ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

ترک‌ها، تکثرگرایی و مسئله همبستگی

در گفت‌وگو با میثم بادامچی، پژوهشگر فلسفه سیاسی

بابک مینا- ترک‌ها در ایران از برخی جنبه‌ها احساس پیرامونی بودن و حاشیه‌نشین بودن داشته‌اند، اما این احساس هویت پیرامونی در میان آنها چگونه است؟

شکاف‌های هویتی، یکی از جلوه‌های مهم جامعه چندپاره ایران است. چه مدعی باشیم این شکاف‌ها متاثر از بستری عینی ساخته می‌شوند و چه معتقد باشیم مستقل از زمینه‌های عینی به وجود می‌آیند، روشن این است که چندپارگی هویتی در جامعه معاصر ایران، مانعی مهم بر سر راه همبستگی سیاسی و اجتماعی است.

تبعیض ساختاری، هویت‌هایی پیرامونی ایجاد کرده است که همواره با حسی از ستم و بی‌عدالتی همراه بوده‌اند. ترک‌ها در ایران از برخی جنبه‌ها احساس پیرامونی بودن و حاشیه‌نشین بودن داشته‌اند، اما این احساس هویت پیرامونی در میان ترک‌ها چگونه است؟ آیا می‌توان روایتی از ملی‌گرایی ایرانی به دست داد که هویت ترکی را در خود ادغام کند؟ این پرسش‌ها را با میثم بادامچی، پژوهشگر فلسفه سیاسی در میان گذاشته‌ایم.

آیا ترک‌ها در جامعه ایران در «پیرامون» قرار دارند؟ اگر آری، پدیداری هویت پیرامونی آنها در چیست؟

میثم بادامچی - در بحث شکاف مرکز و پیرامون (center and periphery) به نظرم می­توان بحث را به سه زیرشاخه «زبان»، «تاریخ» و «اقتصاد» تقسیم کرد و در مورد هریک جداگانه بحث کرد.

اگر زبان و تاریخ را در نظر بگیریم، بلی ترک‌ها امروز در ایران تقریباً در پیرامون قرار دارند. البته مشکل در پیرامون بودن ترک‌ها در این دو مورد مختص ایران نیست، یعنی در مورد تمام دولت- ملت‌هایی که درمحدوده مرزهای جغرافیایی مشخصی بیش از یک قومیت زندگی می­کنند، کمابیش مشکلات مشابهی وجود دارد. در تمام دولت- ملت­های دنیا قومیت‌هایی که زبان آنها از نظر نوشتاری، قضائی، آموزشی و اداری در برابر زبان اکثریت به رسمیت شناخته نمی­شود و تاریخ­شان در مدارس به درستی آموزش داده نمی­شود یا احیاناً تحریف می­شود، در پیرامون قرار می­گیرند. به این معنا در ایران ترک‌ها، همچون کردها و بلوچ‌ها و عرب‌ها تقریباً در پیرامون قرار دارند.

در مورد عرب‌ها البته مشکل بیشتر تاریخ است تا زبان، چون زبان عربی برخلاف ترکی و کردی در مدارس ایران شکسته بسته هم که شده تدریس می­شود و در کنکور ورود به دانشگاه‌ها جزو مواد امتحانی است، گرچه در مناطق عرب‌نشین ایران محدودیت‌های نوشتاری در مورد زبان عربی وجود دارد. در مورد ترک‌ها کتاب‌های درسی تاریخ در ایران به گونه‌ای نوشته شده‌اند که در آنها ترک‌ها تاحدی قوم درجه دو یا خارجی (انیرانی) هستند و گاهی از ایشان به عنوان تهاجم‌گر به ایران و خونریز یاد شده است. چه بسا اگر شمشیر همین ترک‌ها در دفاع از ایران نبود، مرزهای جغرافیایی ایران امروز شکل دیگری داشت یا اصلاً ایرانی از نظر سیاسی وجود نداشت (اهمیت ترکان در تشکیل امپراطوری صفویه).

میثم بادامچی

گفتیم شکاف سوم شکاف اقتصادی است. در بحث اقتصاد، شکافی که امروز در ایران وجود دارد شکاف مرکز/ پایتخت/ تهران از یک طرف، و پیرامون از طرف دیگر است. از این جهت آذربایجان و گیلان و فارس، به یک اندازه در برابر تهران، از نظر اقتصادی ضعیف هستند و تبعیض منحصر به ترک‌ها نیست. در بسیاری از موارد در ایران تو گویی هرچه از پایتخت دورتر می­شویم، وضعیت اقتصادی مردم هم شکننده­تر می­شود. این طبیعتاً در مورد ترک‌های ساکن آذربایجان (برخلاف ترک‌های ساکن تهران که خود جزوی از مرکزند) هم صادق است.

اگر منظور از در «پیرامون» قرار داشتن این باشد که در ایران ترک‌ها اجازه حضور در مشاغل و پست‌های مشخصی را ندارند، نخیر به هیچ‌وجه چنین چیزی در ایران برقرار نیست و ترک‌ها، لااقل در ایران پس از انقلاب (و شاید حتی در دوره پهلوی)، همانقدر در مشاغل سیاسی حق حضور داشته­اند که فارس‌ها و غیره. امروز رهبر نظام جمهوری اسلامی (سیدعلی خامنه­ای) و مهم­ترین رهبر اپوزیسیون (میرحسین موسوی) هردو ترک هستند و از قضا هردو نسبت­شان به یکی از شهرهای کوچک در آذربایجان یعنی خامنه می­رسد. بسیاری از مراجع و مدرسین مطرح حوزه علمیه قم هم ترک بوده‌اند و هستند. به عنوان مثال آقای فاضل لنکرانی که فوت شد و متاسفانه گویا حکم قتل دگراندیش جمهوری آذربایجان رافق تقی را داده بود، اصالتاً از مهاجران ترک اهل لنکران در جمهوری آذربایجان کنونی بود.

آقایان بیات و موسوی اردبیلی (که نزدیک به جناح اصلاح‌طلبان هستند) و شبیری زنجانی و ملکوتی (که به جناح اصول‌گرا نزدیک­ترند)، هم ترک هستند. هیچ­گونه تبعیض مذهبی علیه ترک‌ها (برخلاف بسیاری از کردها و بلوچ‌­ها) در ایران وجود ندارد و ترک‌ها از نظرموضوعیت سرکوب مذهبی در ایران هیچ تفاوتی با فارس‌ها ندارند. به خاطر غلبه ایدئولوژی ملی­گرایانه تبعیض زبانی و تاریخی و اقتصادی علیه ترک‌ها در حکومت پهلوی گویا بیش ازحکومت جمهوری اسلامی بوده، ولی نباید فراموش کرد در پهلوی هم کسانی در بالاترین مقامات حکومتی، مانند فرح پهلوی همسر شاه، ترک بودند.

