ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

نگاهى به مقوله ادبیات زندان (۱)

<p>منیره برادران- در سال&zwnj;های اخیر انتشار گسترده کتاب&zwnj;های خاطرات زندان، گزارش، شعر، داستان و کارهاى پژوهشى درباره&zwnj;ی زندان، مقوله&zwnj;ای به نام ادبیات زندان را در ادبیات ما در تبعید گشوده است. این موضوع از یک&zwnj;سو از واقعیت تراژیک حضور گسترده&zwnj;ی زندان و سرکوب در جامعه حکایت دارد از سوی دیگر اما، نشان اعتراض به زندان و نظام زندانبان است.</p> <!--break--> <p>این نظام می&zwnj;خواهد که زندان پر رمز و راز بماند. مردم باید حضور ارعاب&zwnj;برانگیز زندان را حس کنند ولی آنچه آنجا می&zwnj;گذرد، باید پوشیده بماند و فراموش شود. نوشتن از زندان شکستن سکوت و دشمن سیاست فراموشى و تحریف تاریخ است. مقاومتی است در برابر حکومت استبدادی.</p> <p>در ادبیات زندان، خاطره&zwnj;نویسی جایگاه ویژه&zwnj;ای دارد. این به&zwnj;دلیل حضور مستقیم راوی است که تصور انتزاعی از زندان را درهم می&zwnj;ریزد و خواننده را قادر می&zwnj;سازد که در سرگذشت زندانی و تجربه&zwnj;های وی سهیم شود. موضوع نوشتن او دنیاى پر راز و رمز زندان است. او چیزهایى را تجربه کرده و از سر گذرانده است که دیگران به&zwnj;سختى مى&zwnj;توانند تصورى از آن داشته باشند. پیش&zwnj;دانسته&zwnj;های ما درباره&zwnj;ی شکنجه و تنهائی سلول&zwnj;های انفرادی لزوماً به معنای حس آن&zwnj;ها نیست، حتی ممکن است دهشت آن&zwnj;ها حس همدردی ما را فلج کند. شکنجه وضعیتی است که خارج از دایره&zwnj;ی تجربه&zwnj;های عمومی قرار دارد. براى خواننده زمانى درد شکنجه ملموس&rlm; مى&zwnj;شود که بداند راوی آن&zwnj;ها را چگونه زیسته است. راوی با شریک ساختن خواننده در تجربه دردناک خویش، به او این فرصت را می&zwnj;دهد تا در ماهیت شکنجه و زندان تأمل کند، خود را به جاى راوى بنشاند در دردش شریک شود، خود را با او مقایسه کند، خود را با او هم&zwnj;سان بیابد یا برعکس&rlm; متوجه تفاوت&zwnj;هاى خود با او گردد، داوری کند یا از آن بپرهیزد.</p> <p>خاطره&zwnj;نویسى نیازمند فاصله گیری از دیدگاه ایدئولوژیکی است. ولی در خاطره&zwnj;نویسی زندان این کار ساده&zwnj;ای نیست. زندان بیش از هر پدیده&zwnj;ی دیگری با خیر و شر آمیخته است. مرزهای زندانی و زندانبان سخت و خصمانه است و پرداخته نظام زندانبانی و نمی&zwnj;توان از زندانی انتظار داشت که بر شرارت آن&zwnj;ها چشم&zwnj;پوشی کند. زبان خاطره&zwnj;نویسی زندان خواه ناخواه زبان اعتراضی و مخالفت است و فاصله&zwnj;گیری آن از دیدگاه ایدئولوژیک، به معنای آشتی زندانی با شکنجه گر نیست.