ژنو ۶ و دشواری‌های دستیابی به توافق اولیه

آنچه در واپسین لحظات ژنو ۵ گذشت، نشان داد دشواری‌های تفاهم هسته‌ای حتی برای توافق موقت بیشتر از آنی است که تصور می‌شد. موضع‌گیری‌های بعد از مذاکره نیز بر فاصله‌ها افزود. بیم‌ها و امید‌ها و وجود فاصله‌ و اختلاف‌نظر‌های حل نشده، موفقیت ژنو ۶ برای پایان دادن موقت به مناقشه هسته‌ای را با تردید مواجه کرده است.

البته شرایط به گونه‌ای است که طرفین ناگزیر از توافق بر سر تفاهم‌نامه اولیه هستند. بنابراین ناکامی احتمالی در ژنو ۶ به معنای بن‌بست در دور جدید مذاکرات نیست. ممکن است در نشست‌های بعدی این اتفاق بیفتد. بنابراین کارکرد ژنو ۶ به احتمال زیاد تسهیل‌ در مسیر توافق مقدماتی است. فرایند دستیابی به تفاهم هسته‌ای مسیر پیچیده و زمان‌بری است.

اکنون توپ در زمین ایران است. بر مبنای گزارش‌ها شکل تصمیم گیری ۱+۵ روش اجماع است. بر خلاف تصور غالبی که وجود دارد، دولت فرانسه تنها طرف مقابل حکومت ایران در دور جدید مذاکرات نیست. آنگونه که جان کری و سخنگویان کاخ سفید تاکید کرده‌اند کشور‌های غربی بر روی متنی مشخص در آخرین لحظات توافق کردند اما مقامات ایران از امضای آن سر باز زدند.

البته مقامات مذاکره‌کننده ایرانی نیز تاکید دارند که فرانسه نیمی از متن توافق شده اولیه را تغییر داده و لذا امضای تغییرات برای ایران مقدور نبوده است.

 در این میان آنچه مهم است موافقت ۱+۵ با تغییرات پیشنهادی فرانسه است و در حال حاضر متن نهایی توافقنامه پیشنهادی نظر همه آنان است. ۱+۵ منتظر پاسخ جدید ایران به متن پیش‌نویس عرضه شده در ساعت‌های اولیه بامداد روز یکشنبه دهم نوامبر است. دولت فرانسه اکنون تند‌ترین موضع را در برابر ایران دارد اما ۵ کشور دیگر با حساسیت‌های آن همراهی کرده و توقع دارند ایران برای انعقاد موافقت اولیه انعطاف بیشتری به خرج دهد.

موانع توافق

موانعی که پیش‌روی موفقیت در مذاکرات ژنو ۶ وجود دارد و ممکن است فاصله‌های طرفین را افزایش دهد می‌توان در موارد زیر دسته‌بندی کرد:

۱- سرزنش متقابل ایران و آمریکا

بعد از پایان مذاکرات ژنو ۵ مقامات آمریکایی و ایرانی مذاکره کننده کوشیدند تا تقصیر ناکامی رسیدن به توافقنامه در لحظات آخر را به دوش یکدیگر بیاندازند. جان کری گفت ایران در لحظه مقرر از امضای تفاهم‌نامه اولیه سر باز زد. وی در عین حال تاکید کرد طرفین خیلی به هم نزدیک شده‌اند اما مسائل حل نشده نیز به نوبه خود برقرارند.

جواد ظریف هم در واکنش گوشزد کرد که بخش اعظم مذاکرات به حل و فصل اختلافات در داخل اردوگاه ۱+۵ گذشت و سرانجام نیز دولت فرانسه نیمی از متن مورد رضایت ایران و امریکا را تغییر داد.

البته طرفین همچنان خوش‌بینانه به توافقات می‌نگرند و رسیدن به آن را امکان‌پذیر می‌دانند اما در عین حال مسئولیت ناکامی را متوجه طرف مقابل می‌کنند. مناقشه کلامی بعد از ژنو ۵ بین ایران و آمریکا افزایش یافته و معلوم نیست این روند بر روی مذاکرات پشت پرده ایران و آمریکا بعد از ریاست جمهوری روحانی چه تاثیری خواهد گذاشت. آیا مسیر غیررسمی برقرار شده بین تهران و واشنگتن دچار

راه‌بندان شده و یا تلاش‌ها و مذاکرات ادامه دارد؟ موافقت‌نامه ارائه شده در ژنو ۵ صرفا محصول جلسات قبلی این گروه با مذاکره‌کنندگان ایرانی نبود بلکه در رایزنی‌های دو طرفه ایران و آمریکا شکل گرفته بود. لحن و نوع موضع‌گیری مذاکره‌کنندگان ایرانی و آمریکایی هم به خوش‌بینی سابق نیست.

