چشم‌انداز تیره و تار ادبیات کودک و نوجوان در ایران

هر کسی که در این مملکت کار می‌کند باید متناسب با شرایط حرکت کند تا بتواند پیش برود. این مدیریت می‌خواهد. من تا جایی‌ که ممکن بوده تلاش کردم که کار خودم را پیش ببرم. مسلماً شرایط ناگوار است و حاکمیت نمی‌خواهد که تو خودت باشی. می‌خواهد چیزی باشی که مورد بهره‌برداری قرار بگیری. تصمیم با توست که از بسیاری از چیزها خودت را محروم کنی تا خودت باشی یا اینکه برای به دست‌آوردن چیزهای گذرا، خودت را معامله کنی. من خوشبختانه تا جایی ‌که توانستم از راه مدارا و دوری از تنش، راه‌هایی کشف کردم که خودم باشم و ادبیات کودک و نوجوان را برگزیدم و کوشیدم در دنیای بچه‌ها نفش بکشم. و خوشحالم که راهم را درست انتخاب کردم. من تلاش کردم که ایدئولوژی حاکم را در این ساختار مشکل‌آفرین دور بزنم و کار خلاقه خودم را بکنم. ما باید راه‌هایی را انتخاب کنیم که نتوانند ما را سانسور کنند. من هرچه نوشتم، چیزهایی بوده که خودم خواستم بنویسم. قلم‌به‌مُزد نبودم. تابعِ بخش‌نامه و سفارشی‌نویس نبودم. از خیلی از چیزها گذشتم، چون می‌خواستم مستقل و آزاد باشم. هرچند اعتراف می‌کنم که خیلی کارها می‌توانستم بکنم، اما به خاطر سانسور و محدویت نتوانستم.

صرف‌نظر از اینکه ترجمه کتاب‌های مبتذل و بی‌ارزش خودش آفتی است، اما در کشوری که تولید در ضعف قرار گرفته است، ما در هیچ زمینه‌ای تولید نداریم، همچنان که تولید اقتصادی نداریم، تولید فرهنگی هم نداریم. ما با تبلیغات و شعار زندگی می‌کنیم. برای همین ما بیش از هر زمان دیگری، به انبوهی از ترجمه‌های خوب نیاز داریم، نه‌تنها ترجمه بد نیست، بلکه خوب است. البته مترجم خوب، ناشر خوب، و انتخاب خوب. چون جامعه ما راکد است و تولید ملی ندارد، برای بیداری و حرکت رو به جلو، به دانش و فکر نو نیاز داریم تا به‌روز شویم. خوشبختانه جوانان ما با وجود رسانه‌های مجازی، توانسته‌اند از سد سانسور عبور کنند و با دانشِ روزِ دنیا پیش بروند. تالیف هم اگر خوب نباشد، همان بهتر که نباشد. تولید کتاب‌های سفارشی و ایدئولوژی‌زده، آفتی بدتر از ترجمه‌های بد است. کارخانه تولید نویسندگی سفارشی که نمی‌شود تولید آثار ادبی و هنری خلاق و ماندگار. هرکسی که دست به قلم برد و برای سفارش این و آن نوشت که نویسنده نیست؛ چراکه قلم تنها از راه فکر آزاد تراوش می‌کند نه از راه سفارش. پس، جامعه‌ای که پویایی داشته باشد، نویسندگان و هنرمندان خود را از بطن خود می‌زاید تا به نیازهای اساسی جامعه پاسخ بدهد.

بدترین چیزی که من در زندگی‌ام دیدم ایجاد ناامنی برای کودکان بود، که نمونه‌های آن را در اعتراضات و مدارس دیدیم. کودکی که نگران پدر و مادر معترض و دادخواهش است که در زندان است یا کشته شده، نمی‌تواند نتیجه‌ای خوب برای جامعه داشته باشد. محمد مهدی کرمی کارگر بود که اعدامش کردند. این خانواده‌ای که دو نام مذهبی برای بچه‌اش انتخاب کرده، چه گناهی کرده است؟ این ناامنی که برای کودکان درست شده عاقبت بسیار خطرناکی برای جامعه دارد؛ چون موجب می‌شود این بچه‌ها از ایران و ایرانی زده شوند. چطور می‌توانیم از ایران برویم؟ در طول این سال‌ها، بارها اعتراض کردیم، بارها فریاد زدیم، که بگذارید کودکان، کودکی کنند. اما کو گوش شنوا؟ این طرز تفکری که یک چوب به دست کودک کار می‌دهد که بزن، برای کودکان خطرناک است. حکومتی که به مردمش این‌گونه نگاه می‌کند، کشور را این‌طور می‌گرداند، معلوم است که هم خودش را به باد می‌دهد، هم مردم را. غیرممکن است کسی که در ویرانه زندگی کند، به آبادی بیاندیشد.

