سوریه /ژنو ۲: آیا "ماموریت برای امید" چشم‌انداز امیدبخشی دارد؟

بانکی مون اعلام کرد نشست ژنو ۲ با "ماموریت برای امید" در تاریخ ۲۲ ژانویه برگزار می‌شود تا به جنگ داخلی در سوریه پایان دهد. قطعی شدن این تاریخ پس از گفت‌وگوها و نشست‌های مختلف اخضر ابراهیمی با نمایندگان دو طرف نزاع حاصل شد. ابتدا قرار بود مذاکرات یاد شده در ماه نوامبر برگزار گردد که در نهایت به سال جدید میلادی منتقل شد.

ممکن شدن برگزاری نشست ژنو از زاویه‌ای محصول موفقیت مذاکرات روسیه و آمریکا در اقناع حکومت اسد به خلع سلاح داوطلبانه شیمیایی و تصویب قطعنامه‌ای الزام آور در شورای امنیت سازمان ملل است. اجرای تعهدات دولت سوریه بر طبق زمانبندی سازمان ملل تا کنون، باعث شد تا امید‌ها برای آتش بس در سوریه افزایش یابد.

این نشست نخستین اجلاسی خواهد بود که نمایندگان دولت سوریه ومخالفان در آن حضور دارند و قرار است مستقیما با هم گفت‌وگو کنند. هر دو طرف با عقب نشینی از موضع اولیه بالاخره پذیرفته‌اند تا گفت‌وگو با یکدیگر را بیازمایند.

دولت سوریه قبلا اعلام کرده بود با مخالفان، که آنان را "تروریست" می‌خواند، حاضر به مذاکره نیست و فقط موقعی به تماس با آنان رضایت می‌دهد که اسلحه‌ها را زمین بگذارند. مخالفان نیز کناره گیری اسد را به عنوان پیش شرط اعلام کرده بودند. اما سرانجام فشار روسیه و آمریکا کارساز شد برای اینکه نمایندگان اسد و ائتلاف ملی سوریه دور یک میز بنشینند.

قرار است نشت ژنو ۲ در ادامه جلسه کارگروه سوریه در ژنو باشد که در ماه ژوئن با حضور آمریکا، روسیه، کویت، قطر، اتحادیه عرب، سازمان ملل، اتحادیه اروپا، فرانسه، چین، ترکیه و عراق تشکیل شد.

مروری بر نتایج نشست ژنو ۱

حاصل نشست ژنو ۱ به این صورت جمع‌بندی می‌شود:

− هر توافق سیاسی برای دوره گذار باید چشم اندازی را برای آینده سوریه ارائه دهد که شامل همه بخش‌های جغرافیای سیاسی سوریه باشد. شکل اجرای این توافقنامه در چارچوب زمانی مشخص باید این چشم‌انداز را تحقق بخشد و در محیطی امن، با ثبات و آرام به سرعت به خونریزی‌ها پایان دهد.

− دولت انتقالی باید در اسرع وقت با حضور مشترک نمایندگان دولت و مخالفان و بر اساس رضایت متقابل تشکیل شود. این دولت باید از اختیارات کامل برخوردار بوده و مصوباتش لازم الاجرا باشد.

− قانون اساسی و نظام قانونی جدید در دستور کار قرار گیرد.

− نهاد‌ها و اداره‌های جدید باید طی یک انتخابات آزاد و منصفانه با حضور همه جریان‌ها و گروه‌ها تشکیل شوند.

− مشارکت کامل و بدون محدودیت زنان در تمامی مراحل اجرای توافقنامه تأمین شود.

ژنو ۱ تنها عرصه‌ای برای سیاست‌ورزی و تأکید بر مذاکره گشود اما توصیه‌های آن متحقق نشدند. و اینک در حالی که نزدیک به یک و ماه نیم بیشتر به زمان مذاکرات جدید نمانده است نشانی از کاهش تنش‌ها و درگیری‌های نظامی دیده نمی‌شود.