</p> <p>ولی زندان تنها به اتاق شکنجه و نیز به رابطه&zwnj;ی زندانی و شکنجه&zwnj;گر محدود نمی&zwnj;شود، زندانی با مجموعه&zwnj;ای از پدیده&zwnj;ها و مناسبات درگیر است و خود عضوی از مجموعه&zwnj;ی زندان. خاطره&zwnj;نویسی زندان، این مجموعه را از دید راوی در نظر دارد. او گوشه&zwnj;ای از حقیقت را تجربه و مشاهده کرده و به قلم می&zwnj;آورد. هر کتاب خاطرات زندان پنجره&zwnj;ای است به درون زندان و زاویه&zwnj;ی معینی را به&zwnj;روی خواننده می&zwnj;نمایاند. فاصله گیری از دیدگاه ایدئولوژیک به این معناست که راوی خود را در مقام دانای کل قرار نمی&zwnj;دهد. به جای زبان شعاری و واژه&zwnj;های قالبی به ترسیم واقعیت می&zwnj;پردازد. بیان شعاری و حکم&zwnj;گونه جائی برای تأمل و داوری خواننده باقی نمی&zwnj;گذارد و او را می&zwnj;آزارد. هدف خاطره&zwnj;نویسی تهییج خواننده نیست. تهییج هدفی کوتاه&zwnj;مدت را در مد نظر دارد و در جای خود البته ضروری است. ولی هدف کتاب خاطرات زندان، ماندگاری در حافظه&zwnj;ی جامعه است و در خدمت انتقال تجربه.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>فردیت در خاطره&zwnj;نویسی</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>در خاطره&zwnj;نویسی فردیت راوی نقش بارزی دارد. حوادث از زبان &laquo;من&raquo; به روایت درمی&zwnj;آیند و به این لحاظ خاطره&zwnj;نویسی زندان متفاوت است با گزارش&zwnj;نویسی. این &laquo;من&raquo; غیر از افشاى سیماى جباران، مى&zwnj;خواهد از خود نیز نقاب برگیرد. راوی&rlm; حتى اگر در این تلاش&rlm;، که مستلزم اعتماد به نفس و پذیرش عمومی خوانندگان است، چندان موفق نباشد و چهره&zwnj;ی او پوشیده بماند، خود حضور &laquo;من&raquo; از تبلور فردیت راوى و مسئوایت پذیری او نشان دارد.<br /> &nbsp;</p> <p><br /> ولی خاطره&zwnj;نویسی متفاوت از اتوبیوگرافی است. در خاطره&zwnj;نویسی گرچه حوادث از زبان و نگاه راوی نقل می&zwnj;شوند، اما محور نوشته بیان احساسات و تجربیات درونی او نیست. موضوع خاطره&zwnj;نویسی مشاهده و نقل حوادث بیرونی و انسان&zwnj;های پیرامون است. حتی راوی به خود هم از بیرون می&zwnj;نگرد. از &laquo;من&raquo; فاصله می&zwnj;گیرد تا بتواند او را ببیند و در معرض دید دیگران قرار دهد. &rlm;خاطره&zwnj;نویسى&zwnj;های زندان را به خاطرات شخصی یا اتوبیوگرافی نمی&zwnj;توان تقلیل داد. در بعضی کتاب&zwnj;های خاطرات زندان به&zwnj;ویژه در کتاب&zwnj;های متأخر، تمایل به اتوبیوگرافی و شرح دنیای خود به جای توجه به دنیای پیرامونی و سرگذشت&zwnj;های دیگر زندانیان مشاهد می&zwnj;شود. <br /> &nbsp;</p> <p>کتاب&zwnj;های خاطرات زندان مؤثر&zwnj;ترین رسواگر چهره&zwnj;ی جنایت&zwnj;کاران و سیستم مخوف زندان هستند و در خدمت ثبت تاریخ سیاه و پنهان کشورمان.