حوادث و تصادف‌های رانندگی به مثابه یک مسئله اجتماعی
در ایران امروز
امیر رزاقی - آمار و ارقام موجود از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۱ بیانگر آن است که سالانه ۲۲ هزار نفر در ایران در حوادث رانندگی جان خود را از دست می‌دهند.
امیر رزاقی
از حدود ۱۱۰ سال پیش که مظفرالدین شاه برای اولین‌بار دو دستگاه خودرو از بلاد فرنگ وارد ایران کرد که یکی از رسیدن به پایتخت به دلیل نقص فنی باز ماند و دیگری به همراه راننده فرانسوی‌اش (موسیو وارنه) شاه قاجار را در پایتخت می‌چرخانید و مردم با تعجب به این سوغات فرنگ نگاه می‌کردند، هیچ یک، نه شاه قاجار و نه مردم متعجب، هرگز تصور نمی‌کردند روزی فرا خواهد رسید که نه تنها پایتخت که کل مملکت ایران مملو از این وسیله شود.
زمانی که اولین حادثه رانندگی در خیابان امیریه به وقوع پیوست و منجر به مرگ یکی از برجسته‌ترین موسیقیدانان ایران به نام غلامحسین درویش‌خان شد کسی نمی‌پنداشت که حوادث رانندگی یکی از سه عامل مهم مرگ اهالی این سرزمین شود.
در سال ۲۰۱۰ میلادی بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده توسط موسسه پولیتزر آمریکا، کشور ایران بعد از کشورهای جمهوری دومنیکن، ونزوئلا و تایلند، رتبه چهارم را در مرگ و میر ناشی از تصادف‌های رانندگی با ۱/۳۴ نفر به ازای هر یکصدهزارنفر به خود اختصاص داده است. آمار و ارقام موجود از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۱ نیز بیانگر آن است که سالانه به طور متوسط ۲۲ هزار نفر در حوادث رانندگی جان خود را از دست می‌دهند.
در اینجا سئوال این است که چرا حوادث و تصادف‌های رانندگی در ایران به یک مسئله اجتماعی تبدیل شده و سایه شوم خود را روی جامعه افکنده است؟
عوامل موثر در بروز حادثه
سه عامل انسانی، وضعیت جاده‌ها و راه‌های مواصلاتی و وسیله نقلیه از عوامل موثر در تصادف‌های رانندگی هستند. براساس نظر کار‌شناسان این حوزه، عامل انسانی به عنوان مهم‌ترین عامل شناخته شده و پس از آن به راه و وسیله نقلیه به عنوان دو عامل دیگر که در بروز حوادث رانندگی دخالت دارند اشاره شده است.
براساس نظریه تالکوت پارسونز، جامعه‌شناس آمریکایی، انسان کنشگر است و رفتاری که از او بروز می‌کند برحسب اراده و اختیار و در نتیجه هدف‌دار است و در چهارچوب نظام اجتماعی ساخته می‌شود. نظام اجتماعی نیز خود تحت تاثیر چهار خرده‌نظام فرهنگی، شخصیتی، اجتماعی و اندام‌واره‌ای قرار می‌گیرد و هر یک کارکرد خود را دارد.
خرده‌نظام فرهنگی: رده نظام فرهنگ ترکیب یافته از ایده‌ها، اندیشه‌ها، آرزو‌ها، اعتقادات، باورهای جمعی و آداب و رسوم اجتماعی است. فرد فرهنگ خود را از جامعه حال و گذشته‌اش فرا می‌گیرد. از میان چهار خرده نظام، از خرده نظام فرهنگی به عنوان مهم‌ترین و زیربنایی‌ترین خرده نظام نام برده می‌شود و بقای جامعه در گرو کارکرد مناسب آن است و وظیفه حفظ و ثبات نظام اجتماعی را برعهده دارد. این خرده نظام با دو سازواره «جامعه‌پذیری» و «کنترل اجتماعی» به کارکرد اصلی خود جامه عمل می‌پوشاند. جامعه‌پذیری فرآیندی است که فرد از طریق درونی کردن هنجار‌ها، ارزش‌ها، باور‌ها، قوانین و مقررات و... اجتماع خود را برای زیست اجتماعی مهیا می‌کند و همسان و همنوا با اجتماع کنش می‌نماید. حال چنانچه جامعه‌پذیری در فرد شکل نگرفته باشد و ناهنجاری‌هایی از او سر زند کنترل اجتماعی در اشکال تعلیم، تربیت، تلقین، تبلیغ... و سرانجام زور برای نظم و ثبات جامعه می‌تواند خود را نشان بدهد تا به هر طریقی فرد را با جامعه همسو کند.