یکی از ریشه­های شکاف مرکز- پیرامون در ایران معایب مدل کلاسیک دولت- ملت است . از قضا این مدل از غرب قرن نوزدهم به ایران، همچون بسیاری دیگر از کشورها، آمده است و هنوز هم اجماعی قاطع در مورد جایگزین آن در فلسفه سیاسی قدری که من مطلعم وجود ندارد. چندی قبل اسلاوی ژیژک[1] در دانشگاه بوغازایچی استانبول سخنرانی داشت. ژیژک به دانشجویان ترکیه­ای می‌گفت که ریشه مشکل اتفاق‌های بدی که در مورد نسل­کشی ارامنه در آغاز قرن بیستم در اواخر دوران عثمانی افتاد بیش از آنکه در واکنش به غرب باشد، از کپی‌برداری ترکیه ای‌ها از غربی­ها در پدیده دولت- ملت­سازی سرکوبگر و آسیمیله­گر ناشی شده است (مبسوط سخنان او را می­توانید در وب‌سایت یوتیوب گوش کنید). ویل کیملیکا[2] هم منتقد مدل کلاسیک دولت - ملت­سازی است به خاطر تبعات اخلاقی آن در بحث آسیمیلاسیون. من از سخنان فلاسفه­ای چون کیملیکا و ژیژک برداشتم این است که امروز در بسیاری از کشورهای چندقومیتی دنیا فرمول کلاسیک دولت - ملت که عبارت است از تشکیل یک کشور تنها براساس یک زبان و یک تاریخ و یک فرهنگ، و مبتنی بر آسیمیله کردن و سرکوب اقلیت‌ها، با نوعی بحران مشروعیت مواجه شده است. بر این اساس به جای مدل کلاسیک دولت- ملت (که معمولاً بر اساس غلبه فرهنگ و زبان و تاریخ اکثریت شکل گرفته است) باید به دنبال مدل‌های چندقومیتی و متکثر بود. البته در بحث جایگزین هنوز اجماعی در دنیا شکل نگرفته است و سئوال‌های بی­پاسخ در پیش رو فراوان هستند.

عجیب آن که به نظر برخی از جدایی‌طلبانی که در آذربایجان خود از تبعات سرکوبگرانه و آسیمیلاسیون پروژه دولت- ملت‌سازی رضاشاه در مورد قومیت‌ها به حق ناراضی هستند، جواب نوعی آسیمیله شدن را با نوعی آسیمیله شدن دیگر می‌دهند. این مسئله را می­توان از مطالعه آثار این استقلال‌طلبان در اینترنت و روایت ایشان از تشکیل کشور آذربایجان جنوبی فقط بر اساس فرهنگ و زبان و تاریخ ترکی فهمید. در آذربایجان ما اقلیت‌های کرد و تات و ارمنی و فارس داریم، ولی در مدل این دوستان برای آینده آذربایجان که گویا بر اساس مدل دولت- ملت سازی کلاسیک و با الگوبرداری از تشکیل جمهوری آذربایجان بنا شده، عملاً قرار است برای رهایی از آسیمیله شدن در فرهنگ فارسی خودمان دیگر اقلیت­ها را آسیمیله کنیم. این یک تناقض خطرناک است.

من راه حل مسئله آذربایجان ایران را نه جدایی آذریایجان از ایران و تشکیل کشور آذربایجان جنوبی، که بازتعریف هویت ایرانی بر اساس آخرین مدل‌های متکثر موجود در دنیا می‌دانم. این راه آسان نیست، ولی فکر می‌کنم بسیار بهتر از راه خطرناک و پرهزینه جدایی‌طلبی است. نه تنها ایران، بلکه بسیاری کشورهای دیگر چندقومیتی جهان امروز با این چالش مواجهند و فلاسفه سیاسی دنیا به دنبال یافتن پاسخ برای این مسئله هستند و جدایی­طلبی تنها یک راه حل برای غلبه بر این مشکل، آن هم در حالتی است که هیچ راه حل دیگری وجود ندارد.

 ترکیه مانند ایران در آغاز قرن بیستم خود شاهد یکی از شدیدترین پروژه های دولت- ملت‌سازی بوده که در آن کوشش جدی شده بود تا اقلیت‌های قومی کرد و ارمنی و علوی در فرهنگ اکثریت آسیمیله شوند. مدلی که حکومت اتحاد و ترقی در اواخر عثمانی وسپس با تشکیل جمهوری آتاتورک به دنبال آن بودند، مانند مدل مطلوب رضاشاه و روشنفکران ایران در دوره رضاشاهی، در برابر مدل‌های چند‌فرهنگی امپراطوری‌های عثمانی و صفوی و قاجار بر مدل کلاسیک دولت- ملت مبتنی بود. اتفاق‌های اخیر در ترکیه، به طور مشخص مذاکراتی که میان دولت ترکیه با عبدالله اوجالان در زندان امرالی در مورد نقش هویت کردی در قانون اساسی آینده ترکیه مطرح هست، خود شاهدی است بر اینکه ترکیه هم به آرامی، گرچه به سختی، در حال گذار از مدل کلاسیک و قرن نوزدهمی دولت- ملت به مدلی متکثرتر از حکومت‌داری است.

اشاره کردید به تعریف دوباره هویت ایرانی. به نظر شما چگونه می‌توان هویت فارسی و ترکی را در واحدی جدید پیوند زد؟

احتمالاً می‌توان این سئوال شما را انطباق سئوال زیر بر شرایط ایران دانست: «حال که معتقدید مدل کلاسیک دولت-ملت کاملاً با لوازم عدالت سازگار نیست، چه جایگزینی برای این مدل پیشنهاد می‌کنید که هم حسن­های مدل کلاسیک را داشته باشد (چون این مدل اگر حسن‌هایی نمی‌داشت قطعاً اینقدر در دنیا رایج نمی­شد) و در عین حال معایب مدل سنتی را هم نداشته باشد (چنان که می‌دانیم در مواجهه با تنوع قومی این مدل به ناعدالتی می‌انجامد)؟»

پاسخ جامع به این سئوال خود محتاج به مطالعه شرایط ایران بر اساس آخرین دستاورهای فلسفه سیاسی و علوم سیاسی است و اصلاً آسان نیست. من اگر بخواهم پاسخ به این سئوال را به مطالبی که در پاسخ به سئوال قبلی گفتم ربط بدهم، باید بگویم به نظرم راه حل اولاً دادن نوعی حالت نیمه رسمی به زبان ترکی نوشتاری، در کنار زبان فارسی نوشتاری، در مناطقی است که ترک‌ها در آن در اکثریت‌ هستند، یا حتی در تمام ایران است. به نظر می رسد عدالت اقتضا می‌کند که امکان آموزش دوزبانه با حمایت بودجه دولتی در مدارس آذربایجان و تهران و سایر مناطق ایران که در آنها ترک‌ها ساکنند وجود داشته باشد (هکذا است بحث آموزش دوزبانه به زبان‌های کردی و غیره).

