ژنو ۲ و تداوم بن بست در جنگ داخلی سوریه

دومین روز کنفرانس ژنو ۲ به پایان رسید و تا کنون دستاورد مشخصی حاصل نشده است. قرار بود در روز جمعه ۲۴ ژانویه / ۴ بهمن مخالفان و دولت سوریه حول یک میز بنشینند و گفت‌وگو‌ها را آغاز کنند اما این اتفاق نیفتاد. دولت سوریه در واکنش به این مسئله تهدید کرد که اگر مذاکرات جدی نباشد، ژنو را ترک می‌کند. مخالفان نیز تحت فشار دیپلماتیک غرب، اتحادیه عرب و سازمان ملل ظاهراً سرانجام پذیرفتند بدون تحقق پیش شرط آنها گفت‌وگوی مستقیم شروع شود. ائتلاف ملی مخالفین سوریه از قبل اعلام کرده بود که کناره گیری بشار اسد و انتقال قدرت به دولت انتقالی شرط آنها برای انجام مذاکرات است.

اخضر ابراهیمی، که نقش میانجی‌گر را دارد، اعلام کرد که طرفین پذیرفته‌اند از روز شنبه (۲۵ ژانویه / ۵ بهمن) گفت‌وگوی مستقیم و رو در رو را شروع کنند. وی ابراز امیدواری کرد که این اتفاق آغاز خوبی باشد و تا آخر هفته به طول بینجامد.

در دو روز اول اتفاق خاصی در مسیر کاهش تنش‌ها رخ نداد. فقط به قول سرگئی لاوروف نیرو‌هایی که تا الان با هم جنگیده بودند حاضر شدند دور یک میز بنشینند و این اتفاق برای رسیدن به صلح فی نفسه گام مثبتی است.

عمده صحبت‌ها در روز اول نشانگر شکاف وسیع بین دو طرف نزاع بر سر تعریف از بحران سوریه و منشأ آن بود. این تفاوت عمیق دستیابی به راهکار مشترک برای حل نزاع را دشوار می‌سازد. سخنان فاروق الشرع در ادامه پروپاگاندای دولت سوریه، بحران را به فعالیت‌های تروریست‌ها تقلیل می‌دهد که در توطئه‌ای خارجی سازماندهی شده و به سوریه روانه شده‌اند.

اما احمد جبرا رئیس ائتلاف ملی مخالفان سوری در سخنانی که به احتمال زیاد پژواک نظر اکثریت مردم سوریه است، علت اصلی جنگ داخلی سوریه را سیاست حمام خون و دیکتاتوری بشار اسد نامید. این تفاوت چشمگیر که فضای مذاکره را بشدت دو قطبی کرده بود و بارها به سمت تنش کشیده شد و تقاضا برای آرامش و سکوت به کرات شنیده شد، پیدا کردن راهی برای حل صلح آمیز و دیپلماتیک مناقشه را اگر غیر ممکن نگرداند، بسیار دشوار می‌سازد.

مروری بر آنچه گذشت

موضع دولت آمریکا، همانگونه که قبلا نیز اعلام شده بود، تشکیل دولت انتقالی بدون اسد و خانواده وی است. معنای این امر کنار گذاشتن بشار اسد از بلوک قدرت در سوریه است. مخالفین سوری نیز هر توافقی در مذاکرات را منوط به این امر می‌دانند.

اما در اردوگاه مقابل دولت سوریه نیز تصریح کرد که بشار اسد از قدرت کناره گیری نخواهد کرد. «عمران الزعبی» وزیر اطلاع رسانی سوریه تصریح کرد که انتخابات در موعد مقرر برگزار می‌شود و بشار اسد نیز به احتمال زیاد برای دور بعد انتخابات ریاست جمهوری کاندیدا می‌شود. او صحبت از تشکیل دولت انتقالی برای اداره سوریه را خرافات توصیف کرد و گفت سوریه قانون اساسی دارد وبر اساس آن باید امور سیاسی اجرا گردد.