خرده‌نظام اجتماعی: در خرده نظام اجتماعی شرایط کارکردی ساخت جامعه بر عناصر موجود اجتماعی تحمیل می‌شود. خرده نظام اجتماعی الگوی برآمده از نقش‌ها، پایگاه‌ها و انتظارها در عرصه‌های مختلف است. خرده نظام اجتماعی متشکل از نظام اقتصادی و پول با کارکرد انطباق؛ نظام سیاسی و قدرت سیاسی باکارکرد دستیابی به هدف؛ نظام جماعتی و نفوذ با کارکرد یکپارچگی و سرانجام نظام اعتماد و پیوندهای ارزشی با کارکرد حفظ الگوی پنهان است.
خرده‌نظام شخصیتی: در خرده‌نظام شخصیتی، چگونگی انتخاب راه‌ها و نحوه رسیدن به اهداف مد نظر است. خرده‌نظام شخصیتی تمایلات نیازی را مهم‌ترین انگیزش کنش و عنصر سازنده کنش می‌داند. ارزش‌های درونی شده که از نظام فرهنگی نشئت می‌گیرد، به همراه تمایلات نیازی در تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت سهیم هستند.
خرده‌نظام اندام‌واره‌ای: خرده نظام اندام‌واره‌ای از تاثیر محیط مادی و نیروهای حیاتبخش مادی بر دیگر اجزا سخن می‌گوید و باعث تطابق اعضای جامعه می‌شود. برای انجام هر کاری شرایط و مقدماتی لازم است و برای ایجاد نظم و آرامش باید شرایط آن آماده باشد.
رانندگی، کنش انسانی
رانندگی را می‌توان با نگاهی به خرده نظام‌های اجتماعی و اهمیت آن‌ها، به عنوان یک کنش انسانی قلمداد و حوادث و تصادف‌های رانندگی را از منظر جامعه‌شناسی تبیین کرد.
هر راننده به عنوان یک کنشگر دارای باور و اندیشه و فرهنگ ویژه خود است که از جامعه گذشته و اکنون خود دریافت کرده و در او نهادینه شده است. این داشته فرهنگی در کنش رانندگی فرد تاثیر بسیاری دارد و باور فرد را نسبت به فعل رانندگی شکل می‌دهد. احترام گذاشتن یا احترام نگذاشتن به قوانین راهنمایی و رانندگی و هنجارهای اجتماعی نیز از همین داشته فرهنگی ناشی می‌شود. هر فردی که رانندگی می‌کند دارای نقش و منزلت اجتماعی و دارای سبک زندگی، وضع خانوادگی، میزان تحصیلات، محل سکونت، وضعیت اقتصادی، شهری یا روستایی و... است. این نقش و منزلت اجتماعی بر چگونه راندن فرد در خیابان‌ها و جاده‌ها تاثیری مستقیم دارد. رانندگان دارای نظام شخصیتی و روانی و وجوه ذهنی هستند که در نحوه و نوع رانندگی آنان تاثیرگذار است. فرد راننده می‌تواند از نظر روانی دارای مشکلات پنهان یا آشکار روانی باشد یا انسانی تقدیرگرا و معتقد به قضا و قدر و یا آنکه فردی خردگرا و خود تنظیم باشد که رفتارهای خود را نسبت به دیگران و برحسب معیارهای مشترک اجتماعی تنظیم می‌کند؛ یا دارای ذهنیات درونی دیگر که خود از فرهنگ فرد نشئت گرفته است.