یکی از آخرین روش‌هایی که در این زمینه در دنیا وجود دارد و اخیراً در دولت اوباما در برخی مدارس نیویورک و برخی ایالت‌های اسپانیایی زبان آمریکا به‌کار گرفته شده، آن است که درس‌ها در مدارس به صورت یک روز در میان به دو زبان (انگلیسی و اسپانیایی در مورد آمریکا) تدریس شوند. این الگو را می­توان در ایران هم به‌کار گرفت. به علاوه باید به ادبیات ترکی، به عنوان بخشی از میراث ادبیات ایرانی، بیشتر بها داد. آیا زیبا نخواهد بود اگر به عنوان مثال اشعار شهریار و فضولی به زبان ترکی آذری، در مدارس ایران برای تمام دانش­آموزان، به عنوان بخشی از درس ادبیات تدریس شوند؟ به علاوه لازم است تاریخ ایران، خصوصا مطالب کتاب‌های درس تاریخ در مدارس، به گونه‌ای بازنویسی شوند که در آنها به تاریخ اقوام ایرانی و سهم مهم ایشان در تمدن ایرانی (در بحث ما ترک‌ها) اشاره شود و در این زمینه برخلاف شرایط کنونی با سکوت برگزار نشود. چنان که اشاره کردم شکاف اقتصادی مرکز-پیرامون را در ایران را هم لازم است به شکل ملموسی کاهش دهیم.

بگذارید اشاره‌ای به فقدان آشنایی در ایران با آخرین نظریات علوم انسانی و فلسفه در زمینه حقوق اقلیت­ها کنم. زمینه‌ای که می­کوشم به صورت تخصصی  روی آن پژوهش کنم، فلسفه سیاسی معاصر (خصوصاً گرایش انگلیسی-آمریکایی) است. یکی از زمینه­هایی که در دو، سه ده اخیر در فلسفه سیاسی رشد بسیاری داشته، ولی در ایران و در میان متفکران ایرانی بسیار کم بدان پرداخته شده، مباحث مربوط به حقوق اقلیت­ها است. به طور خاص نظریه­پردازان جماعت­گرایی communitarianism، دموکراسی خردورزیک deliberativedemocracy، چندفرهنگ­گرایی multiculturalism و ملی­گرایی لیبرال liberalnationalism راه حل‌های جالبی در این زمینه طرح کرده­اند و مباحث بسیار جالبی در آرای این متفکران به عنوان مثال در نقد نژادگرایی و نیز بنیادهای همبستگی اجتماعی، طرح شده است. برای حل مسئله همزیستی عادلانه و مسالمت‌آمیز اقوام در کنارهم لازم است متفکران کشور ما مباحثی را که از سوی متفکران غربی در چند دهه اخیر (خصوصاً پس از انتشار کتاب نظریه عدالت رالز) در این زمینه­ها طرح شده است را جدی بگیرند و در ترجمه و تالیف آثاری در این زمینه­ها بکوشند. من به نوبه خود در حال ترجمه کتاب فلسفه سیاسی معاصر* ویل کیملیکا به فارسی هستم. در این کتاب به برخی ازاین مباحث به صورت جدی پرداخته شده است. این اثرهمچنین حاوی کتابشناسی بسیارمفیدی درزمینه آخرین آثار منتشر شده در این زمینه­هاست که می­تواند برای خواننده مفید باشد. در فلسفه اروپای قاره­ای هم پژوهش­های بسیار خوبی در این زمینه‌ها وجود دارد. نمونه­اش ژیژک که اشاره کردم.

در ایران به مسئله ملی­گرایی چه از سوی روشنفکرانی که دغدغه مرکز دارند و چه آن عده که دغدغه‌شان پیرامون است، معمولاً با دیدگاه‌های کلاسیکی که تا نیمه اول قرن بیستم درغرب رایج بوده است پرداخته می­شود و به بحث­های جدید در این زمینه­ها کمتر توجه می­شود. برای اجتناب از درجا زدن و سرپوش گذاشتن بر مشکلات امروز به شدت محتاج آنیم که مسائلی همچون ملی‌گرایی (چه ملی­گرایی اقلیت و چه اکثریت)، حق خودگردانی، حق تعیین سرنوشت، فدرالیسم، همبستگی اجتماعی، حق طلاق سیاسی، حقوق فردی و گروهی و رابطه آنها با سکولاریسم، خرد عمومی و موارد مشابه را بر اساس جدیدترین دستاوردهای علوم اجتماعی و فلسفه سیاسی مورد مطالعه قرار دهیم و در ترجمه و تالیف آثاری در این زمینه­ها فعال‌تر شویم.

به نظر شما شکاف هویت فارس ـ ترک نزد روشنفکران پررنگ‌تر است یا نزد عموم مردم؟ گفتمان‌های روشنفکری چه نقشی در کاهش یا افزایش این شکاف ایفا کرده است یا می‌کند؟