</p> <p>نقل خاطره کارکرد دیگرى هم دارد و آن اتفاقى است که براى راوى در پروسه&zwnj;ی بیرونى کردن خاطره رخ مى&zwnj;دهد. حافظه و خاطره وقتى به روایت درمى&zwnj;آیند همانى نیستند که در ذهن نقش بسته&zwnj;اند. راوى براى بازگویى نیازمند آن است که به آن&zwnj;ها شکل دهد و با آن&zwnj;ها کلنجار رود. در پروسه&zwnj;ی روایت، راوى وادار به تأمل در انبار حافظه خود مى&zwnj;شود. گوشه&zwnj;هایى از گذشته در سایه قرار مى&zwnj;گیرند و گوشه&zwnj;هایى برجسته مى شوند و چه بسا بخش&zwnj;هایى به عمد یا غیر عمد مسکوت مى&zwnj;مانند. روایت با دخالت راوى در حافظه امکان ثبت می&zwnj;یابد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>مسئولیت مؤلف</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>خاطره&zwnj;نویسى هم مثل هر نوشته&zwnj;ی دیگر در قبال زبان و ادبیات مسئولیت دارد. درست&zwnj;نویسی و پرهیز از ولنگاری در نوشتن وظیفه&zwnj;ی هر کسی است که قلم به&zwnj;دست می&zwnj;گیرد و نوشته&zwnj;اش را انتشار می&zwnj;دهد. بار سیاسى و افشاگرى و ارزش سندیت این نوشته&zwnj;ها نمى&zwnj;توانند به نادیده گرفتن زبان و فرم نوشته بینجامند. مسئولیت دیگر خاطره&zwnj;نویسى وفادار ماندن به واقعیت است. مصالح آن را واقعیت&zwnj;ها و مشاهدات تشکیل می&zwnj;دهند نه تخیل. کوشش&rlm; راوی&rlm; بازآفرینى دقیق رویدادهاست. همدردى با نویسنده زجر&zwnj;کشیده نباید مانع نقد کتاب&zwnj;های خاطرات زندان گردد. نقد ادبیات زندان نه ما را، که به نوشتن خاطرات زندان همت گمارده&zwnj;ایم، زیر سؤال مى&zwnj;برد و نه ارزش&rlm; اقدام&zwnj;مان را. بلکه نقد کار ما به معناى جدى گرفتن ما و کار ماست.</p> <p>نوشته&zwnj;ی حاضر مقدمه&zwnj;ای است بر معرفی و بررسی کتاب&zwnj;های خاطرات زندان دهه ۶۰ که به&zwnj;طور سلسله&zwnj;وار در سایت &laquo;زمانه&raquo; منتشر خواهد شد. پیش از پرداختن به خاطرات زندان این دوره، اشاره&zwnj;ی کوتاهی به تاریخچه&zwnj;ی خاطرات زندان در تاریخ هشتاد سال گذشته می&zwnj;اندازم. می&zwnj;توان از پنج &laquo;نسل&raquo; خاطره&zwnj;نویسی زندان در کشورمان یاد کرد:</p> <p>اولی مربوط است به خاطرات زندان&zwnj;های سیاسی دوره رضاشاه پهلوی. نویسندگان این کتاب&zwnj;ها بیشتر برجستگان سیاسی و روشنفکری زمانه خود بودند: بزرگ علوی، پیشه&zwnj;وری، خلیل ملکی و آوانسیان، انورخامه&zwnj;ای و چند نفر دیگر، که در شهریور ٢٠ در پی فرار رضاشاه از کشور از زندان آزاد شدند. در آن دهه&zwnj;ی ۲۰، دوره&zwnj;ی آزادی&zwnj;های نسبی در عرصه&zwnj;ی سیاسی و مطبوعاتی، این کتاب&zwnj;ها با استقبال زیادی مواجه شدند. در دهه&zwnj;های بعد هم که همه این کتاب&zwnj;ها جزو کتاب&zwnj;های ممنوعه شدند، مخفیانه دست به&zwnj;دست می&zwnj;گشتند و بعضی از آن&zwnj;ها در سال&zwnj;های اول بعد از انقلاب تجدید چاپ شدند.