در جوامع توسعه یافته که تمامی جنبه‌های توسعه مد نظر است انسان به عنوان محور توسعه جایگاه ویژه‌ای دارد و تمامی جنبه‌های زیستی او مورد بررسی و توجه قرار می‌گیرد تا جامعه به وجود آمده از انسان‌ها، جامعه‌ای سالم باشد. در چنین جوامعی انسان از بدو تولد تحت تعلیم و تربیت قرار می‌گیرد و پیوسته در حین رشد آموزش‌های لازم به او داده می‌شود. در جوامع مدرن جامعه‌پذیری شکلی ارادی به خود می‌گیرد و فرد آگاهانه جامعه‌پذیر و وجدان جمعی حاکم بر چنین جوامعی می‌شود. در جوامع مدرن روی افرادی که نمی‌توانند جامعه‌پذیر شوند و رفتارهای نابه‌هنجار دارند با سیاست و برنامه‌ریزی دقیق کنترل اجتماعی اعمال می‌شود؛ قوانین و مقررات در جامعه‌های پیشرفته از اهمیت والایی برخوردار می‌باشد ومشمول همه آحاد جامعه در هر طبقه، جایگاه و منسب کشوری می‌باشد.
در جوامع توسعه یافته و دمکراتیک به خرده‌نظام اندام‌واره نیز توجه خاص می‌شود. در این جوامع رفع نیازهای جامعه لازم و ضروری است و امکانات لازم را برای پیشرفت جامعه به سمت جامعه‌ای سالم و دور از مسائل اجتماعی فراهم می‌آورند. در چنین جوامعی در حوزه حمل و نقل و ترافیک تمامی نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی و غیر دولتی که به نحوی از انحنا در سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت نقش دارند تلاش می‌کنند به وظایف خود عمل کنند. برای آن‌ها رعایت قوانین و مقررات و سلامت اجتماعی از سودآوری اقتصادی و هرچیز دیگر مهم‌تر است. وسایل نقلیه تولید شده دارای استانداردهای لازم است و کوچک‌ترین مشکل و نقص فنی در وسایل نقلیه تولیدشده منجر به برخوردهای قانونی با شرکت تولیدکننده خودرو می‌شود. در این کشور‌ها نهادهای غیر دولتی و مردم نهاد بسیار فعال بوده است و از حقوق و سلامت آحاد جامعه دفاع می‌کنند.
در کشورهای یاد شده جاده‌ها و راه‌های ارتباطی درون شهری و برون شهری کاملاً اصولی و مهندسی شده ساخته می‌شود؛ از فاز صفر پروژه‌های راهسازی تا بهره‌برداری و نگهداشت راه، قوانین و مقررات مهندسی حاکم است و نهادهای مداخله‌گر در ساخت و نگهداشت راه‌های ارتباطی پاسخگوی کارهای خود هستند.
حال با توجه به نکات یادشده لازم است برای کاهش تصادف‌های جاده‌ای در ایران به انسان به عنوان محور توسعه پایدار توجه خاص شود و برای سلامتی او تلاش فراوان کرد؛ در حوزه شخصیتی و فرهنگی افراد، باید با تعلیم و تربیت صحیح و دادن آگاهی‌های لازم و ضروری، رشد و بلوغ فردی و در نتیجه اجتماعی را فراهم آورد و باور‌ها و ارزش‌های انسانی را حاکم کرد. در مورد قوانین و مقررات موجود بنا به شرایط موجود جامعه، چنانچه نیاز به اصلاح هست، اصلاحات لازم به عمل بیاید و در جامعه اجرا شود و رعایت آن برای تک تک اعضای جامعه ضروری دانسته شود. قانون، حاکم بر جامعه شود و کسی بالا‌تر از قانون قرار نگیرد. باید چه در ساخت وسایل نقلیه و چه راهسازی اصول صحیح مهندسی و قوانین و مقررات وضع شده در آن حوزه رعایت شود و منابع مادی و غیر مادی به درستی به کار گرفته شوند. لازم است سلامتی تک تک اعضای جامعه مد نظر قرار گیرد و سلامتی آن‌ها قربانی سود و منفعت شرکت‌ها و گروه‌ها نشود. لازم است زمینه‌های لازم را برای حضور نهادهای غیر دولتی و مردم نهاد فراهم کرد و خواستار مشارکت آنان در حل مشکلات شد.
با توجه به چهار خرده نظام ذکر شده و هماهنگی لازم بین آن‌ها می‌توان حوادث و تصادف های رانندگی را کنترل و تعداد کشته‌شدگان و مصدومان حوادث را کاهش داد و از هدر رفتن سالانه میلیون‌ها تومان از بودجه کشورجلوگیری به عمل آورد و به حفظ سلامت جامعه یاری رساند.
*جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی
نظرها
نظری وجود ندارد.