 با همه این ناگواری‌ها، باید بنویسیم، و راهی جز این نداریم. باید کودکان را پرسش‌گر بار بیاوریم. و این وظیفه ما نویسندگان است که نسلی بار بیاوریم که مدام پرسش کند و حق و حقوقش را مطالبه کند. شاید از این منظر، بتوان امیدوار بود؛ هرچند راه بسیار پرسنگلاخ و سختی در پیش داریم. باید یاد بگیریم در بدترین شرایط هم کتاب بخوانیم. خودم هر وقت دلم می‌گیرد و درمانده می‌شوم، پناه می‌برم به کتاب، به‌ویژه شاهنامه. و به همه مردم ایران، از زن و مرد تا پیر و جوان، پیشنهاد می‌دهم شاهنامه بخوانند. بهترین شیوه برای ایجاد امنیت روانی برای بچه‌ها و بزرگ‌ترها، شاهنامه‌خوانی به شیوه درست است: شاهنامه با سه نگرشِ شادباشی، پهلوانی، و خردورزی، مجموعه‌ای از آموزه‌ها را به ما و کودکان منتقل می‌کند که می‌تواند همه‌مان را به امروز و فردای‌مان خوش‌بین کند؛ که ما هستیم و می‌توانیم زندگی خوبی داشته باشیم؛ می‌تواند ما را برای آینده‌ای بهتر آماده کند که نیرومندیم و می‌توانیم پیروز باشیم؛ می‌تواند به ما راهِ درست‌انتخاب‌کردن را بیاموزد که همه خرافات را دور بریزیم و راه خِرد را برگزینیم. اگر کسی راه خِرد را در پیش بگیرد بی‌تردید در زندگی به بن‌بست نخواهد رسید. یکی از نشانه‌های درماندگی انسان امروز ایرانی، روی‌آوردن به تنهایی و یأس و نومیدی است. اینها از آنجا نشأت می‌گیرد که ما از سه پیامِ اصلی شاهنامه دور افتاده‌ایم. چگونه ممکن است آدمی شعرهای پهلوانی شاهنامه را بخواند و به تنِ خود اینقدر بی‌اعتنا باشد؟ چگونه می‌شود آدمی در بزم‌های شاهنامه شرکت کند و رقص و پایکوبی و موسیقی و شادزیستن و دوست‌داشتن را فراموش کند؟ چگونه ممکن است انسان از شاهنامه شعرهای خردورزانه را بخواند و بعد فریبِ جماعتی دروغگو و نادان را بخورد؟ راهِ خردمندانه مسیری است که ما می‌توانیم با تمرین بپیماییم. ما از فرهنگ خرودرزی بیگانه شده‌ایم. شاهنامه‌ می‌تواند به ما کمک کند که بارِ دیگر خود را بازیابیم و هویت خود را بازشناسیم. فرهنگ و منش ما شاهنامه‌ای است. ما دوباره باید برگردیم به هویت ملی و تاریخی خودمان، اما نه به شکل باستان‌گرایی، که با نقد آن، راهِ پیشرفت و آبادانی و توسعه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی را در پیش بگیریم. ما باید از خاکسترِ ققنوسِ خود دوباره برخیزیم و ایران را با «داد و مهر و خرد» بازسازیم.

در طول این سال‌ها، بارها اعتراض کردیم، بارها فریاد زدیم، که بگذارید کودکان، کودکی کنند. اما کو گوش شنوا؟ این طرز تفکری که یک چوب به دست کودک کار می‌دهد که بزن، برای کودکان خطرناک است. حکومتی که به مردمش این‌گونه نگاه می‌کند، کشور را این‌طور می‌گرداند، معلوم است که هم خودش را به باد می‌دهد، هم مردم را. غیرممکن است کسی که در ویرانه زندگی کند، به آبادی بیاندیشد.

 ما در ادبیات کودک، کم به این چیزها پرداخته‌ایم. ما باید در ادبیات کودک، مساله حقوق شهروندی و نگاه شهروندمحور را نهادینه کنیم. در این حال از دوست‌داشتن کشورمان بگوییم. یکی از آفت‌هایی که در آموزش‌وپرورش داریم این است که کودکان و نوجوانان را از کشورشان ایران بیزار می‌کنند. بدون تاریخ و هویت ملی، شما نمی‌توانید از ایدئولوژی سخن بگویید. وقتی کشورت را دوست نداشته باشی، تعلق‌خاطری به آن نخواهی داشت. خانه ما ایران است و ما باید این خانه را به بهترین و زیباترین شکل به کودکان‌مان تحویل دهیم تا آن را دوست داشته باشند. ما به بدترین مرحله تاریخیِ ایران رسیده‌ایم و در این مرحله، وظیفه سختی بر دوش تک‌تک ما، از نویسندگان و هنرمندان تا مدافعان محیط‌زیست و حقوق‌بشر است.