بگذارید برای پاسخ به این سئوال من از اندیشه جان رالز در مورد وظیفه فلسفه سیاسی بهره بجویم. از نظر رالز (در لیبرالیسم سیاسی) فلسفه سیاسی وقتی به منصه ظهور می­رسد که ما دچار تردید هستیم، یعنی دچار شکاف‌های فکری عمیق و دودلی­های ژرف در جامعه هستیم. به تعبیر دیگر از نظر رالز، فلسفه سیاسی وقتی لزوم می­یابد که مردم جامعه­، یا همان عموم مردم به تعبیرشما، در مورد موضوعی مشخص، اختلاف‌ نظر و دودسته‌گی­های عمیق دارند. به نظر می­رسد در جامعه امروز ایران شکاف هویت مرکز- پیرامون که شکاف هویت فارس- ترک یکی از مصادیق آن است، به شکافی عمیق بدل شده است. ظهور جریان‌های هویت‌طلب در میان اقوام غیر فارس و اختلاف نظر عمیقی که میان ایشان و ملی­گرایان دست راستی یا همان پان ایرانیست­ها وجود دارد تبلور این دودسته‌گی است. برای اینکه این نظر مرا از نظر تجربی تست کنید کافی است سری به وب‌سایت‌ها یا صفحات فیس‌بوکی مربوط به هریک از جریان‌های فوق‌الذکر بزنید و کامنت‌های تند و گاهی بی‌ادبانه­ای را که زیر پست‌های هریک از دو طرف رد و بدل می‌شود دنبال کنید (برافراشتن پرچمی با مضون «آذربایجان ایران نیست» در بازی میان تراکتورسازی و الجزیره از سوی برخی تماشاگران و واکنش‌های دو طرف به آن یکی از آخرین نمودهای این شکاف است).

روشنفکر، که من اینجا آن را در معنایی معادل فیلسوف سیاست مورد اشاره رالز به‌کار می‌برم، وظیفه دارد شکاف‌های فکری جامعه­اش، ازجمله دودسته‌گی قومی را شناسایی کند و در رفع آنها، یا به بیان دیگر ایجاد سازش میان آنها بکوشد. با الهام از نظر رالز شاید بتوان گفت یکی از وظایف مهم روشنفکران کوشش برای فراهم آوردن مبانی نظری همبستگی اجتماعی و قوی‌تر کردن تاروپودهایی است که جامعه را از نظر اخلاقی به هم پیوند می­زند و یک جا جمع می­کند. اگر این را وظیفه فیلسوف سیاست یا روشنفکر بدانیم، به نظر می­رسد روشنفکران ایرانی تا امروز در این زمینه ضعیف عمل کرده‌اند و عقب­تر از جامعه بوده­اند. تو گویی ترسی پنهان در میان روشنفکران ایرانی از ورود به حوزه­هایی چون مسئله مربوط به شکاف میان جریان‌های هویت­طلب و مرکز به خاطر مناقشه‌برانگیز بودن آنها وجود دارد. با این حال دقیقاً به خاطر همین مناقشه برانگیز بودن لازم هست روشنفکران در این زمینه­ها وارد شوند و تولید فکر کنند. در دو دهه اخیر کارنامه متفکران ایرانی نزدیک به مرکز در تولید مبانی نظری برای پوشاندن شکاف‌های جامعه ایرانی در مورد نقش دین در حوزه عمومی و سکولاریسم تا حد زیادی مثبت بوده است، ولی در عوض ما شاهد یک کم­کاری عجیب در حوزه مربوط به مباحث هویت­طلبانه هستیم. دکتر نراقی که از چند سال قبل در این زمینه مقالاتی نگاشته­اند در این زمینه استثنا هستند (این مقالات در سایت ایشان موجود است). اخیراً دیده­ام کسانی دیگر از اهل نظر چون آقایان رامین جهانبگلو (در چند مقاله که از ایشان در این زمینه در بی‌بی‌سی فارسی دیده­ام)، محمدرضا نیکفر و کاظم کردوانی (در مصاحبه­ای که در مورد روز جهانی زبان مادری در روزآنلاین از ایشان دیدم) هم در این زمینه­ها حساس شده­اند و من این مسئله را بسیار به فال نیک می­گیرم و امیدوارم آثار بیشتری از این بزرگواران و بقیه در زمینه مسائل مربوط به شکاف‌های هویتی در جامعه نگاشته و منتشر شود. وب‌سایت رادیو زمانه هم خوشبختانه اخیراً مسائل مربوط به قومیت را با حساسیت بیشتری پوشش می­دهد.

اشاره کردید به مسئله همبستگی اجتماعی. با زوال نیروی همبسته‌کننده مذهب شیعه و زبان و ادبیات فارسی ـ دو نیرویی که برای چند سده مبنای همبستگی سنتی در جامعه ایران بود ـ به نظر شما چه عناصر فرهنگی می‌تواند مبنای همبستگی دوباره باشد؟ برای نظریه‌مند کردن این همبستگی جدید از چه مبنای نظری می‌توان آغاز کرد؟

سئوال بسیار خوبی مطرح کردید. کیملیکا، که قبل­تر ذکر آثارش رفت، از متفکرانی است که روی لوازم همبستگی اجتماعی، در فقدان یا ضعف عوامل سنتی همبستگی اجتماعی به خصوص معنای کلاسیک دولت- ملت، اندیشه کرده است. او در آثارش، به طور مشخص «چندفرهنگ­گرایی لیبرال» (1995) و «فلسفه سیاسی معاصر» (2002) می‌گوید این سئوال یکی از سئوال‌های دشوار در پیش روی فلاسفه سیاسی است. لیبرال‌هایی چون رالز و دورکین معتقدند نوعی حس عدالت مشترک، می­تواند اساس همبستگی اجتماعی قرار بگیرد. یعنی اینکه مردم سرزمینی، چه اکثریت و چه اقلیت، به مفهوم مشترکی از عدالت باور داشته باشند، می­توانند اساس همبستگی اجتماعی میان ایشان قرار گیرد. منتقدان این نگاه همچون کیملیکا دلبستگی مشترک به عدالت را برای برقراری همبستگی اجتماعی کافی نمی­دانند و در توضیح نظرشان به وجود حرکت­های جدایی­طلبانه در کشورهای لیبرال- دموکراتی چون کانادا و اسپانیا و بریتانیا اشاره می­کنند. در این کشورها گروه‌هایی که کمابیش فرهنگ لیبرال- دموکراتیک مشترک و در نتیجه مفهوم عدالت تقریباً مشترکی با گروه اکثریت دارند (کاتالان‌ها با اسپانیایی زبان‌ها در اسپانیا)، (کبکی­ها با انگلیسی زبان‌ها در کانادا)، (اسکاتلندی­ها با انگلیسی­ها در بریتانیا)، علی­رغم این مفهوم مشترک عدالت هنوز بعضاً دنبال جدایی­اند. از این کیملیکا نتیجه می­گیرد باید به دنبال عوامل دیگری، در کنار دلبستگی مشترک به عدالت، باید به دنبال نیروهای دیگری برای همبستگی اجتماعی بود.