</p> <p>نسل دوم نوشته&zwnj;های زندان &ndash; به استثنای ارزشمند کتاب راضیه ابراهیم&zwnj;زاده که خاطرات مربوط به نیمه&zwnj;ی دوم دهه&zwnj;ی ۲۰ است- به خاطرات زندان و تبعید بعد از کودتای ۲۸ مرداد تا دهه&zwnj;ی ۵۰ مربوط هستند که عمدتاً در دهه&zwnj;ی ۷۰ خورشیدی منتشر شده&zwnj;اند. از جمله آن&zwnj;ها خاطرات کریم کشاورز، منوچهر کی مرام و بار دیگر خلیل ملکی و این&zwnj;بار زندان فلک&zwnj;الافلاک و همچنین &laquo;درد زمانه&raquo; از علی عموئی، که در اوایل دهه&zwnj;ی ۷۰ منتشر شده است.</p> <p>نسل سوم را خاطرات مربوط به زندان&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۵٠ تشکیل می&zwnj;دهد که قاعدتاً باید بعد از آزادی باشکوه زندانیان در سال ١٣۵٧ نوشته می&zwnj;شدند. یا فرصت کم بود و یا تب و تاب&zwnj;ها و بگیر و ببندهای مجدد، که در ده- بیست سال اول بعد از انقلاب مجالی برای تأمل و نوشتن به زندانیان دهه&zwnj;ی ۵۰ نداد. کتاب&zwnj;هائی هم که در دوره&zwnj;ی زندگی مخفی قبل از انقلاب و همچنین گزارش&zwnj;های اندکی هم که در زمان انقلاب در روزنامه&zwnj;ها منتشر شدند، تحت تأثیر توفان و تلاطم انقلاب و نیز غلبه&zwnj;ی نگاه ایدئولوژیکی بر مبارزان، چهره&zwnj;ای اغراق&zwnj;شده و زمانه&zwnj;پسند دارند. شاید باید زمان می&zwnj;گذشت تا آن&zwnj;ها بتوانند از بیرون به زندان بنگرند. جالب است که بدانیم که ثبت خاطرات آن دوره از زندان، در پی شروع و رواج خاطره&zwnj;نویسی&zwnj;های زندان دهه&zwnj;ی ۶۰ مورد توجه قرار گرفت.<br /> &nbsp;</p> <p><br /> چند نمونه از خاطرات زندان این دوره: داد بی&zwnj;داد، حاوی چهل خاطره از بند زنان با تنظیم ویدا حاجبی، خاطرات مهین محتاج، طاهره کمالی، عباس مظاهری و بخش&zwnj;هائی از خاطرات نقی حمیدیان و حمزه فراحتی.</p> <p>همچنین داستان، نمایشنامه و رمان&zwnj;های جالبی از زندان این دوره موجود است. رمان &laquo;دیروزی&zwnj;ها&raquo; نوشته نسیم خاکسار یکی از نمونه&zwnj;های خوب ادبیات زندان است که نه سال پس از تاب و تاب انقلاب در تبعید نوشته شده است.</p> <p>نسل چهارم خاطره&zwnj;نویسی&zwnj;های زندان، به زندان&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۶٠ برمی&zwnj;گردد، که بیشترین سهم نوشته&zwnj;های زندان را به&zwnj;خود اختصاص داده است.</p> <p>و بالاخره ما شاهد نسل پنجمی از خاطره&zwnj;نویسی زندان هستیم: از &laquo;گردنبند مقدس&raquo; نوشته مهرانگیز، خاطرات فرج سرکوهی از زندان جمهوری اسلامی در &laquo;یاس&zwnj;ها و داس&zwnj;ها&raquo;، تا نوشته&zwnj;های سال&zwnj;های اخیر، که با بهره&zwnj;گیری از رسانه&zwnj;های اینترنتی دیوارهای سانسور و خط قرمز&zwnj;ها را پشت سرگذاشته&zwnj;اند.<br /> &nbsp;</p> <p><br /> نکته جالب در ادبیات زندان، حضور پررنگ زنان در این حوزه است. بیشترین تعداد کتاب&zwnj;های خاطرات زندان و نیز گزارش&zwnj;های زندان از طریق اینترنت در چند سال گذشته مربوط به زنان است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p>