تحولات میدانی

در ماه نوامبر درگیری‌ها در دمشق و نواحی آن شدت یافت. مخالفان مسلح با هدف تحت فشار قرار دادن دولت سوریه، حملات‌شان را بر دمشق متمرکز ساخته‌اند. ارتش سوریه نیز با هدف تضعیف مخالفان، عملیات‌های گسترده‌ای را در حومه دمشق انجام داده تا این مناطق را به طور کامل در اختیار.

ارتش سوریه از ۶ ماه قبل عملیاتی را با عنوان "سپر پایتخت" در اطراف دمشق و دو منطقه الغوطه الشرقیه و الغوطه الغربیه پیش برد. نخست موفقیت‌هایی کسب کرد اما همزمان با شروع خلع سلاح شیمایی این حملات را متوقف کرد.

ارتش همچنین عملیاتی را در روستا‌ها و مناطق نزدیک به شهر حلب انجام داده است. ارتش سوریه از بمباران هوایی به عنوان نقطه قوت خود استفاده می‌کند. طبق گزارش نهاد‌های حقوق بشری، ده‌ها شهروند عادی سوریه در انفجار‌ها کشته شدند.

ارتش تا حدودی خط پیروزی‌های چند ماهه اخیر خود را ادامه داده است و به طور نسبی در موقعیت بالا دستی قرار داده است. اما هنوز مناطق زیاد و مهمی در شمال و شرق سوریه در کنترل مخالفان است. در حال حاضر جبهه اصلی نبرد شهر الباب است.

جبهه النصری، گروه همسو با القاعده، توانست میدان نفتی العمر را تسخیر کند. این اتفاق شکست مهمی برای حکومت اسد بود. سال پیش همین گروه این میدان را فتح کرده بود اما بعد از مدت کوتاهی مجبور به ترک آن شد. میدان نفتی العمر یکی از دو میدان بزرگ نفتی سوریه است.پالایشگاه‌های نفتی سوریه بیرون از این میدان و در کنترل دولت هستند. لوله‌های نفت متصل به پالایشگاه آسیبی ندیده‌اند. صادرات نفت سوریه از سال ۲۰۱۱ متوقف شده است. اما در عین حال برخی گزارش‌ها حاکی است گروه‌های اسلام‌گرای افراطی به قاچاق نفت خام به ترکیه مشغول هستند.

درگیری بین کرد‌های سوری و اسلام‌گرایان نیز همچنان ادامه دارد. همچنین روابط بین ارتش آزاد سوریه و اسلام‌گرایان تیره است. در عین حال درگیری‌های اصلی نظامی بین ارتش سوریه و دو گروه اسلام‌گرای جهادی جبهه النصری و امارت اسلامی عراق و شام است. به نظر نمی‌رسد درگیری‌ها پیش از مذاکرات متوقف شود. دولت سوریه مصمم است موقعیت نظامی خود را قبل از مذاکرات بهبود بخشد و از این امر به عنوان یک اهرم فشار در مذاکرات به نفع خود استفاده نماید.

اما موافقت با برگزاری نشست ژنو ۲ تا حدی نه چندان زیاد در برابر درگیری‌ها تاثیر روانی بازدارنده‌ای دارد.

وضعیت مخالفان

ائتلاف ملی مخالفان به عنوان بزرگترین گروه سیاسی درگیر با دولت بشار اسد که مورد حمایت غرب و اتحادیه عرب است، بعد از بحث‌های فراوان موافقت خود با حضور در مذاکرات ژنو ۲ را اعلام کرد.

احمد جبرا رئیس ائتلاف اظهار داشت: « ما در آخرین گفت‌وگویی که در استانبول داشتیم با اجماع آراء طرح خود را برای نشست ژنو ۲ اعلام کردیم.»

ائتلاف ملی قبلا اعلام کرده بود که حضورش در ژنو نیازمند اقدامات اعتمادسازی چون باز شدن مسیر ارسال کمک‌های بشر دوستانه به مناطق تحت کنترل مخالفان مسلح و آزادی زندانیان سیاسی بخصوص زنان و کودکان است.