در ایران از دوران صفویه بدین سو مذهب شیعه همچون نوعی ایدئولوژی جمعی عمل کرده و حتی رنگ و لعاب نوعی نگاه ناسیونالیستی را به خود گرفته و در فرآیند دولت- ملت‌سازی ایرانی نقش داشته است. زبان فارسی هم در وحدت اجتماعی فرهنگی ایران واقعاً مهم بوده است. برخی اندیشه‌ورزان معتقدند کشوری که از صفویه به این سو رسماً خود را ایران می­نامد با شمشیر ترک­ها(به عنوان عامل وحدت نظامی) و مذهب شیعه دوازده امامی و زبان فارسی (به عنوان عامل وحدت فرهنگی)، ایجاد شده است. تشیع نقشی مهم در حفظ تمامیت ارضی ایران در دوران جنگ هشت ساله با عراق نیز داشته است، خصوصاً اگر نقشی را که تعلق خاطر به شخصیت­های اسطوره­ای مذهب تشیع مانند حسین ابن علی و علی‌ ابن ‌ابیطالب در جنگ­آوری ایرانیان داشته است در نظر آوریم. با استفاده ابزاری که نظام جمهوری اسلامی برای حفظ نظام و توجیه اعمال غیر اخلاقی آن از تشیع کرده است، البته جایگاه اجتماعی اسلام در ایران به شدت آسیب دیده، گرچه هرگز از میان نرفته است. به نظرم نباید از نیروی همبستگی زبان فارسی و مذهب شیعه در ایران چشم شست، بلکه باید این نیروهای همبستگی را با لوازم لیبرالیسم و برقراری عدالت در حق اقلیت‌ها سازگار کرد. به علاوه باید در کنار این دو عامل، به دنبال ابزارهای دیگر و جدیدتری نیز برای برقراری همبستگی اجتماعی در ایران بود. این البته پروژه آسانی نیست و باید از اندیشه سیاسی مدرن در این زمینه مدد جست.

شاید بتوان از ایده­ نوعی دین مدنی برای آینده ایران (ایران دموکراتیک) دفاع کرد. یکی از مسائلی که برخی فیلسوفان سیاسی، به طور مشخص روسو در فصل چهارم کتاب مشهور «قرارداد اجتماعی»، برای همبستگی اجتماعی میان مردم یک جامعه مدرن طرح کرده­اند اندیشه نوعی دین مدنی (civil religion) است. محمدرضا نیکفر معتقد است در میان متفکران ایرانی بن­مایه­های نوعی اندیشه دین مدنی را می­توان در نگاه سیداحمد کسروی به دین (اندیشه پاک ­دینی کسروی) یافت. نیکفر که دغدغه سکولاریسم دارد معتقد است مسئله آنتگراسیون (همبستگی اجتماعی) نکته­ای است که یک نظریه در مورد سکولاریسم برای آینده ایران حتماً لازم است بدان توجه کند. سکولاریسم در عین کوشش برای رفع تبعیض می­کوشد تفاوت­ها را انتگره کند.(در این زمینه نگاه کنید به دو مقاله از نیکفر با عناوین «جایگاه واهمیت بحث سکولاریسم» (منتشر نشده) و «کسروی و مسئله هویت سکولار»، (منتشر شده در بی‌بی‌سی فارسی)

کسروی گرچه منتقد جدی «شیعه­گری» است و تشیع را عقل‌ستیز می‌داند (و به همین دلیل ملایان او را دروغگو، فاسد و عوام­فریب می­دانند)، در برخی آثارش، به طور خاص کتاب «آئین»، از لزوم نوعی دین مدنی سخن می­گوید که برای به‌سامان بودن یک نظام دموکراتیک لازم است. دین مدنی در نظر کسروی به نظر «دینی ساده و اخلاقی» است که «پایبندی به قراردادهای اجتماعی را استوار کند». دینی که معتقدان به آن به پیروی از سنت دموکراتیک به اصل طلایی احترام متقابل باورمند باشند و «نه تنها در بند آسایش خود بلکه در بند آسایش همگان باشند». (کسروی، آئینص.42 کسروی مذهب مسلط و سنتی شیعه را مانعی در برابر بازسازی نوعی هویت خردگرا برای ایران می­داند و معتقد است این نوع از تشیع برخلاف دوره صفویه نمی­تواند نقش سازنده­ای در هویت ملی ایران ایجاد کند، با این حال او معتقد است نوعی دین پالایش یافته در عصر ما می­تواند به عنوان اساس اخلاق مدنی و دین مدنی عمل کند.

پانویس:

*Will Kymlicka, Contemporary Political Philosophy: An Introduction, second edition, Oxford University Press, 2002

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

  • تورک

    تورکها در ایران هر چه که بخواهند میشوند ، بجز تورک . اگر خود تورکها و آسمیله های تورک هارا بشه آمار گرفت نزدیک به هفتاد در صد ایران را تورک ها تشکیل میدهند البته پنجاه درصد خود تورکها آسمیله هستند و تقریبا پنجاه درصد آسمیله ها هم از تورک بودن خود خبر ندارند . و این پدیده آمار واقعی تورک ها را گم می کند

  • ایلقار

    قاطی کردن ترک آسیمیله شده و ترک واقعی اصلی ترین ایراد این نوشتار است . تورک هویت خواه هیچ وقت در ساختار حکومتی جایی نداشته است .

  • بختیاری

    باعرض سلام باید در جواب عده ای بگویم بالای 50% جمعیت ایران رو فارس ها تشکیل می دهند اگه به ویکی پدیا انگلیسی نگاهی بکنید این قضیه رو متوجه می شوید در ضمن زبان فارسی زبان اکثریت ایرانیان با پیشینه ای بسیار کهن است واینکه هروقت در ازبکستان زبان فارسی و در ترکیه زبان کردی و در جمهوری اذربایجان زبان تالشی و لزگی و ارمنی ودر فرانسه زبان بروتانی و درمصر زبان قبطی ودر گرجستان زبان ارمنی و اوستایی و ابخازی و ترکی به صورت سراسری و اجباری تدریس شد ما نیز ذر ایران همین کار را می کنیم واینکه ترکیه برای عوام فریبی شروع به تدریس زبان کردی به صورت اختیاری ان هم به صورت محدود کرده که تا کنون موثر نبوده واینکه در ترکیه مناطق کرد نشین ( جزیره-سیلوپی)به مانند غزه شده و بخشی از ساختمان های این دو شهر ویران شده اند ودر ضمن باید اضافه کرد که کشور هایی که دم از دموکراسی و حقوق بشر و تدریس زبان مادری می زنند خود نقض کننده حقوق بشر هستند