 هر وقت می‌گوییم اثری ایدئولوژی‌زده است، یعنی به ساحت و افق‌های ادبیات نرسیده است. من همیشه سعی کردم به آن مرزی از داستان برسم که در ساحت ادبیات باشد نه در ساحت ایدئولوژی؛ چون ایدئولوژی، فرقی هم نمی‌کند زمینی باشد یا آسمانی، همیشه جانب یک طرف را می‌گیرد و ادبیات هیچ جانب و گوشه‌ای ندارد؛ چراکه ادبیات سرک‌کشیدن در تمام حوزه‌های ممکن و ناممکن است.

یک اثر طنز اگر خارجی باشد و با ممنوعه‌ها هم شوخی کرده باشد، از سد سانسور ارشاد می‌گذرد، اما اگر همین اثر طنز، تالیف باشد، امکان مجوز آن بسیار سخت و گاه ناممکن خواهد بود.

بعد از این‌همه سال و این‌همه کتاب، هنوز از طریق کتاب و نویسندگی نمی‌توانم زندگی کنم. کتاب کمک‌هزینه‌ای برای زندگی است، اما همه هزینه‌های یک زندگی معمولی از آن به دست نمی‌آید. میانگین حق‌التالیف‌های ماهانه برای نویسنده‌ای مثل من، شاید به پنج تا ده میلیون هم نرسد. شاید اگر نهادهای دولتی و فرهنگی، چند چاپ از یک کتاب را می‌خریدند، وضعیت کمی بهتر می‌شد. تا امروز من ندیدم کتابی جایزه بگیرد و نهادهای دولتی و فرهنگی، تیراژ بالایی از آن کتاب را بخرند، که از نویسنده هم حمایت شود. لااقل کتاب‌های من را، که اتفاقا جایزه هم برده‌اند، نخریده‌اند.

 ترجمه، باید باشد، وگرنه رقابت شکل نمی‌گیرد. اما باید به معاهده کپی‌رایت هم پیوست تا برای مثال ۲۰ ترجمه ضعیف از یک کتاب نداشته باشیم. اما مسأله‌ای که هست، جوایز ادبی داخلی است. شما به جوایز شورای کودک یا جایزه لاک‌پشت پرنده نگاه کنید، ۹۵ درصد آثار برگزیده، خارجی است و یکی‌دوتا ایرانی. اینجا است که می‌گویم به آثار تألیف شده اهمیت داده نمی‌شود. در طول یک سال، همان‌طور که ۱۰ کتاب خوب در کشورهای دیگر درمی‌آید، در ایران هم همین ۱۰ تا درمی‌آید اما در نظر بگیرید اگر از ۲۰ کشور ترجمه کنید، می‌شود ۲۰۰ کتاب. این ده‌تای تالیف در مقابل آن ۲۰۰ تای ترجمه دیده نمی‌شود. جوایز ادبی داخلی یکی از کارهایی است که می‌تواند در دیده‌شدن آثار تالیفی کمک کند. یا نقد و بررسی رسانه‌ها در معرفی آثار خوب داخلی.

گاهی درمورد کودکان بزهکار و خیابانی یا مناطق محروم گفته‌اند حقایق ذکر نشود و... ناگزیر از سوژه صرف‌نظر کرده‌ام یا به اتمام رسانده‌ام، اما به ناشر نسپردم و آن کار هم به کلکسیون داستان‌های چاپ نشده و بایگانی من اضافه شده و این خود معزلی‌ست برای یک نویسنده که سبب بی‌انگیزگی و نومیدی نسبت به ادامه کار می شود.

 نویسنده می‌تواند در کتابش نه ‌گفتن را آموزش بدهد یا عدم پذیرش استبداد و دیکتاتوری را. در کنوانسیون بین‌المللی حقوق کودک هم به این موارد اشاره شده است. نویسنده کارش همین است که در آثارش از اهمیت فرد، و فرد در کنار جمع، سخن بگوید. اگر حرمتِ فرد در رمان به شکلی دراماتیک مطرح شود و به مرحله ادبیات برسد، خود‌به‌خود مخاطب را به یک فرهیختگی می‌رساند که در مقابل هر حرف غیرمنطقی، روش‌های دیکتاتوری یا در مقابل چپاول کشورش، اعتراض و مقاومت کند. همه اینها کاملا به روش‌های مدنی انجام می‌شود. مگر اینکه بخواهید اعتراض را از ادبیات سیاسی حذف کنید. کما اینکه همین‌طور است؛ هیچ نوع اعتراضی در فرهنگ سیاسی ما به رسمیت شناخته نشده و هرچه هست زیرعنوان «اغتشاش» است. وقتی هر نوع اعتراضِ به حقی در نطفه خفه می‌شود، تعامل هم بین طرفین شکل نمی‌گیرد و نهایتاً به جاهای خوبی ختم نخواهد شد.