منیره برادران- در سال‌های اخیر انتشار گسترده کتاب‌های خاطرات زندان، گزارش، شعر، داستان و کارهاى پژوهشى درباره‌ی زندان، مقوله‌ای به نام ادبیات زندان را در ادبیات ما در تبعید گشوده است. این موضوع از یک‌سو از واقعیت تراژیک حضور گسترده‌ی زندان و سرکوب در جامعه حکایت دارد از سوی دیگر اما، نشان اعتراض به زندان و نظام زندانبان است.

این نظام می‌خواهد که زندان پر رمز و راز بماند. مردم باید حضور ارعاب‌برانگیز زندان را حس کنند ولی آنچه آنجا می‌گذرد، باید پوشیده بماند و فراموش شود. نوشتن از زندان شکستن سکوت و دشمن سیاست فراموشى و تحریف تاریخ است. مقاومتی است در برابر حکومت استبدادی.

در ادبیات زندان، خاطره‌نویسی جایگاه ویژه‌ای دارد. این به‌دلیل حضور مستقیم راوی است که تصور انتزاعی از زندان را درهم می‌ریزد و خواننده را قادر می‌سازد که در سرگذشت زندانی و تجربه‌های وی سهیم شود. موضوع نوشتن او دنیاى پر راز و رمز زندان است. او چیزهایى را تجربه کرده و از سر گذرانده است که دیگران به‌سختى مى‌توانند تصورى از آن داشته باشند. پیش‌دانسته‌های ما درباره‌ی شکنجه و تنهائی سلول‌های انفرادی لزوماً به معنای حس آن‌ها نیست، حتی ممکن است دهشت آن‌ها حس همدردی ما را فلج کند. شکنجه وضعیتی است که خارج از دایره‌ی تجربه‌های عمومی قرار دارد. براى خواننده زمانى درد شکنجه ملموس‏ مى‌شود که بداند راوی آن‌ها را چگونه زیسته است. راوی با شریک ساختن خواننده در تجربه دردناک خویش، به او این فرصت را می‌دهد تا در ماهیت شکنجه و زندان تأمل کند، خود را به جاى راوى بنشاند در دردش شریک شود، خود را با او مقایسه کند، خود را با او هم‌سان بیابد یا برعکس‏ متوجه تفاوت‌هاى خود با او گردد، داوری کند یا از آن بپرهیزد.

خاطره‌نویسى نیازمند فاصله گیری از دیدگاه ایدئولوژیکی است. ولی در خاطره‌نویسی زندان این کار ساده‌ای نیست. زندان بیش از هر پدیده‌ی دیگری با خیر و شر آمیخته است. مرزهای زندانی و زندانبان سخت و خصمانه است و پرداخته نظام زندانبانی و نمی‌توان از زندانی انتظار داشت که بر شرارت آن‌ها چشم‌پوشی کند. زبان خاطره‌نویسی زندان خواه ناخواه زبان اعتراضی و مخالفت است و فاصله‌گیری آن از دیدگاه ایدئولوژیک، به معنای آشتی زندانی با شکنجه گر نیست.

ولی زندان تنها به اتاق شکنجه و نیز به رابطه‌ی زندانی و شکنجه‌گر محدود نمی‌شود، زندانی با مجموعه‌ای از پدیده‌ها و مناسبات درگیر است و خود عضوی از مجموعه‌ی زندان. خاطره‌نویسی زندان، این مجموعه را از دید راوی در نظر دارد. او گوشه‌ای از حقیقت را تجربه و مشاهده کرده و به قلم می‌آورد. هر کتاب خاطرات زندان پنجره‌ای است به درون زندان و زاویه‌ی معینی را به‌روی خواننده می‌نمایاند. فاصله گیری از دیدگاه ایدئولوژیک به این معناست که راوی خود را در مقام دانای کل قرار نمی‌دهد. به جای زبان شعاری و واژه‌های قالبی به ترسیم واقعیت می‌پردازد. بیان شعاری و حکم‌گونه جائی برای تأمل و داوری خواننده باقی نمی‌گذارد و او را می‌آزارد. هدف خاطره‌نویسی تهییج خواننده نیست. تهییج هدفی کوتاه‌مدت را در مد نظر دارد و در جای خود البته ضروری است. ولی هدف کتاب خاطرات زندان، ماندگاری در حافظه‌ی جامعه است و در خدمت انتقال تجربه.

فردیت در خاطره‌نویسی

در خاطره‌نویسی فردیت راوی نقش بارزی دارد. حوادث از زبان «من» به روایت درمی‌آیند و به این لحاظ خاطره‌نویسی زندان متفاوت است با گزارش‌نویسی. این «من» غیر از افشاى سیماى جباران، مى‌خواهد از خود نیز نقاب برگیرد. راوی‏ حتى اگر در این تلاش‏، که مستلزم اعتماد به نفس و پذیرش عمومی خوانندگان است، چندان موفق نباشد و چهره‌ی او پوشیده بماند، خود حضور «من» از تبلور فردیت راوى و مسئوایت پذیری او نشان دارد.
 

ولی خاطره‌نویسی متفاوت از اتوبیوگرافی است. در خاطره‌نویسی گرچه حوادث از زبان و نگاه راوی نقل می‌شوند، اما محور نوشته بیان احساسات و تجربیات درونی او نیست. موضوع خاطره‌نویسی مشاهده و نقل حوادث بیرونی و انسان‌های پیرامون است. حتی راوی به خود هم از بیرون می‌نگرد. از «من» فاصله می‌گیرد تا بتواند او را ببیند و در معرض دید دیگران قرار دهد. ‏خاطره‌نویسى‌های زندان را به خاطرات شخصی یا اتوبیوگرافی نمی‌توان تقلیل داد. در بعضی کتاب‌های خاطرات زندان به‌ویژه در کتاب‌های متأخر، تمایل به اتوبیوگرافی و شرح دنیای خود به جای توجه به دنیای پیرامونی و سرگذشت‌های دیگر زندانیان مشاهد می‌شود.
 