۲- سرسختی فرانسه

سرسختی فرانسه و ضرورت همراهی دیگر اعضاء کشور‌های غربی فاکتور مهمی در افزایش دشواری مذاکرات پیش‌رو است. با توجه به اتفاقاتی که بعد از نشست ژنو ۵ رخ داد، بهتر می‌توان دلایل فرانسه برای پافشاری بر عقب‌نشینی بیشتر حکومت ایران را دریافت.

کسب امتیاز‌های اقتصادی از عربستان و منافع اقتصادی در خاورمیانه نمی‌تواند دلیل قابل اتکایی باشد. چون فرانسه در سالیان اخیر از منافع اقتصادی چشمگیری در زمینه انرژی و صنعت ایران چشم پوشی کرده است. جذابیت بازار‌های ایران کمتر از عربستان نیست.

یکی از دیپلمات‌های فرانسوی گفته است :« اگر این احساس وجود دارد که ما به خاطر روابط‌مان با عربستان سعودی و اسرائیل چنین مواضعی اتخاذ کرده‌ایم، امریکا با این دو بیش از ما رابطه دارد و آنها بدون این که بخواهند سر خم کنند می‌توانند از طریق امریکا بهتر مطالبات‌شان را پیگیری کنند، این حرف‌ها حرف تحلیلگران است، مواضع ما همیشه یکسان بوده است.»

ادعای وی در خصوص انسجام موضع فرانسه در سالیان اخیر درست است. اولاند در دیدار با روحانی در نیویورک و همچنین فابیوس در جلسه ۱+۵ نسبت به راه‌اندازی تاسیسات اراک هشدار دادند. در مجموع از آغاز دور جدید مذاکرات نگاه فرانسه بدبینانه بوده است.

 از اینرو فابیوس توافق بدون اشاره به رآکتور اراک و ذخیره اورانیوم غنی شده در ایران را بازی احمقانه نامید که پیروزی آسانی را در دسترس حکومت ایران قرار می‌دهد.

مخالفت فرانسه با تسلیحات اتمی و توسعه نقش‌آفرینی در تحولات جهانی در سالیان اخیر نیز در موضع‌گیری محکم فرانسه تاثیر دارد. فرانسه از زمان سارکوزی به بعد نفوذ استراتژیک در خاورمیانه را در صدر سیاست‌های امنیتی و اقتصادی خود قرار داده است. بخصوص بعد از جنگ داخلی سوریه، فرانسه متحدینی در منطقه دارد و طبیعتا در مواجهه با جمهوری اسلامی می‌کوشد مسیری را برود که به نارضایتی آنها منتهی نگردد.

 اما دلیل اصلی سرسختی فرانسه را باید در مسیر تهیه دو جانبه توافقنامه بین ایران و آمریکا جستجو کرد. فرانسویان خواستند به دولت اوباما نشان دهند که نمی‌پذیرند صرفا ناظر توافقات باشند و نقشی دنباله‌رو ایفا کنند. فرانسه خواهان ایفای نقشی بالاتر است. در عین حال فرانسویان از سیاست‌های دولت آمریکا در سوریه نیز چندان راضی نیستند.

به نظر می‌رسد فرانسه تاکید بر اقدامات عملی بیشتر از سوی ایران برای رفع نگرانی‌ها را ادامه دهد و انعطافی به خرج ندهد. ۱+۵ نیز ناگزیر از تامین نظر مثبت فرانسه است لذا این رویکرد رسیدن به توافق اولیه برای ایران در سطح امتیازات کنونی را دشوار می‌سازد.

۳- موضع مبهم ایران

 جواد ظریف در هفته گذشته تاکید کرد برداشته شدن همه تحریم‌ها شرط ایران برای توافقات است. معلوم نیست این ادعای وی در مورد توافقنامه نهایی و جامع در مرحله آخر است یا توافقنامه اولیه را نیز در بر می‌گیرد. اگر منظور وی مورد دوم باشد آنگاه رسیدن به توافقات ناممکن می‌گردد. اما موافقت ایران با پیش‌نویس اولیه که با مخالفت فرانسه منتفی شد، نشان می‌دهد حکومت در توافقنامه اولیه انتظار برداشته شدن تمامی تحریم‌ها را ندارد. اما اگر موضع‌گیری‌های اخیر ظریف به معنای افزایش انتظارات ایران به عنوان سیاستی برای خنثی کردن زیاده‌خواهی فرانسه باشد، آنگاه بر پیچیدگی مذاکرات افزوده می‌گردد.