ولید معلم مشاور بشار اسد نیز در سخنانی تند مخالفین سوری را به خیانت و جیره خواری دشمنان مردم سوریه متهم کرد. او با عدول از ده دقیقه وقتی که بانکی مون در اختیارش قرار داده بود، نیم ساعت حرف زد و وقتی بانکی مون خواست سخنان وی رابه دلیل تمام شدن وقت قطع کند، با عصبانیت گفت: «شما در نیویورک زندگی می‌کنید، من در سوریه هستم و بعد از سه سال تحمل سختی و مشقت این حق من است تا حرف مردم سوریه را در اینجا بزنم.» ولید معلم روایت دولت سوریه را بیان کرد که با تحریف ماجرا می‌خواهد حرکت اعتراضی و ضد استبدادی مردم سوریه را که کاملا مسالمت آمیز شروع شد به حرکت تروریست‌ها بر علیه مردم سوریه و توطئه دول غربی و متحدان عربی اش بر ضد حکومت سوریه تقیل دهد.

فرانسه، بریتانیا و کشور‌های متحد آنها نیز موضع مشابهی با آمریکا اتخاذ کردند. روسیه ضمن حمایت کلی از دولت سوریه و برجسته کردن خطر تروریسم در سوریه در عین حال سعی کرد موضعی میانجی گرانه بین دولت سوریه و مخالفان اتخاذ کند.

سرگئی مدودوف نخست وزیر روسیه همزمان با مذاکرات در مصاحبه با سی ان ان گفت: « بشار اسد را نباید جنایتکار خطاب کرده و او را نادیده گرفت، او رئیس‌جمهور واقعی سوریه است.» او در عین حال گفت پوتین، سوریه را شریک استراتژیک نمی‌داند.

لاوروف، وزیر خارجه روسیه، بر ضرورت حضور ایران و تاثیر آن بر صلح در سوریه تاکید کرد و گفت اکثر شرکت‌کنندگان بر این موضوع تاکید داشتند.

نمایندگان مخالفان و دولت سوریه جلسات جداگانه‌ای با اخضر ابراهیمی نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه برگزار کردند و در نهایت قرار شد که گفت‌وگو‌ها از روز جمعه ۲۴ ژانویه ادامه یابد.

ابراهیمی اظهار داشت علی رغم اختلافات شدیدی که بین طرفین حاکم است اما هر دو از آتش‌بس‌های محدود و باز شدن مسیر ارسال کمک‌های بشر دوستانه استقبال کردند. لاوروف نیز از امکان مبادله اسرا سخن به میان آورد.

چشم انداز پیشرو

علی رغم اینکه دبیر کل سازمان ملل مذاکرات را سازنده و مثبت نامید، ولی احتمال بسیار اندکی وجود دارد که نشست ژنو ۲ نتیجه ملموسی برای حل بحران سوریه داشته باشد. با توجه به موازنه قوای کنونی، امکان کنار زدن بشار اسد از قدرت در کوتاه مدت وجود ندارد. مخالفان یکپارچه نیستند. شرکت نماینده ائتلاف ملی مخالفان سوری در مذاکرات، باعث گسترش واگرایی شده است. نیرو‌هایی که در داخل خاک سوریه مشغول جنگ هستند اعم از اسلام گرایان و ارتش آزاد (سکولار‌ها) مذاکرات را بایکوت کرده‌اند. حتی اگر مخالفان حاضر در مذاکرات با دولت سوریه به توافق برسند ضمانت اجرائی برای توافقات وجود ندارد.

همزمان با دو روز اول نشست ژنو ۲، چند تظاهرات‌در تعدادی از شهر سوریه توسط معترضان علیه مذاکرات برگزار شد. تظاهر کنندگان علیه بشار اسد شعار می‌دادند و می‌گفتند او نشان داده که فقط اهل خشونت است و به مذاکره اعتقاد ندارد. برخی نیز هدف بشار اسد را خرید زمان برای پیشروی می‌دانند. سطح اعتراضات و تعداد معترضان در اندازه‌ای بود که برای نمانیدگان مخالفان در مذاکرات چالش ایجاد کند.