  • Azerbay

    در کشوری که در آن فارس ها از کوچک و بزرگ در اندیشه ای تمامیت خواهانه توام با خود برتربینی کذایی غوطه ورند و انسان بودن را تنها از منظر فارس بودن می سنجند امیدی به یافتن نقاط مشترک وجود ندارد. آقای بادامچی حرکت ملی آزربایجان جنوبی در خرداد سال 1385 در جریان توهین و سوسک نامیده شدن تورک ها انگیزه و هدف نهایی خود را به گوش های کر شده جامعه فارس فریاد زد ولی زمانی رژیم که با اسلحه با استقبال ملت ما آمدند و دهها نفر از ما را کشتند هیچ کس دم نزد و اعتراض نکرد در سال 1390 شهریور زمانی ملت تورک به خشکاندن دریاچه اورمیه اعتراض کرد باز بایکوت خبری محافل فارس بر زخم عمیق ما نمک پاشید. البته بازنده اصلی فارس ها بودند که از فرصت پیش آمده برای جلب اعتماد تورک ها استفاده نکردند بنابراین اکنون دیگر کاری نمی شود کرد. حرکت خزنده ولی مطنطن و مطمئن ملی آزربایجان به دوران بالندگی خود رسیده است گرچه باز زمانبر است ولی خط سیر حرکت به سوی استقلال طلبی است. اگر قرار است کاری شود مثلا اصل 15 اجرا شود دیگر برای ملت تورک قابل قبول و قانع کننده نخواهد بود. کوتاه سخن اینکه ما به دنبال اعاده ی شخصیت پایمال شده مان هستیم و آنرا به زودی بازیابی خواهید کرد...

  • ibrahim

    شما نوشته بودید که هرچه از مرکز دورتر میشویم توسعه یافتگی هم به آن اندازه کمتر میشود. این منطق مطلقا هم درست نیست.میزان توسعه یافتگی شهرهای اصفهان و شیراز و مشهد در طول 100 سال اخیر با اورمیه و اردبیل و زنجان و همدان و ... قابل مقایسه نیست.

  • BAYAZER

    BÜTÜN TÜRK ULUSUMUN ADIYLA ANA VE İLKİN HAQLARIMIZDA VAZ GEÇMEYECEĞİZ BU HAQQI FARS DEĞİL TANRI VEREN HAQTIR.YAŞASIN BİRLEŞİK AZERBAYCAN CUMHURİYETİ....

  • BAYAZER

    ULU TANRI ADIYLA TÜRKÇE YAZIN OXUYUN با سلام به نظر بنده که جز 40 میلیون شهروند تورک آزربایجان جنوبی هستم بر این باور دارم که روابط ملت تورک باید از طریق بین الملل با فارس ها باشد کمترین ادای حقوق ملت تورک آزربایجان جنوبی استقلال است اگر چه با خونریزی باشد پس بهترین راه حل تشکیل جمهوری آزربایجان جنوبی است.

  • آراز نیوز – ترک‌ها، تکثرگرایی و مسئله همبستگی

    […] رادیو زمانه […]

  • جمال اسدآبادی

    صحبت های جناب بادامچی درباره بحث زبان نیز بسیار ناروا است، با اینکه ایشان از بازبینی مدل دولت-ملت قرن نوزدهمی صحبت می‌کنند، اما عملا گفته‌هایشان در همین چارچوب است. نگاهی که ایشان به زبان فارسی دارند همان نگاهی است که رضاشاه و پایه گذاران ناسیونالیسم ایرانی ترویج کرده‌اند، اینکه فارسی زبان ملی فارسی‌زبانان (ایرانیان) است، در حالی که زبان فارسی به عنوان زبان میانجی در سرتاسر فلات ایران رواج داشته است، شما از صد و پنجاه سال پیش قبلتر در آذربایجان و کردستان و بلوچستان آنچنان مکتوب غیرفارسی نمی‌یابید، شاعران و ادیبان این خطه همگی فارسی‌گو بوده‌اند (چه فارسی زبان نبوده‌اند) همانند بسیاری از مناطق به اصطلاح فارس‌ها که تا همین الان هم فارسی صحبت نمی‌شود (مثلا تاتی در اطراف قزوین یا زبان‌های فلات مرکز در مناطق مرکزی ایران یا اچومی در سواحل جنوب). فارسی میراث مشترک همه مردم فلات ایران است و بیشتر مردم ایران (همانطور که اشاره شد) نسبت به آن وضعی مشابه دارند.

  • جمال اسدآبادی

    این گفته اشتباه است که ترک‌ها از لحاظ مذهبی و سیاسی پیرامونی نیستند و درباره ایشان تبعیض صورت نگرفته است، مهمترین جریان مذهبی در میان ترک‌ها جریان آیت الله شریعتمداری بود و مهمترین جریان سیاسی حزب خلق مسلمان وابسته به ایشان که البته هر دو به شدت سرکوب شدند و شاید مهمترین شکاف میان حاکمیت ایران و ترک‌ها همین مساله باشد نه بحث زبان یا تاریخ.

  • صادق

    دوستان ایا ایده ی دموکراسی و تایین سرنوشت مردم توسط مردم برایتان مهم نیست؟ اگر روزی ترک ها با هم غیام کنند و بخواهند کشور خود را داشته باشند بنظرتان این حق را ندارند؟ آیا انجام رفراندم برای تایین سرنوشت هر ملت جزو حقوق بی کم و کاست جهانی و بین الملل هر ملت نمی باشد؟ شما از موضعی نظر می دهید که فارس ها و حکومت با شعار اتحاد به فاشیم دولتی و زبانی دامن میزنند و انتظار دارید که روز به روز ما فارس تر !!!! شویم در ضمن با الگو های بسیار محترم هخوامنشی قصد ایجاد ملی گرایی از نوع خودتان را نیز دارید ایا جواب ایستادگی مردم اذربایجان برای خواسته های اساسی خود فحش و برخورد نا معقولانه می باشد؟

