شماره‌ای از نشریه سینمایی «پزیتیف» که به سبک نئورئالیسم در سینمای جهان اختصاص داشت، درباره تأثیرپذیری سینماگران ایرانی از نئورئالیسم می‌نویسد:

«پس از انقلاب بهمن ۵۷ سینماگران نمی‌دانستند چه باید بکنند. فیلم‌های داستانی جای خود را داده بود به واقعیت‌هایی که در خیابان‌ها اتفاق می‌افتاد. در این‌ سال‌ها تعدادی فیلم مستند ساخته شد. فضای آن روزهای سینمای ایران را می‌توان با روزهای پس از جنگ جهانی در ایتالیا مقایسه کرد: دوره‌ای که نئورئالیسم ایتالیا متولد شد.»

خسرو سینایی با فیلم «در کوچه‌های عشق»، عباس کیارستمی با فیلم «زندگی ادامه دارد»، جعفر پناهی با فیلم «بادکنک سفید»، و رخشان بنی‌اعتماد با فیلم «نرگس» هر یک جلوه‌هایی از نئورئالیسم در سینمای ایران پس از انقلاب را به نمایش گذاشتند.

عسل باقری: «مخملباف ممکن است در فیلم "سکوت" از سینمای نئورئالیسم تأثیراتی گرفته باشد، اما با این فیلم در سینمای بعد از خودش تأثیرگذار نبوده و نتوانسته درک ما از نئورئالیسم را متحول کند.»

جسارت و نمادگرایی‌های اغراق‌آمیز

محسن مخملباف درباره تجربه حضورش در مدرسه سینمایی شهر رم می‌نویسد: «حیاطی در وسط و حجره‌هایی در اطراف و ده‌ها دانشجو که نمی‌شد تشخیص داد مشغول مطالعه و مباحثه‌اند یا معاشقه. به یاد آن یک سالی که در کودکی‌ام طلبه بودم افتادم.»

بازارچه‌ها، حجره‌ها و فضاهای فیلم «سکوت» هم بی‌شباهت به این تصویر آرمانی نیست.

«سکوت» نخستین فیلم مخملباف است که در خارج از ایران ساخته شده.

عسل باقری: «مهم‌ترین ویژگی سینمای مخملباف در جسارت اوست. جسارت او با هیچ سینماگری در ایران قابل مقایسه نیست. او که زمانی می‌خواست سینمای پاک و منزه اسلامی را بسازد، در شرایطی که در جمهوری اسلامی نمایش ساز ممنوع است، کل فیلم را بر نمایش ساز استوار می‌کند.»

خورشید، قهرمان نابینای فیلم «سکوت»، در بازارچه‌ای با کوک کردن سازها زندگی‌اش را می‌گذراند. او که یتیم است، فقط سه روز وقت دارد اجاره خانه را تأمین کند. آیا موفق می‌شود؟ آیا صاحب‌کارش او را به خاطر اینکه به ناگزیر دیر سر کارش می‌رسد، اخراج می‌کند؟ این فیلم نه تنها درماندگی یک پسربچه نابینا را آشکار می‌کند، بلکه از عشق مخملباف به تاجیکستان و طبیعت بکر و بیزاری از شهر و پناه آوردن به فرهنگ دست‌نخورده ایرانی در تاجیکستان هم نشان دارد.

عسل باقری یکی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های فیلم «سکوت» را نمادپردازی‌های اغراق‌آمیز می‌دادند. می‌گوید: « مخملباف آن‌قدر این فیلم را از نمادها سرشار و اشباع می‌کند که نمادها بی‌معنا شوند. مثل این است که می‌خواهد بگوید اگر قرار باشد به خاطر سانسور با اشاره و کنایه حرف بزنیم، ناگزیر همه اشاره‌ها و کنایه‌ها بی‌معنی می‌شوند.»

به گفته باقری رقص و تمرکز روی چهره دختران با لب‌های قلوه‌ای و موی بافته شده و رابطه زن و مرد در فیلم «سکوت» به معنای تابوشکنی و اعتراض به سانسور هم هست، آن هم در دورانی که هنوز فیلمسازان ایرانی با چم و خم فیلمسازی در خارج از ایران چندان آشنا نبودند.

سال گذشته فیلم «رییس جمهور»، تازه‌ترین ساخته محسن مخملباف در افتتاحیه بخش «افق‌ها»ی جشنواره فیلم ونیز به نمایش درآمد. این فیلم ( با بازی میشا گومیاشویلی، بازیگر برجسته تئا‌تر گرجستان) محصول مشترک انگلیس، گرجستان، فرانسه و آلمان است. در این فیلم هم محسن مخملباف مانند فیلم «سکوت» برای غنای تصویری اثرش از طبیعت بکر سرزمینی خویشاوند با ایران استفاده کرده است.

در همین زمینه:

دیکتاتوری، انقلاب و خشونت

نئورئالیسم به سبک ایرانی