جبرا تاکید کرد که ائتلاف با این ذهنیت گام به ژنو می‌گذارد که نتیجه مذاکرات هموار ساختن راه برای تشکیل دولت انتقالی است، دولتی که از نظر ائتلاف ملی بشار اسد در آن جایی ندارد. او همچنین گفت که گروهش با حضور ایران مخالف است مگر اینکه جمهوری اسلامی ایران نیروهایش را از سوریه خارج سازد.

حکومت ایران منکر حضور نیرو‌های نظامی‌اش در جنگ داخلی سوریه است و مدعی است نیرو‌های عالی‌رتبه ایران فقط به دولت سوریه مشاوره می‌دهند. منتها مستندات و مدارکی وجود دارد که نشانگر حضور نیرو‌های بسیجی و سپاهی در درگیری‌های نظامی سوریه است. برخی گزارش‌ها که راست‌آزمایی آنها دشوار است خبر از انتقال پناهندگان افغان از ایران به سوریه می‌دهد. مخالفان سوری، مشارکت حزب الله لبنان در جنگ داخلی سوریه به نفع بشار اسد را نیز از چشم حکومت ایران می‌بینند.

ائتلافی ملی سوریه طی بیانیه‌ای اصرار کرده است که نکات مورد توافق در نشست ژنو ۱ باید در نشست ژنو ۲ رعایت شود و هیچ شانسی برای نقش آفرینی بشار اسد در دولت انتقالی وجود نداشته باشد. این گروه همچنین خواهان توجه به به جمع بندی نشست دوستان سوریه در لندن درماه نوامبر شده است.

ارتش آزاد سوریه نیز با شرکت در مذاکرات ژنو موافق است و خط مشی مشابهی با ائتلاف مخالفان مسلح دارد. کلنل قاسم سعد الدین رئیس ارتش آزاد در مصاحبه‌ای با بی بی سی گفته است: «ما موافق شرکت در نشست ژنو ۲ با شرط رعایت مفاد توافقنامه ژنو ۱ هستیم. ما به نشست نمی‌رویم اگر جامعه جهانی تضمین ندهد که دولت سوریه به نتایج مذاکرات پایبند خواهد بود. »

اما گروه‌های اسلام‌گرایی مانند جبهه النصری و همچنین گروه‌های کوچکی چون کمیته هماهنگی ملی نظر مثبتی نسبت به مذاکره با اسد ندارند. گروه‌های مخالفی که در داخل سوریه هستند و مشی مسالمت آمیز را دنبال می‌کنند موافق انجام مذاکرات هستند و معتقد هستند این آخرین بخت برای برقراری صلح در سوریه است.

گروهی از نمایندگان اقلیت‌های مذهبی که در جنبش اعتراضی سوریه حضور دارند و در میان آنان دروزی‌ها وعلوی‌ها هم هستند، در هفته گذشته در استانبول نشستی برگزار کردند. نتیجه این جلسه نیز برخورد مثبت با نشست ژنو ۲ بود.

توفیق دنیا از افراد علوی سوری که در تبعید است از سازمان دهندگان این نشست بود. وی گفت به عنوان یک سوری و نه صرفا علوی معتقد است در نشست ژنو ۲ مخالفان و حکومت باید شرکت کنند و به توافق برسند تا سوریه برای همه مذاهب و قومیت‌ها باشد.

در عین حال تنش بین ائتلاف ملی و گروه‌های اسلام‌گرا در حال شدت یافتن است. احمد جبرا در پاسخ به نگرانی‌های جهانی نسبت به مخالفت گروه‌های اسلام‌گرای جهادی گفته است: « آنها نمایندگان انقلاب سوریه نیستند. آنها از بیرون آمده‌اند تا انقلاب ما را بدزدند. ما آنها را نمایندگی نمی‌کنیم. آنها نیز نمانیده ما نیستند. در اصل ما در حال جنگ با یکدیگر هستیم.»

