ثبت کاخ گلستان در فهرست یونسکو

سی و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو روز یکشنبه دوم تیرماه با بررسی پرونده کاخ گلستان در ایران آن را در فهرست میراث جهانی این سازمان ثبت کرد. نشست کمیته میراث جهانی از روز ۲۶ خرداد و در شهر پنوم پن در کامبوج آغاز شده است و به مدت ۱۲ روز ادامه دارد.

در طی جلسات فشرده‌ای که با حضور نمایندگان کشورهای مختلف و نمایندگان شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) و همچنین اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت در جریان است، پرونده آثار فرهنگی و طبیعی از نقاط مختلف جهان بررسی می‌شود و این آثار در صورت واجد ارزش بودن و رعایت معیارهای مدیریتی و حفاظتی می‌توانند در این فهرست ثبت شوند. ثبت در این فهرست می‌تواند نظارت‌های بین‌المللی را بر چگونگی حفاظت و استفاده از این آثار افزایش دهد و همچنین باعث جلب توجه علاقه‌مندان بیشتری به آن‌ها شود.

کمیته میراث جهانی، کاخ گلستان تهران را به عنوان شاهکاری از دوران قاجار معرفی کرد که دربرگیرنده ظریف‌ترین جنبه‌های معماری و هنری دوران گذشته ایران به همراه تأثیراتی آشکار از معماری اروپایی است. با این‌حال پیش از برگزاری این اجلاس برخی کارشناسان در ایران، از جمله نایب‌رییس کمیته ملی موزه‌‌های ایران، احتمال می‌دادند این اثر به دلیل برخی مشکلات مدیریتی نتواند در فهرست یونسکو ثبت شود.

شهرت اصلی کاخ گلستان به دلیل توسعه آن در دوران قاجار و عمارت‌‌هایی است که در این زمان در آن ساخته شدند. اما هسته اصلی این مجموعه در دوران صفوی شکل گرفته بود. در دوران زندیه نیز کریمخان در این محل دیوانخانه‌ای ساخت و آن را بیشتر مورد توجه قرار داد. مجموعه گلستان با پایتخت شدن تهران توسط آقامحمدخان قاجار و تاجگذاری او در سال ۱۲۱۰ هجری قمری به عنوان ارگ سلطنتی و محل استقرار و حکومت پادشاهان قاجار انتخاب شد. کاخ گلستان به جز اهمیتی که از نظر معماری دارد، شاهد رویدادهای مهم تاریخی ایران نیز بوده است. تاج‌گذاری پادشاهان قاجار و پهلوی در این مجموعه صورت گرفته است.

ارگ سلطنتی تهران که وسعتش بیش از محدوده فعلی بوده، نقش مؤثری در شکل دادن به ساختار شهر در دوران قاجار نیز داشته است. ارگ که در دوران قاجار در ضلع شمالی پایتخت قرار داشت، از سمت جنوب و سبزه میدان به بازار بزرگ تهران متصل می‌شد و از سوی دیگر در ارتباط با محلات شهر بود. در دوران ناصرالدین شاه ارگ سلطنتی تغییرات زیادی کرد و عمارت‌های جدیدی به آن اضافه شدند. سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا و ارتباط بیشتر با کشورهای غربی باعث شد تا تأثیرات هنر و معماری غربی به درون ارگ سلطنتی نیز راه پیدا کند.

بررسی‌های معماری و تاریخ نشان می‌دهد که برخی قسمت‌های ایوان تخت مرمر از سایر بخش‌های ارگ سلطنتی قدیمی‌تر و سابقه‌اش به دوران زندیه می‌رسد. ایوان تخت مرمر که تزیینات چشمگیر آیینه‌کاری، گچبری، کاشیکاری، خاتم و منبت آن کم‌نظیر است در حقیقت محلی برای برپایی مراسم سلام و بار عام در دوران قاجار بوده است. آقامحمدخان بخش‌هایی از قصر وکیل در شیراز را تخریب و به ایوان تخت مرمر منتقل کرد. در سال ۱۲۲۱ و به دستور فتحعلی‌شاه، تختی مرمرین در اصفهان ساخته شد و سپس در وسط ایوان قرار گرفت. این تخت بر شانه ۱۲ مجسمه که دور تا دور آن قرار دارند حمل می‌شود. آخرین مراسم رسمی در ایوان تخت مرمر در زمان رضا شاه انجام شد.

«تالار سلام» از دیگر عمارت‌های مهم کاخ گلستان است که در ضلع شمال غربی آن قرار دارد. تالار سلام یا اتاق موزه تالاری است که به دستور ناصرالدین شاه و به منظور برپایی موزه‌ای سلطنتی درون ارگ ساخته شد. او پس از دیدن موزه‌های اروپایی تصمیم گرفت داخل کاخ گلستان برای خود موزه‌ای بسازد. پس از بازگشت از سفر، عمارت‌هایی که در این بخش از ارگ قرار داشت تخریب و به جایش این تالار احداث شد. تزیینات این ساختمان نیز بسیار چشمگیر است. ناصرالدین شاه خود در آرایش و نحوه چیدن برخی اشیاء موزه سلطنتی مشارکت داشته است. در آن زمان تعدادی از آثار هنری ایرانی و اروپایی به همراه هدایای سلاطین و نمایندگان کشورهای مختلف و همچنین بخشی از جواهرات سلطنتی در این تالار قرار داشت. اما بعد به دلیل انتقال تخت سلطنتی به این محل و برگزاری مراسم سلام، نام آن به تالار سلام تغییر کرد. این بخش جزو اصلی‌ترین و رسمی‌ترین بخش‌‌های کاخ گلستان است.

در غرب تالار سلام، تالار آیینه قرار دارد، همان تالاری که در نقاشی مشهور کمال‌الملک جاودانه شده است. تالار آیینه نیز به عنوان بخشی از اتاق موزه ساخته شده بود و در ابتدا تخت طاووس و تاج کیانی در آن نگهداری می‌شد. تالار عاج و تالار ظروف نیز از دیگر بخش‌های کاخ گلستان است که در آن هدایایی از پادشاهان اروپایی نگهداری می‌شود.

از دیگر قسمت‌های مهم کاخ، شمس‌العماره است که آن نیز به دستور ناصرالدین شاه و با دیدن تصاویری از عمارت‌‌ها و ساختمان‌ها‌ی بلند‌مرتبه غربی ساخته شد. عمارتی پنج طبقه که شاه و اهل حرم بتوانند از آن بالا نظاره‌گر مردمان پایتخت باشند. با آن که الگوی این عمارت ساختمان‌‌ها و آسمان‌خراش‌های جدید غربی بوده اما فن، مصالح و تزیینات به کار رفته در آن هنوز در ادامه معماری ایرانی هستند.

حوضخانه، تالار برلیان، عمارت بادگیر، تالار الماس، موزه مخصوص و نگارخانه جزو دیگر قسمت‌های مهم مجموعه کاخ گلستان است. بعضی از قسمت‌های ارگ حکومتی تهران از جمله عمارت خروجی و اندرون تخریب شده‌اند. ساختمان‌های اندرون به زنان ناصرالدین شاه اختصاص داشت و خوابگاه خود پادشاه نیز که ساختمانی به سبک اروپایی بود در میان آن ساختمان‌ها بود. در دوران بعدی این بخش تخریب و وزارت دارایی به جایش ساخته شد.

کمیته میراث جهانی با در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی و معماری این مجموعه، آن را به عنوان شانزدهمین اثر ایران در فهرست یونسکو ثبت کرد.

در همین زمینه:

شمس العماره، برجی برای دیدن رعیت
در راه گذار