  • turk

    آنچه که در ردّ وجود تبیعض‌های آشکار و شوونیستی جمهوری اسلامی ایران بر علیه ملت آزربایجانجنوبی از سوی محافل به اصطلاح روشنفکر فارس مطرح میشود دروغی بزرگ به نام تورک بودن خامنه‌ای می‌باشد که با تمسّک به این دروغ سعی‌ میشود با یک تیر دو نشان زده شود؛اول اینکه افکار عمومی رامتقاعد کنند که نه تنها هیچ تبعیضی علیه آزربایجانیان وجود ندارد بلکه راه برای پیشرفت آنها حتا تا مقام رهبری! نیز وجود دارد و دوم اینکه با نسبت دادن خامنه ای به ملت تورک آزربایجانسعی‌ میشود جنایات انجام شده توسط وی به نام تورک‌ها نوشته شود حال آنکه نه خامنه‌ای تورک است و نه اجداد پدري ومادري وي. حتي ميتوان به جرات ادعاکرد که علاوه بر رهبر جمهوري اسلامي هیچکدام از سران بلند پایه جمهوری اسلامی ازسران سه قوه گرفته تا وزرأ و فرماندهان نظامی و انتظامی نيزتورک نيستند. عدم حضور تورکها در سطوح بالاي نظام اسلامي ايران تا آنجا پيش رفته که حتي تا حد امکان سعی‌ میشود در کشورهای ترک زبان نظیر جمهوری آذربایجان و ترکیه از دیپلمات‌ها وسفرایی استفاده شود که اهلآزربایجان نباشند و" تورکی‌" زبان آکادمیک آنها باشد که در وزارت امور خارجه به آنها آموخته شده تا نیازی به حضور آزربایجانی‌ها در وزارت امور خارجه احساس نشود. برای اثبات عدم تورک بودن خامنه‌ای نیازی به کشف و تحقیقي فوق العاده‌ وجود ندارد چرا که بر اساس شجره نامه علی‌ خامنه‌ای که در سایت خود ایشان موجود است ،علی‌ خامنه‌ای متولد مشهد و از یک مادر مشهدی می‌باشد و پدر بزرگ پدری وی که اصالتاً عراقی میباشند تنها برای مدت اندکی درآزربایجان ساکن شده است. . جد پدری خامنه اي به نام "سید محمد" اهل عراق است که به هنگام کوچ به ایران و اسکان موقت در ایران فرزندی از وی به دنیا میاید به نام "سید حسین "که پدر بزرگ سید علی‌ خامنه‌ای به شمار میرود ،سید حسین پس از مدتی‌ به عراق سرزمین آبا و اجدادی خود بر میگردد و در آنجا صاحب پسری میشود به نام" سید جواد" که همان پدر سید علی‌ خامنه اي می‌باشد . سید جواد به هنگام کوچ دوباره به ایران وارد مشهد میشود و در آنجاست که سید علی‌ خامنه اي متولد میشود .به این ترتیب ملاحظه می‌کنید که نام فامیل سید علی‌ یعنی‌ "خامنه‌ای" تنها برگرفته از محل تولد پدر بزرگ وی به هنگام اسکان موقت وي در منطقه‌ای به نام خامنه در آذربایجان گرفته شده و اساسا نه سيد علي ونه پدر وي يعني سيد جواد هيچکدام متولد خامنه نبوده و حتا پدر بزرگ وی یعنی‌ سيد حسين که در خامنه بدنيا آمده هرگز درآزربایجان بزرگ نشده است بلکه به عراق بازگشته و آنجا ساکن شده تا جاييکه پدر سيد علي يعني "سيد جواد" نيز بهنگام سکونت سيدحسين در عراق بدنيا آمده است . زمان تولد پدر بزرگ سيد علي در خامنه همزمان با ایجاد سیستم ثبت‌ نام نوین مهاجرین عراقی در ایران بوده است به شکلی‌ که در آنزمان هر خانواده مهاجر عراقی‌ای صاحب یک اسم فامیل ثابت میشود که تا قبل از آن مهاجرين عراقی‌ بااسم فامیل پدری نام برده ميشدند" مثلا فلانی‌ پسر فلانی‌ " .و اینچنین میشود که خانواده‌ای عراقی که برای مدت بسیار کوتاهی در آزربایجان ساکن میشوند نام فامیل منطقه‌ای آزربایجانی به خود میگیرد و حتا فرزندی از آنها که اصلا در آزربایجان متولد نشده و در آزربایجان بزرگ نشده نام "خامنه‌"ای منطقه‌ای درآزربایجان به وی داده میشود میتوانید شجره نامه سید علی‌ خامنه‌ای به همراه صفحه اول شناسنامه وی را در زیر مطلب ببینید. حال سوال همراه با تعجب من از روشنفکران فارس این است که: چرا از کنار ۲۹ نسل اندر نسل عراقی و حتا محل زندگی‌ آنها درمناطق فارس نشین به راحتی‌ میگذريد و تنها محل تولد پدر بزرگ وی را که به شکل اتفاقی وبه هنگام عبور و اسکان موقت و اجباری آنها از آزربایجان در آزربایجان به وقوع پیوسته است را ملاک و معیار آزربایجانی و تورک بودن وی به حساب می‌آوريد؟آیا این یک عوامفریبی آشکار و فریب اذهان عمومی‌ در جهت تحقیر وتوهین به ملت فرهیخته و بزرگ ملت آزربایجان با نسبت نَسَبي دادن یک مستبد به آنها نیست؟ و آیا غیر از این است که با چنین نسبت دروغ و ناروایی علاوه بر توهین به ملت آزربایجان قصد بر آن داريد که وجود ظلم و نژاد پرستی‌ شونیست فارس علیه آزربایجانیها را انکار کنيد ؟ آیا میخواهید با این دروغ بزرگ توهین آمیز تهمت وار ،خود را از عذاب وجدان نداشته خویش راحت کنید یا اینکه بمانند همه گفتار و کردار و تاریخ پر از دروغ خود، قصد افزودن برگی دیگر بر اوراق تاریخ مملو از دروغ خویش و افزودن تهمت و توهیني دیگر علیه سایر ملیت‌ها را دارید؟ هان‌ای شرم سرخی‌ات پیدا نیست ؟

  • نکته

    فرح هم از طرف پدر ترک بوده و از طرف مادر گیلانی . و البته از نظر اعتقادی یک پان فارس تمام عیار بوده . لطفا اطلاعات غلط به مردم ندهید !

  • نکته

    خامنه ای ترک نیست .پدرش ترک بوده . متولد مشهده و از طرف مادر هم اصفهانی . ترک یعنی زبان و فرهنگ مادری اش ترکی و سرزمین مادری اش آذربایجان و مناطق ترک نشین ایران .