کتاب‌های خاطرات زندان مؤثر‌ترین رسواگر چهره‌ی جنایت‌کاران و سیستم مخوف زندان هستند و در خدمت ثبت تاریخ سیاه و پنهان کشورمان.

نقل خاطره کارکرد دیگرى هم دارد و آن اتفاقى است که براى راوى در پروسه‌ی بیرونى کردن خاطره رخ مى‌دهد. حافظه و خاطره وقتى به روایت درمى‌آیند همانى نیستند که در ذهن نقش بسته‌اند. راوى براى بازگویى نیازمند آن است که به آن‌ها شکل دهد و با آن‌ها کلنجار رود. در پروسه‌ی روایت، راوى وادار به تأمل در انبار حافظه خود مى‌شود. گوشه‌هایى از گذشته در سایه قرار مى‌گیرند و گوشه‌هایى برجسته مى شوند و چه بسا بخش‌هایى به عمد یا غیر عمد مسکوت مى‌مانند. روایت با دخالت راوى در حافظه امکان ثبت می‌یابد.

مسئولیت مؤلف

خاطره‌نویسى هم مثل هر نوشته‌ی دیگر در قبال زبان و ادبیات مسئولیت دارد. درست‌نویسی و پرهیز از ولنگاری در نوشتن وظیفه‌ی هر کسی است که قلم به‌دست می‌گیرد و نوشته‌اش را انتشار می‌دهد. بار سیاسى و افشاگرى و ارزش سندیت این نوشته‌ها نمى‌توانند به نادیده گرفتن زبان و فرم نوشته بینجامند. مسئولیت دیگر خاطره‌نویسى وفادار ماندن به واقعیت است. مصالح آن را واقعیت‌ها و مشاهدات تشکیل می‌دهند نه تخیل. کوشش‏ راوی‏ بازآفرینى دقیق رویدادهاست. همدردى با نویسنده زجر‌کشیده نباید مانع نقد کتاب‌های خاطرات زندان گردد. نقد ادبیات زندان نه ما را، که به نوشتن خاطرات زندان همت گمارده‌ایم، زیر سؤال مى‌برد و نه ارزش‏ اقدام‌مان را. بلکه نقد کار ما به معناى جدى گرفتن ما و کار ماست.

نوشته‌ی حاضر مقدمه‌ای است بر معرفی و بررسی کتاب‌های خاطرات زندان دهه ۶۰ که به‌طور سلسله‌وار در سایت «زمانه» منتشر خواهد شد. پیش از پرداختن به خاطرات زندان این دوره، اشاره‌ی کوتاهی به تاریخچه‌ی خاطرات زندان در تاریخ هشتاد سال گذشته می‌اندازم. می‌توان از پنج «نسل» خاطره‌نویسی زندان در کشورمان یاد کرد:

اولی مربوط است به خاطرات زندان‌های سیاسی دوره رضاشاه پهلوی. نویسندگان این کتاب‌ها بیشتر برجستگان سیاسی و روشنفکری زمانه خود بودند: بزرگ علوی، پیشه‌وری، خلیل ملکی و آوانسیان، انورخامه‌ای و چند نفر دیگر، که در شهریور ٢٠ در پی فرار رضاشاه از کشور از زندان آزاد شدند. در آن دهه‌ی ۲۰، دوره‌ی آزادی‌های نسبی در عرصه‌ی سیاسی و مطبوعاتی، این کتاب‌ها با استقبال زیادی مواجه شدند. در دهه‌های بعد هم که همه این کتاب‌ها جزو کتاب‌های ممنوعه شدند، مخفیانه دست به‌دست می‌گشتند و بعضی از آن‌ها در سال‌های اول بعد از انقلاب تجدید چاپ شدند.

نسل دوم نوشته‌های زندان – به استثنای ارزشمند کتاب راضیه ابراهیم‌زاده که خاطرات مربوط به نیمه‌ی دوم دهه‌ی ۲۰ است- به خاطرات زندان و تبعید بعد از کودتای ۲۸ مرداد تا دهه‌ی ۵۰ مربوط هستند که عمدتاً در دهه‌ی ۷۰ خورشیدی منتشر شده‌اند. از جمله آن‌ها خاطرات کریم کشاورز، منوچهر کی مرام و بار دیگر خلیل ملکی و این‌بار زندان فلک‌الافلاک و همچنین «درد زمانه» از علی عموئی، که در اوایل دهه‌ی ۷۰ منتشر شده است.