در چنین شرایطی، چه کسی می‌تواند از خوراک و پوشاک و مسکنش بزند و برای بچه‌اش کتاب بخرد؟ این است که آینده تیره و تاری برای ادبیات کودک و نوجوان پیش‌بینی می‌کنم. با این وضعیت و این قیمت‌ها، آرام‌آرام ادبیات کودک از چرخه خارج خواهد شد. چون در همه حوزه‌ها به یک فروپاشی عظیم اجتماعی رسیده‌ایم: روز به روز بدتر از دیروز.

بسیار زیاد مواجه می‌شوم با سانسور و حذف بخش‌های مختلف یک داستان و گنجاندن بعضی مطالب که دلخواه نیست؛ یا باید مطابق با ایدئولوژی‌های حاکم باشد و این اجبارها گاهی کار را سخت و گاهی در نیمه‌راه رهاشده به اتمام می‌رسد. گاهی درمورد کودکان بزهکار و خیابانی یا مناطق محروم دچار مشکل شده‌ام و گفته‌اند حقایق ذکر نشود و... ناگزیر از سوژه صرف‌نظر کرده‌ام یا به اتمام رسانده‌ام، اما به ناشر نسپردم و آن کار هم به کلکسیون داستان‌های چاپ نشده و بایگانی من اضافه شده و این خود معزلی‌ست برای یک نویسنده که سبب بی‌انگیزگی و نومیدی نسبت به ادامه کار می شود.

وضعیت اقتصادی جامعه به گونه‌ای است که باید برای گذران زندگی در حد متوسط  دارای شغل و کسب‌وکاری بود. بعد از ۳۰ سال کار نویسندگی، هنوز از طریق نوشتن کسب درآمد نکرده‌ام، چون حق‌تالیف‌ها بی‌نهایت پایین بوده است.

بعد از ۱۰ سال کار و بیش از ۳۰ کتاب و فروش خوب برخی از کتاب‌هایم هنوز نتوانسته‌ام از این طریق زندگی کنم. زمانی که برای نوشتن و ترجمه یک کتاب می‌گذارید تا به مرحله مجوز و چاپ و فروش  و پرداخت حق‌التالیف برسد، چهارماه تا یک سال زمان می‌برد، و گاهی بیشتر. مثلا کتابی را سه سال پیش نوشته بودم و به ناشر داده بودم، این کتاب در این ماه چاپ شده، برای گرفتن حق‌التالیف هم به من گفته‌اند هشت ماه بعد از چاپ. در این وضعیت چطور می‌توان با فروش کتاب‌هایم زندگی کنم؟ البته فروش ترجمه‌هایم بیشتر بوده تا کتاب‌های تالیفی‌ام. بااین‌حال روی هیچ‌کدام نمی‌شود حساب کرد؛ مگر اینکه با کتاب‌های سفارشی و ناشران دولتی و شبه‌دولتی، بخواهی پول دربیاوری، که من یکی نبودم و نیستم. کار پروژه‌ای کرده‌ام، اما در حوزه محیط‌زیست و بچه‌های پرورشگاهی.

به عنوان یک فرد می‌توانم روی شاگردان خودم که حدود پنجاه شصت نفر هستند، تاثیر بگذارم. اما به صورت جمعی نمی‌شود در ایران و در این شرایط کاری کرد. چرا جمع نمی‌تواند؟ چون بیشتر نویسندگان ما محافظه‌کار هستند، چه در نوشتن، چه در زندگی سیاسی و اجتماعی، به‌ویژه در روزهای اعتراضات سراسری. از ترس منافع و از دست‌دادن کار، بخش بزرگی از نویسندگان همیشه سکوت می‌کنند. چون ما تا وقتی یک جمع همدل و همفکر و شجاع نباشیم، نمی‌توانیم کاری کنیم. بااین‌حال باید از هر حرکتی حمایت کرد، کما این‌که دو بیانیه نویسندگان کودک و نوجوان تا حدودی تاثیرگذار بود.

در این شرایط، اگر بمانی، ممکن است نومید شوی و نتوانی بنویسی، اگر هم بروی باز ممکن است در مهاجرت کاری نتوانی بکن و اثری قابل چاپ در ایران منتشر کنی. با این اوصاف، کارکردن بسیار سخت است. گاهی فکر می‌کنم شاید به عنوان نویسنده، اگر کتابم  را به انگلیسی بنویسم و در خارج از کشور چاپ شود و ناشر ایرانی کپی‌رایت آن را بخرد و به عنوان اثر ترجمه آن را منتشر کند، شاید بهتر باشد. هم در گرفتن مجوز (چون به کارهای ترجمه راحت‌تر مجوز می‌دهند)، هم تاثیرگذاری آن، هم در فروش.