تعریف دو طرف از بحران کاملا در تضاد با یکدیگر بوده و موجودیت طرف مقابل را نفی می‌کند. هر دو خود را نماینده مردم سوریه می‌خوانند. از اینرو مذاکرات در شرایطی آغاز شد که سوریه در زیر بار آتش و شلیک گلوله‌ها بود.

در دو روز گذشته و به موازات نشست درگیری‌های نظامی در داخل خاک سوریه ادامه یافت. نبرد بین اسلام گرایان − که یک طرفشان نیرو‌های به طور نسبی معتدل‌تر تحت عنوان " جبهه اسلامی" با رهبری جبهه النصری و کمک ارتش آزاد است و طرف دیگرشان گروه داعش (حکومت اسلامی در عراق و شام) − در شهرک «منبج» رخ داد و نزاع همچنان ادامه دارد. این نبرد بنا به گزارش سازمان دیده بان حقوق بشر تا کنون ۱۴۰۰ نفر کشته داشته است.

ارتش سوریه نیز به بمباران اطراق حمص و حلب پرداخت و سعی کرد پیشروی‌هایی در این مناطق داشته باشد. مخالفان مسلح نیز به رویارویی نظامی با ارتش در ادلب و مناطق یاد شده مشغول هستند.

نگاه به ایران نیز از چالش‌های جدی مذاکرات بوده است. روسیه و سوریه حضور ایران را ضروری و مفید می‌دانند. اما غرب و مخالفان و کشور‌های عربی شرکت ایران را تا زمانی که موافقت خود با کناره گیری اسد را اعلام نکند، مضر ارزیابی می‌نمایند.

اما فارغ از نظرات یاد شده، وضعیت آینده سوریه بدون لحاظ کردن حکومت ایران در معادلات قابل تبیین و تحلیل نیست.

نتایج احتمالی نشست

وجود واقعیت‌هایی باعث شده علی رغم همه این بن بست‌ها، منطقی برای شکل گیری مذاکرات به وجود بیاید. هدف از مذاکرات برای بازیگران اصلی لزوما رسیدن به راهبردی برای پایان منازعات نیست، بلکه استفاده از فرصت برای موارد خاص و تاکتیکی است.

مخالفان می‌خواهند از این فرصت برای کاهش درگیری‌های نظامی، ارسال مواد غدایی، لباس و دارو به مناطقی که در کنترل آنها است بپردازند. آزادی زندانیان دیگر امتیازی است که جستجو می‌کنند.

شبکه العربیه مدعی شد دولت بشار اسد خود را برای آزادی و معاوضه ۵۵۰۰ نفر از زندانیان آماده ساخته است.

دولت سوریه نیز از کاهش سطح در گیری‌های نظامی استقبال می‌کند اما در عین حال خواهان ایجاد جدایی بین مخالفان و تروریست‌ها است تا تضاد اصلی در سوریه برای مخالفان و مردم از بشار اسد به تروریست‌ها تغییر جهت دهد.

بثینه شعبان، مشاور بشار اسد در مصاحبه با شبکه المیادین گفت: «نقطه نظرهایی در بیانیه ژنو ۱ بوده که هنوز مفید است اما واقعیت امروز تغییر اولویت‌ها را می‌طلبد و اولویت نخست بازگشت امنیت و توقف مسلح ساختن تروریست‌ها است.»

او در اظهاراتی تند اعضای ائتلاف ملی سوریه را کسانی دانست که سی و چهل سال است در سوریه نیستند و دغدغه مردم این کشور را ندارند و فقط به دنبال گرفتن پست و مقام در آینده هستند.