جواد ظریف هم‌چنین پیشرفت مذاکرات در دور قبلی را معجزه‌آسا توصیف کرد. عراقچی، معاون وی، با اظهار خوشبینی نسبت به گفتگو‌ها در اجلاس ژنو ۶ در عین حال متذکر شد هر نوع توافقی نیازمند رعایت حقوق ایران است. مجید تخت روانچی از اعضاء مذاکره کننده نیز موضع مشابهی را اتخاذ کرد.

اعتمادسازی و ارائه رهیافت‌های کارگشا برای نمایش اینکه تعامل حکومت امر موقتی نیست بایستگی دارد. در این راستا نیاز است که مذاکره‌کنندگان هسته‌ای نگرانی غرب از دوری احتمالی ایران از نقطه گسست در مذاکرات و از سر گیری دوباره ماجراجویی هسته‌ای را بر طرف سازند.

۴- اختلاف در هیات حاکمه آمریکا

اختلاف نظر بین کنگره و دولت آمریکا بر سر چگونگی مواجهه با برنامه هسته‌ای ایران عاملی است که رسیدن به توافقنامه را سخت کرده است. سنای آمریکا گفتگو بر سر تصویب دور جدید تحریم‌ها را شروع کرده است. دولت اوباما بشدت مخالف این تصمیم است و آن را به منزله ارسال پیغام منفی به حکومت ایران و افزایش تردید نسبت به اراده آمریکا برای حل مشکلات می‌داند.

 جان کری و جو بایدن، وزیر خارجه و معاون ریاست جمهوری امریکا به همین منظور در کمیسیون بانکی و مالی سنا حضور یافتند اما این جلسه چندان موفقیت‌آمیز نبود. جمهوری خواهان سنا از استدلال‌های دولت قانع نشدند و نظر به افزایش تحریم‌ها دارند.

به گزارش آسوشیتد پرس، چهار سناتور آمریکایی، کلی ایوت از نیوهمپشر، مارکو روبیو از فلوریدا، جان کرنین از تگزاس و مارک کیرک از ایلینوی طی نامه‌ای به اوباما از تمایل دولت به کاهش تحریم‌ها به ارزش ۲۰ میلیارد دلار ابراز نگرانی شدید کردند و این معامله را در شرایطی که ایران هیچ مرکز و سانتریفوژی را تعطیل نمی‌کند، نامنصفانه بشمار آوردند.

دولت اوباما در واکنش اعلام کرده که تحریم‌هایی که ممکن است برداشته شوند، محدود، موقتی، بازگشت‌پذیر و هدفمند هستند. جان کری نیز اعلام کرد ما احمق نیستیم و با چشمان باز مذاکرات را دنبال می‌کنیم. پساکی سخنگوی کاخ سفید نیز در واکنش به انتقادات کنگره گفت اگر این معامله متوازن نبوده و به نفع ایران بوده است چرا آنها امضا نکردند؟

سنای امریکا دیدگاهی نزدیک به اسرائیل دارد. اسرائیل نیز سرسختانه مخالف پیش‌نویس توافقنامه است و حتی متن مورد موافقت فرانسه را نیز کافی نمی‌داند. سناتور مک کونل رئیس فراکسیون جمهوری‌خواهان در سنا نیز اعلام کرد موافقت‌نامه احتمالی یک معامله بد است. وی توجه به نظرات اسرائیل و متحدان عربی آمریکا در منطقه را نیز مهم دانست.

هری رید رئیس سنا و فراکسیون دمکرات نیز تصریح کرد امیدوار است تفاهم نامه‌ای برای حل مسئله هسته‌ای ایران پیدا شود اما در عین حال حمایت از دولت اسرائیل و حفظ آن از خطر‌های همسایگان را ضروری دانست.