نسل سوم را خاطرات مربوط به زندان‌های دهه‌ی ۵٠ تشکیل می‌دهد که قاعدتاً باید بعد از آزادی باشکوه زندانیان در سال ١٣۵٧ نوشته می‌شدند. یا فرصت کم بود و یا تب و تاب‌ها و بگیر و ببندهای مجدد، که در ده- بیست سال اول بعد از انقلاب مجالی برای تأمل و نوشتن به زندانیان دهه‌ی ۵۰ نداد. کتاب‌هائی هم که در دوره‌ی زندگی مخفی قبل از انقلاب و همچنین گزارش‌های اندکی هم که در زمان انقلاب در روزنامه‌ها منتشر شدند، تحت تأثیر توفان و تلاطم انقلاب و نیز غلبه‌ی نگاه ایدئولوژیکی بر مبارزان، چهره‌ای اغراق‌شده و زمانه‌پسند دارند. شاید باید زمان می‌گذشت تا آن‌ها بتوانند از بیرون به زندان بنگرند. جالب است که بدانیم که ثبت خاطرات آن دوره از زندان، در پی شروع و رواج خاطره‌نویسی‌های زندان دهه‌ی ۶۰ مورد توجه قرار گرفت.
 

چند نمونه از خاطرات زندان این دوره: داد بی‌داد، حاوی چهل خاطره از بند زنان با تنظیم ویدا حاجبی، خاطرات مهین محتاج، طاهره کمالی، عباس مظاهری و بخش‌هائی از خاطرات نقی حمیدیان و حمزه فراحتی.

همچنین داستان، نمایشنامه و رمان‌های جالبی از زندان این دوره موجود است. رمان «دیروزی‌ها» نوشته نسیم خاکسار یکی از نمونه‌های خوب ادبیات زندان است که نه سال پس از تاب و تاب انقلاب در تبعید نوشته شده است.

نسل چهارم خاطره‌نویسی‌های زندان، به زندان‌های دهه‌ی ۶٠ برمی‌گردد، که بیشترین سهم نوشته‌های زندان را به‌خود اختصاص داده است.

و بالاخره ما شاهد نسل پنجمی از خاطره‌نویسی زندان هستیم: از «گردنبند مقدس» نوشته مهرانگیز، خاطرات فرج سرکوهی از زندان جمهوری اسلامی در «یاس‌ها و داس‌ها»، تا نوشته‌های سال‌های اخیر، که با بهره‌گیری از رسانه‌های اینترنتی دیوارهای سانسور و خط قرمز‌ها را پشت سرگذاشته‌اند.
 

نکته جالب در ادبیات زندان، حضور پررنگ زنان در این حوزه است. بیشترین تعداد کتاب‌های خاطرات زندان و نیز گزارش‌های زندان از طریق اینترنت در چند سال گذشته مربوط به زنان است.

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

  • حسن

    <p>من در دهه ۷۰ علیرغم اینکه کمتر از۱۸ سال داشته ام یک شب در زندان سپاه بوده ام و تا کنون در اینمورد حرفی با کسی نزده ام ، ترسی که با من بوده تا کنون رفع نشده .<br /> سالها بعد از واقعه فهمیدم که دچار شکنجه سفید شده ام ، برای راحتی خودم هم چندین بار میخواسته ام ماجرا را بنویسم ولی از ترس نتوانسته م<br /> با جزییات آن شب لعنتی رو به یاد دارم ولی نمیدونم چگونه باید از ترس اون خودم رو رها کنم و چگونه بنویسم قابل پیگیری حکومتی نباشد<br /> لطفان نظر عملی بدهید </p>

  • Massi

    به نظر من بهترین کار اینه که برا کسی‌ که بهش اعتماد داری، تعریف کنی‌. اگر نمیخواهی به اسم خودت باشه، وانمود کن که از کسی‌ این ماجرا را شنیده ای. تعریف کردن بهتر از نوشتنه و ضمنا نگران هم نیستی‌ که به دست "نا محرم" بیفته. من هم سه ماهی‌ در سال شصت زندانی شدم، بدون شکنجه فیزیکی‌. اوائل همه بدنم می‌لرزید، وقتی‌ برا کسی‌ تعریف می‌کردم. ولی‌ به مرور بهتر شدم.