موفقیت در این مسئله، موقعیت دولت سور یه ر ابهبود می‌بخشد و چه بسا باعث گردد جنگ داخلی در سوریه به اتمام رسیده و یا شعله آن فروکش کند. مخالفان و جنبش اعتراضی ضمن اینکه با تروریست‌ها مشکل دارند و پاکسازی سوریه از وجود آنها وضعیت شان ر ا بهتر می‌سازد، اما در عین حال پذیرش تغییر منازعه سوریه از نبرد بین دموکراسی و آمریت به درگیری با تروریست‌ها، برای آنها ناشدنی است و منجر به نفی موجودیت انها می‌شود.

بر سر تعریف از تروریسم و اینکه کدام یک از گروه‌های اسلام گرای مسلح در سوریه با این تعریف تطبیق می‌کند، نیز بین مخالفان و دولت سوریه اختلاف جدی وجود دارد. مخالفان می‌خواهند با مهار تروریست‌ها فضای داخلی و جهانی به سمت تحت فشار قرار دادن بیشتر اسد و برکناری وی و حزب بعث از قدرت منجر شود.

آمریکا و کشور‌های غربی با توجه به گسترش خطر تروریسم و همچنین کاهش فزاینده امکان برکناری اسد از طریق نظامی لذا با چرخش در سیاست‌های قبلی بر ضرورت راهبرد سیاسی تاکید دارند. آنها می‌خواهند از طریق اقناع روسیه به نتیجه برسند که اسد و نزدیکان وی در دولت انتقالی نباشند و آینده سوریه از طریق انتخابات آزاد مشخص شود. تکمیل خلع سلاح هسته‌ای دولت سوریه نیز امکان کنار رفتن اسد از قدرت را مشکل می‌سازد.

روسیه و ایران با انتخابات آزاد موافق هستند ولی سیاست آنها تا کنون حمایت از تداوم حکومت بشار اسد بوده است. فرق انتخابات آزاد مورد نظر آنها با غرب عدم مخالفت با کاندیداتوری بشار اسد است. آنها نیز مشابه حکومت سوریه، مشکل را وجود "تروریست‌ها" می‌دانند و با سیاست کشتار و جنایت حکومت سوریه مشکلی ندارند. در مورد روسیه می‌توان گقت حداقل جنایت‌های مخالفان مسلح را بیشتر می‌داند.

سازمان ملل نیز می‌کوشد تا تنش، خشونت و درگیری‌های خونبار نظامی هر چه زودتر در سوریه متوقف شود. در این فضا آتش بس و متوقف شدن جنگ داخلی و ادامه رویارویی از طریق دیپلماسی و مذاکرات سیاسی مورد رضایت اکثر بازیگران جهانی و منطقه‌ای، دولت سوریه و بخشی از مخالفان است که در نشست ژنو شرکت کردند. البته تهدید غرب فاکتوری مهم در شرکت ائتلاف بود.

بنابراین ضمن اینکه احتمال موفقیت ژنو ۲ در حل بحران ناچیز است اما واقعیت‌های حاکم، دو طرف منازعه را مجبور کرده تا از فرصت مذاکره استفاده کرده و بخت دیپلماسی را بیازمایند. اما فعلا در افق زمانی کوتاه مدت امکان آتش‌بس کامل وجود ندارد و حداکثر ممکن است در برخی از جبهه‌ها متارکه نظامی موقت صورت گیرد.

 دولت سوریه برای جلب حمایت روسیه و نشان دادن حسن نیت پیش از مذاکرات حمله به شهر حلب را متوقف کرد. مخالفان در اراده واقعی حکومت شک دارند و این عمل را فربیکارانه می‌خوانند.

ادامه مذاکرات در هفته پیش رو روشن می‌سازد فرجام ژنو ۲ چه می‌شود. حتی اگر این نشست به شکست نیانجامد باز آغاز راهی طولانی برای پایان جنگ داخلی در سوریه خواهد بود.

در همین زمینه

موافقان و مخالفان اسد رو در روی هم می‌نشینند

معاون وزیر خارجه ایران: اسد می‌ماند