بنابراین فضای سنا مستعد افزایش تحریم‌ها است. اما فعلا به دلیل اولویت موضوعات دیگر بحث بر سر تحریم‌های جدید ایران، به عنوان بخشی از طرح بودجه سالانه وزارت دفاع عقب افتاد. احتمالا در ماه دسامبر مهلت بررسی فرا خواهد رسید. از اینرو به احتمال زیاد در مذاکرات ژنو ۶ مشکل افزایش تحریم‌های یکجانبه آمریکا وجود ندارد ولی عدم دستیابی به نتیجه مشخص، احتمال تصویب دور جدید تحریم‌ها در سنای آمریکا را افزایش می‌دهد و به نوبه خود بر مشکلات رسیدن به تفاهم هسته‌ای می‌افزاید.

۵- عدم توازن در توافقنامه پیشنهادی

نشانه‌ها و اخبار جدید نمایانگر آن است که کاهش تحریم‌های وعده داده شده محدود است و حداکثر ظرفیت برداشتن تحریم‌های مربوط به بخش‌های پتروشیمی، فلز‌های گرانبها، صنعت خود رو و قطعات هواپیمایی و آزاد کردن بخشی از پول‌های بلوکه شده در حدود ۲۰ میلیارد دلار است.

تحریم‌های منع مبادله تجاری با آمریکا و تحریم‌های نفتی، بیمه‌ای، مالی و... کماکان برقرار هستند. دسترسی دولت ایران به امتیاز فوق در کوتاه مدت منافع زیادی دارد و توان آن در حل مشکلات را بالا می‌برد ولی اگر قرار باشد کماکان مبادلات مالی سوئیفت، فروش نفت و انتقال مبالغ مالی با دشواری همراه باشد، آنگاه تاثیرات منفی ناشی از تحریم‌ها در اقتصاد ایران تغییر خاصی نمی‌کند.

اگر اخبار یادشده درست باشد، در این صورت امتیاز فوق در ازاء تعلیق غنی‌سازی بیست درصدی اورانیوم، انتقال و یا تبدیل بخش اعظم ذخیره اورانیوم غنی‌شده بیست درصدی، تعلیق تکمیل تاسیسات اراک و... نا متوازن است و جذابیتی برای ایران ندارد.

موفقیت دولت روحانی در پایان‌بخشیدن به ماجراجویی هسته‌ای و همچنین رفع نگرانی از نقطه گریز و گسست هسته‌ای نیازمند امتیاز‌هایی متناسب از سوی غرب است و گرنه شکاف موجود اجازه شکل گیری توافقنامه را نمی‌دهد.

بنابراین موانع فوق نشانگر دشواری‌ها و پیچیدگی‌های رسیدن به توافق در ژنو ۶ است. این موانع در عین حال قابل بر طرف شدن هستند و به صورت بالقوه رسیدن به توافق اولیه در ژنو ۶ را محتمل می‌سازند. اما حتی اگر توافقنامه مقدماتی امضا شود باز تضمینی وجود ندارد که به تفاهم نهایی جامع و پایدار منتهی شود.

 نبود مذاکرات کارشناسی در فاصله بین نشست‌های پنجم و ششم در ژنو نیز علامتی منفی را بازتاب می‌دهد. در کل انتظار زیادی از نشست ژنو ۶ نمی‌توان داشت. این نشست اگر بتواند پسامد‌های منفی بوجود آمده بعد از ناکامی در مذاکرات قبلی را خنثی سازد و طرفین را نزدیک‌تر گرداند، موفق خواهد بود.

نشست ژنو ۶ باید چشم‌انداز امیدوار کننده‌ای ترسیم نماید ولی اگر فاصله‌ها افزایش یابد و نگرانی‌ها بر امید‌ها افزونی یابند آنگاه تصویب افزایش تحریم‌ها در کنگره آمریکا دست دولت اوباما را خواهد بست. از اینرو واقع‌بینی طرفین و انعطاف در موضع کنونی بر ای جوش خوردن معامله مقدماتی ضرورت دارد. البته این فرایند زمان‌بر است و همانطور که جان کری گفت ممکن است چند ماه طول بکشد.

در این میان، دیپلمات‌های آمریکایی اظهار خوش‌بینی کرده‌اند که در گفتگو‌های تازه با ایران به توافق برسند. بنا به ادعای آنها فاصله بین طرفین برای امضای تفاهم نامه خیلی کم شده است. حال باید دید در ژنو ۶ چه خواهد گذشت.

در همین زمینه

مذاکرات ژنو: حد احتمال توافق ایران با ۵+۱ − گفت‌وگوی ایرج ادیب‌زاده با منصور فرهنگ، استاد روابط بین‌الملل