ائتلاف مخالفان مسلح در حال تقویت و گسترش گروه خود در آستانه مذاکرات است. از اینرو چند نفر از نمانیدگان شورای ملی کرد‌ها نیز به جمع ائتلاف اضافه شده‌اند. همچنین دولت موقت با ریاست احمد طعمه با جدیت بیشتری به کارش ادامه می‌دهد. اما برخی از مخالفان با تشکیل و ادامه فعالیت این دولت مخالف هستند و آن را عملی غیر سازنده در مسیر مذاکرات پیشرو ارزیابی می‌کنند.

نگاه دولت سوریه به مذاکرات

وزارت خارجه سوریه تایید کرد که اسد نمایندگانی را روانه ژنو می‌کند منتها آنها نمی‌روند تا قدرت را تحویل بدهند بلکه می‌روند تا بر سر راه حل سیاسی برای آینده سوریه توافق کنند. وزیر اطلاعات سوریه نیز اعلام کرد سوریه اجازه نخواهد داد خارجی‌ها سرنوشت سویه را تعیین کنند. تنها مردم سوریه حق دارند سرنوشت خود را تعیین کنند. وی تاکید کرد دولت سوریه با کشور‌هایی که تروریست‌ها را تجهیز می‌کنند حرفی ندارد. وی تقاضا برای برکناری اسد را خواست بیگانگان اعلام کرد. در واکنش به این سخنان، ساکی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفت: « موضوع نشست بررسی خواست‌های خارجی نیست بلکه تشکیل دولت انتقالی برای پایان دادن به خونریزی‌ها و خشونت‌ها در سوریه است و مردم سوریه چنین خواستی دارند.»

نخست وزیر سوریه در هفته پیش به تهران سفر کرد. همچنین بشار اسد از توافقنامه شش ماهه هسته‌ای بین ایران و ۱+۵ اعلام خوشنودی نمود و آن را باعث قدرت ایران در منطقه دانست. حکومت ایران به صورت یکپارچه از بشار اسد حمایت می‌کند. فرقی در این خصوص بین اصول گرایان افراطی و دولت روحانی وجود ندارد.

مقامات سوری چندین بار اعلام کرده‌اند نه تنها اسد تا پایان این دوره از ریاست جمهوری اش از قدرت کنار نمی‌رود بلکه در حال بررسی برای کاندیداتوری در انتخابات آینده نیز هست. قرائن حاکی از برنامه وی برای تداوم ریاست جمهوری است.

حکومت سوریه همچنین از ماه قبل به بعد مسیر‌های امداد و خدمات رسانی به مناطق تحت کنترل مخالفان مسلح را باز گذاشته و سخت گیری‌های قبلی را کنار نهاده است. این اقدام با استقبال مخالفان مواجه شده است. همچنین دولت سوریه اعلام کرده به مخالفانی که سلاح را بر زمین بگذارند، امان خواهد داد و همچنین به کسانی که ارتش را ترک کرده و به مخالفان پیوسته‌اند، پیغام داده که در صورت برگشت به محل خدمت قبلی خود، مجازات نمی‌شوند. جدا شدگان از ارتش در صحت این ادعا تردید دارند.

بخشی از دولت سوریه مخالف حضور در مذاکرات هستند. به باور آنها باید اول مخالفان مسلح را به صورت کامل شکست داد و آنگاه کاملا از موضع قدرت با دنیا و منطقه برخورد کرد.

افزایش نا امیدی در بین مردم سوریه

افزایش مشکلات و سختی‌ها خستگی و فرسودگی در جنبش اعتراضی را تشدید کرده است. تقاضا برای آتش بس به طور فزاینده‌ای در مردم سوریه در حال گسترش است. این عامل به نقع نتیجه بخشی مذاکرات در ژنو عمل می‌کند.

