چوگان و طب سنتی؛ ناکامی‌های بزرگ ایران در میراث ناملموس

هشتمین نشست کمیته بین‌دولتی میراث ناملموس به صحنه‌ای برای ناکامی‌های بزرگ ایران تبدیل شده است. این نشست از روز یازدهم آذر (دوم دسامبر) در شهر باکو در جمهوری آذربایجان آغاز شده و تا روز شانزده آذر (هفتم دسامبر) ادامه خواهد داشت. در جریان این نشست، اعضای کمیته به همراه نمایندگان کشورهای شرکتکننده در خصوص میراث ناملموس جهان و ثبت آثاری جدید در آن تصمیمگیری می‌کنند.

پرونده طب سنتی ایرانی که پیش‌تر برای بررسی به سازمان یونسکو ارسال شده بود در این نشست به دلیل نقایص پرونده و کلی و مبهم بودن آن نتوانست نظر اعضای کمیته را جلب کند و بنابراین ایران بخت ثبت یکی از دانش‌های سنتی خود را از دست داد.

اما ثبت بازی سنتی چوگان توسط جمهوری آذربایجان، ناکامی بزرگ دیگری بود که موج شدیدی از انتقادها را نسبت به سازمان میراث فرهنگی ایران برانگیخت. فعالان میراث فرهنگی در ایران از عدم تلاش جدی این سازمان برای اعتراض به روند ثبت این بازی باستانی ایرانی به نام کشور آذربایجان و یا حداقل تلاش برای ثبت آن به عنوان یک سنت مشترک انتقاد کردند.

آذربایجان که خود میزبان این دوره از نشست کمیته میراث ناملموس است از مدت‌ها پیش پرونده بازی چوگان را تهیه کرده بود و قصد داشت آن را به عنوان یک بازی سنتی متعلق به منطقه قره‌باغ که اینک در خطر فراموشی قرار دارد در فهرست یونسکو به ثبت برساند. با آ‌ن‌که از مدت‌ها پیش و به طور علنی اعلام شده بود آذربایجان امسال پرونده بازی چوگان را به یونسکو ارائه می‌کند اما ایران تلاشی برای معرفی ریشه‌های باستانی و کهن این بازی نکرد. در نهایت جمهوری آذربایجان موفق شد در روز سهشنبه پرونده این بازی را با نام «چوگان: بازی سنتی سوارکاری منطقه قره‌باغ» در فهرست میراث ناملموس جهان که نیازمند توجه و کمک فوری است به ثبت برساند.

میراث ناملموس که اینک مطابق کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو مورد حمایت قرار می‌گیرد شامل آیین‌ها و دانش‌های سنتی و بومی است که از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است. مطابق این کنوانسیون امکان ثبت آیین‌هایی که در چند کشور به طور همزمان وجود دارد در قالب یک پرونده مشترک میسر است. ایران در سال ۲۰۰۹ به همراه شش کشور دیگر از جمله جمهوری آذربایجان نوروز را به عنوان آیینی مشترک در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت کرد. اکنون سئوال اکثر فعالان میراث فرهنگی در ایران این است که چرا در مورد بازی چوگان که شواهد تاریخی بر قدمت طولانی آن در سرزمین ایران دلالت دارد، مسئولان ایرانی از آذربایجان نخواسته‌اند تا حداقل این بازی به طور مشترک ثبت و از ایران نیز به عنوان یکی از سرزمین‌هایی که این سنت در آن هنوز نیز وجود دارد نام برده شود.

انتقاد تند رسانه‌ها از مسئولان

ثبت بازی چوگان توسط آذربایجان واکنش سریع و انتقادآمیز رسانه‌های فارسی زبان را به همراه داشت. روزنامه فرهیختگان نوشت «چوگان ایران به کام جمهوری آذربایجان». تیتر خبرگزاری مهر نیز انتقاد از سکوت مسئولان ایرانی حاضر در جلسه بود. خبرگزاری میراث فرهنگی، CHN، نیز نوشت که چوگان از ورزش ایران رفت. روزنامه اعتماد هم ضمن پوشش خبر جهانی شدن چوگان توسط آذربایجان، در مطلبی دیگر با عنوان «اشک من خودتو نگه دار، نیا پایین که سندت را به نام آذربایجان نزنند» به قلم شهرام شهیدی، با نگاهی طنز‌آمیز به ماجرا، از مسئولان ایرانی خواسته است نوروز را به چینی‌ها، سیزده به در را به اتیوپی، چهارشنبه‌سوری را به جزایر مالدیو و تخت جمشید را به ونژوئلا بدهند.

واکنش مسئولان میراث فرهنگی ایران

افزایش دامنه انتقادها به عملکرد مسئولان سازمان میراث فرهنگی کشور در خصوص چوگان و طب سنتی ایران باعث شد تا آنان با سرعت به این خبر واکنش نشان دهد. در مرحله اول با ذکر این‌که پرونده طب سنتی در زمان حمید بقایی، رییس پیشین این سازمان تهیه شده بود، بر ناقص بودن و مبهم بودن این پرونده صحه گذاشتند.

اما در مورد بازی چوگان مسئولان ایرانی اعلام کردند در جلسه مزبور ایران چون عضو کمیته بین‌دولتی نبوده است بنابراین نمی‌توانست به طور رسمی اعتراض کند. فرهاد نظری، مدیرکل جدید ثبت آثار در سازمان میراث فرهنگی، به خبرگزاری مهر گفت نتایج گفتوگوهای هیأت ایرانی باعث شد آذربایجان رسماً اعلام کند خاستگاه و منشاء چوگان کشور آذربایجان نیست. بنابراین واژه آذربایجان به اسم این پرونده اضافه شد به این معنا که چوگان بازی سنتی در منطقه قره‌باغ آذربایجان نام گرفت. بنابراین ایران هم در سال آینده می‌توانند «چوگان ایرانی» را به ثبت برساند.

اظهارات مقام‌های سازمان میراث فرهنگی در حالی است که به اعتقاد کارشناسان، در مواردی که سنت‌ها و آیین‌هایی در یک یا چند کشور به طور همزمان وجود دارد، باید پرونده‌ای مشترک تشکیل شود.

مهدی حجت، قائم مقام سازمان میراث فرهنگی ایران نیز از ارائه یک پیشنهاد جدید به سازمان یونسکو خبر داد. او در گفت‌وگو با خبرگزاری میراث فرهنگی اعلام کرد به پیشنهاد ایران بهتر است میراث ناملموس به نام هیچ کشوری ثبت نشود تا از ایجاد اختلاف و رقابت بین کشورها جلوگیری شود.

محسن پاک‌آیین، سفیر ایران در جمهوری آذربایجان نیز در یادداشتی در سایت خبرآن‌لاین به این مطلب اشاره کرد که جمهوری آذربایجان نیز مانند هر کشور دیگری برای حفاظت از بازی چوگان با اسب قره‌باغی که در این کشور وجود دارد، از چندی قبل به یونسکو اعلام کرده بود قصد ثبت و حفاظت از این بازی را دارد. اما این امر به معنای نادیده گرفتن حق کشورهای دیگر که دارای این سنت هستند نیست. او نیز وعده داده است ایران در سال آینده می‌تواند «چوگان ایرانی» را به ثبت برساند.

وعده مسئولان ایرانی برای ثبت «چوگان ایرانی» در سال آینده در حالی است که به گفته مدیرکل ثبت آثار، ایران سال آینده قصد دارد پرونده «آیین باران‌خواهی» را به یونسکو ارائه کند.