  • سهند

    روزگار سلطه فارسی در ایران به سر آمده است؛ هموطنان ترک، لر، کرد، عرب، گیلک، بلوچ، ترکمن، مازرونی و غیره مشکلی با فارسها ندارند. تنها برای حفظ هویت بومی و تقویت اقتصادی پیرامونی باید ساختار تغییر کند. و این تغییر به دست ترکها با همکاری و همراهی دیگر اقلیتهای ملی و قومی صورت خواهد گرفت. ترکها برای هر شکل بازی آمادگی کامل دارند. ما وطنی را که با خون پدرانمان ساخته‌ایم به دست عده‌ای ***. اگر لازم شد زبان رسمی کشور انگلیسی خواهد شد ولی زبان فارسی ثابت کرده است که دیگر جنبه مشترک بودن را از دست داده است. کلا یکی از علل مهم عقب ماندگی ایران، همین زبان فارسی است.

  • Mehdi

    "تشکیل کشور آذربایجان جنوبی فقط بر اساس فرهنگ و زبان و تاریخ ترکی" ***یک دروغ و ادعای محض است. حتی ناسیونالیست ترین افراد منتسب به جنبش ملی آذربایجان چنین ادعایی ندارند.

  • irma

    در پاسخ به کامنت اول: خواب دیده ای خیر باشه. اِنقدر در خواب و خیال به تجزیه ایران فکر کرده ای که دچار توهم شده ای. خودت بریدی و خودت دوختی و تقسیم زمین و اموال کردی. اگرچه بدخواهان و فرصت طلب ها اینروزها سرگرم ماهی گرفتن از آب گل آلود هستند ولی وضعیت ایران تا ابد بر این منوال نخواهد بود. سرزمین ما دوباره ثبات خواهد یافت و مردم طعم روزهای خوب را خواهند چشید. ایرانیان باز هم مثل همیشه در کنار یکدیگه خواهند بود و مطمئن باش برای باهم بودن نه با من مشورت خواهند کرد و نه با یکی مثل تو.

  • shirzad

    واقعا فکر میکنید شیعه ضعیف شده؟ زهی خیال باطل ...در متن مقال دیدید که حکم ارتداد برای مرتد باکویی توسط مجتهد ایرانی (لنکرانی) صادر و اجرا شده . شیعه تا ظهور موعود حضور خواهد داشت.

  • گل سفیدی

    اما در مورد این مطلب شما ، یاد آور میکنم به شما ؛مقاله ای جالب از محقق بختیاری نورعلی مرادی به نام : *(تقابل نجد و جبال ؛ایران درونی ،ایران بیرونی ) ایشان در این مقاله، به تاریخچه این تقسیم قدرت یعنی ؛حاکمیت از آن ترکان و وزارت از آن فارسان ؛ از هزار سال پیش با ظهور قدرت های جدید در فلات ایران پرداخته و مینویسد که :از آن زمان تاکنون تقابل تاریخی مابین جبال (بومیان اصلی ایرانی تبار کوهستان های زاگرس و البرز )یعنی همه اقوام ایرانی تبار غیر فارس ونجد (ساکنین دشتها فارس ها و ترکان )که جدیدالورود اند و بر ایران یک هزاره است که چیره اند؛بر قرار است .آنچنانکه همیشه پادشاهی و حا کمیت و نظام و انتظامات از آن ترکان و شمشیر سالاران بوده است و وزارت و سیاست و دبیری از آن فارسی زبانان که دبیر سالاران بوده اند . والبته اکثریت خاموش و درحاشیه جبال (لرها ،کردها ،تالش ها ،گیلک ها ) که نه در حکومت و نه سیاست اشتراکی نداشته اند و مستقل از مرکز ترکی _فارسی ،به زبان و هویت خود پایبند بودند .این تقابل آنچنان مشهود و شگفتانگیز است که میبینیم در طول ۱۰۰۰ سال تا عهد مشروطه ،مردمان جبال نقش و سهمی درعرصه سیاست و ادبیات و فرهنگ رسمی فارسی نداشته اند و شما نادر ادیبان و شاعران لر و کرد و بلوچ و گیلک فارسی سرا مییابد و یا وزیر و دبیر و … که این سنت تاریخی همچنان به باقی است و …. مقاله جالبی است از آقای نورعلی مرادی در شماره ۲ مجله ولات که خود ایشان مدیر مسوول اش بوده اند ،خواندش را به همه پژوهشگران حوزه قومیت ها و ملیت های ایرانی ،توصیه میکنم

  • fardin

    ممنون از این مقاله ، ولی من فکر میکنم که یک مقدار برای اجرای راه حل تان دیر شده باشد ، این روشی که شما مطرح میکنید احتیاج به زمان دارد، در حال حاضر حرکت پارس گرایی که در ایران ایجاد شده چندین برابر زمان شاه است ،حرف های نژاد پرستانه با افتخار توسط نسل جدید به زبان می آید، با تغییر کتاب تاریخ نمیتوانید این دشمنی با ترک ها را که در ذهن فارس ها ریشه دارد تغییر دهید ،پارس ها ترک ها و اعراب را عامل تمام بد بختی هایی خود می دانند ، به سریال قهوه تلخ توجه کنید ، آیا حق آغا محمد خان قاجار اینه ؟ آیا ایشان را نمیتوان معمار ایران جدید دانست ، آیا شکست فتحعلی شاه از امپراتوری قدرتمند روسیه واقعا ننگین بوده؟ یا همین که بقیه ایران را حفظ کرده خود جای تقدیر دارد ، آیا ورود تجدد گرای و تشکیل طبقه متوسط در زمان ناصرالدین شاه در ایران صورت نگرفته است ؟ در طرف دیگر هم با تضعیف شیعه و شکست کمونیسم ، ترک گرایی به شدت داره جای خالی ایدولوژی رو در بین جوانان آذری پر میکنه ، و همون جور حرکات تند و تاریخ سازی ها و حر فهای نژاد پرستانه در بین ایشان دیده میشود، مخصوصا که این رفتار ها از طرف کشور های همسایه نیز حمایت میشود در هر حال من فکر نمیکنم دیگر بشود کاری کرد ، و این را خیلی از روشنفکران نیز میداند ، به همین دلیل سکوت کرده اند تا در آینده تقصیر به گردنشان نیفتاد در ثانی با توجه به تضعیف شیعه من فکر نمیکنم که در فردای جدایی ایران جنگ شدیدی بین ترک و فارس بشود و این جدایی با رضایت باشد ، به احتمال زیاد ترک ها با کرد ها بر سر زمین و فارس ها با عربها بر سر نفت خواهند جنگید