از سوی دیگر نا امیدی نسبت به موفقیت مبارزات مسلحانه نیز رو به ازدیاد است. قدرت گرفتن اسلام‌گرایان افراطی بر گرانی‌ها افزوده است. همچنین شیوع فساد اقتصادی و استفاده از عواید قاچاق در بین برخی از فرماندهان گروه‌های نظامی مخالف، به بدبینی نسبت به مبارزات مسلحانه دامن زده است. برخی از فعالان مسلح از رویکرد نظامی پشیمان شده و اسلحه خود را زمین گذاشته‌اند. تعداد این افراد رو به افزایش است. البته در عین حال اکثریت نیرو‌های مخالف مسلح در مشی خود ثابت‌قدم هستند. اما امید به پیروزی در جنگ کم‌رنگ شده است و گرسنگی، فقر، محرومیت دارویی، نبود حداقل‌های زندگی و از همه مهمتر عدم چشم انداز امیدوار کننده از پایان منازعات مردم سوریه را خسته کرده است.

چشم انداز مذاکرات

فاصله مواضع طرفین در مذاکرات زیاد است و این مسئله دستیابی به موفقیت را با تردید مواجه می‌سازد. مخالفان می‌خواهند برکناری اسد نتیجه مذاکرات باشد. دولت سوریه پذیرای چنین درخواستی نیست و بر عکس بر کنترل دولت انتقالی و حل سیاسی مشکل تاکید دارد. دیگر موضوع چالشی ترکیب دولت‌های خارجی شرکت کننده است. تا کنون لیست شرکت کنندگان قطعی نشده است. آمریکا و اتحادیه عرب مخالف حضور ایران هستند دلیل آنها امتناع حکومت ایران از پذیرش توافقات نشست ژنو ۱ است. دولت ایران آمادگی و تمایل خود برای شرکت در مذاکرات را اعلام کرده است. همچنین گفت‌وگوهایی بین ایران و ترکیه برای برقراری صلح در سوریه در جریان است.

 با توجه به کاهش تنش بین ایران و آمریکا در مذاکرات هسته‌ای ممکن است آمریکا در نظر مخالف خود تجدید نظر نماید. فضا به گونه‌ای است که حضور ایران در مذاکرات ژنو۲ ضروری به نظر می‌رسد. بدون توافق ایران بعید است مذاکرات به نتیجه برسد. سازمان ملل نیز موافق شرکت ایران و عربستان در مذاکرات مربوطه هستند.

بحران سوریه مدام پیچیده‌تر می‌شود، اما در عین حال ضرورت برقراری هر چه سریعتر آتش‌بس مدام برجستگی بیشتری می‌یابد. این ضرورت برای طرفین حالت اجبار دارد. سقوط و تغییر حکومت سوریه بیش از گذشته نامحتمل به نظر می‌رسد. گذار به دموکراسی نیز در سوریه به محاق رفته است.

از سوی دیگر قدرت مخالفان نیز روند نزولی به خود گرفته است. فاکتوری که بازی را تغییر دهد در چشم انداز نزدیک قرار ندارد. توازن قوای منطقه‌ای نیز به ضرر مخالفان عوض شده است. دولت‌های ترکیه و قطر از موضع قبلی خود کمی عقب نشسته‌اند. دولت آمریکا نیز عملا از گزینه برکناری اسد حمایت نمی‌کند. روند ارسال سلاح و کمک‌های مالی به مخالفان نیز کند شده است. در آن سوی میدان، رشد گروه‌های اسلام‌گرای جهادی باعث نگرانی در منطقه و عرصه بین المللی شده است. در این فضا آمریکا و روسیه این امکان را دارند تا طرفین نزاع را برای اجرای یک راه حل بینابینی راضی سازند.

از اینرو نشست ژنو ۲ ظرفیت‌های زیادی برای حل مشکلات ندارد اما می‌تواند نقطه آغازی بر مذاکرات جدی و سازنده باشد. حال باید دید این گردهمایی با ابعاد منطقه‌ای و جهانی می‌تواند نقشی امیدوار کننده برای پایان دادن به تراژدی بزرگ انسانی در سوریه ایفا کند. آیا بحرانی که تا کنون بر اثر آن بیش از ۱۲۰ هزار نفر جان باخته و میلیون‌ها نفر آواره شده‌اند، به نقطه پایان خود نزدیک می‌شود؟ روند و سمت گقتگو‌ها در ژنو که این روز‌ها به مرکز صلح و تنش زدایی در دنیا تبدیل شده است، شاید پاسخ این پرسش را بدهد.