چرخش در سیاست خارجی مصربه سوی مسکو

دیدار فیلد مارشال عبدالفتاح السیسی، وزیر دفاع مصر، از مسکو (۱۳ فوریه ۲۰۱۴) می‌تواند چرخشی بزرگ در سیاست خارجی مصر به سوی روسیه  تلقی گردد. برای درک آنچه در عرصه سیاست خارجی مصر در حال رخ دادن است، کافی است به یاد آورده شود که انور سادات در ژوئیه ۱۹ ۷۲ طی تصمیمی غضب‌آلود فرمان اخراج بیست هزار کارشناس نظامی و غیر نظامی روس را که در پروژه‌های مهمی در این کشور مشغول کار بودند، صادر کرد.

حضور این تعداد کارشناس روس در دهه پنجاه و شصت میلادی در مصر ناشی از روابط  تنگاتنگی بود که عبدالناصر با مسکو پی ریخته بود.

اخراج کارشناسان روس و گسستن روابط  تنگاتنگ قاهره با مسکو، آغاز تجدید رابطه مصر با واشنگتن بود که از سال ۱۹۶۷ در قطع روابط سیاسی به‌سر می‌بردند. بازگشایی سفارت امریکا در قاهره در سال ۱۹۷۴، نشان از پی‌ریزی اتحادی استراتژیک با امریکا داشت که در مسیر مخالف عبدالناصر پیش می‌رفت.

دگردیسی در سیاست خارجی مصر آنگاه شکل کامل به خود گرفت که سادات در سال ۱۹۷۶ (دو سال پس از تجدید رابطه با امریکا) فرمان لغو "قرارداد مودت و دوستی بین قاهره و مسکو" را اعلام نمود و متعاقب آن در ۱۹۷۸ تجدید ساختار ارتش مصر را بر اساس سلاح‌های امریکایی بنیاد نهاد.

چنین شد که پس از صلح با اسرائیل بر اساس قرارداد کمپ دیوید (مارس  ۱۹۷۹)، مصر (بعد از اسرائیل) بزرگ‌ترین دریافت‌کننده کمک‌های نظامی از امریکا به شمار می‌رود.

بر اساس قرارداد کمپ دیوید، امریکا همچنین متعهد شد که سالانه دو میلیارد دلار کمک بلاعوض (۳/۱ میلیارد در بخش نظامی و ۸۵۰ میلیون دلار کمک اقتصادی) در اختیار مصر قرار دهد تا تضمینی باشد بر پایداری صلح با اسرائیل.

ارتش مصر شرط پایداری پیمان کمپ دیوید

حسنی مبارک به عنوان خلف سادات در طول زمامداری خود با کمک ارتش و توسل به مشت آهنین، هر صدای مخالف با قرارداد کمپ دیوید را که سادات برای آن جان باخته بود، سرکوب کرد.

با بالا گرفتن اعتراضات مردمی علیه مبارک، کمترین انتظار ارتش مصر از امریکا برای زنده نگه‌داشتن کمپ دیوید از گزند مخالفان سرسخت آن، این بود که  واشنگتن قدردان نقش محوری مبارک در ساختار قدرت باشد. اما، پیوستن دولت اوباما به موج اعتراضات مردمی علیه مبارک، تیر خلاصی بود که پایان حکومت ۳۳ ساله مبارک را تنها در ۱۸ روز رقم زد.

چنین شد که با برکناری مبارک، رییس جمهوری اسلامگرا و زخم‌خورده از نظامیان (محمد مرسی) به قدرت برسد تا در نخستین اقدامات خود دست به تصفیه ارتش بزند؛ ارتشی که قوام پیمان کمپ دیوید به او بسته است.

براندازی خونین محمد مرسی توسط ارتش به محوریت ژنرال السیسی، دست کم این انتظار ارتش را همراه داشت که امریکا قدردان ریشه‌کن کردن خطر اخوان برای قرارداد کمپ دیوید باشد.

در تحلیل ارتش مصر، برهم خوردن پیمان کمپ دیوید به معنی افروخته شدن آتش دوباره جنگی است که نه تنها دامن مصر را بلکه اسرائیل (متحد استراتژیک امریکا) را نیز خواهد گرفت.

با چنین تحلیلی ارتش گو اینکه می‌داند چه خشونتی را در درون کشور به کار بسته تا ریشه اخوان را بخشکاند، ولی آن را خدمتی به مصر، اسرائیل، امریکا و منطقه خاورمیانه قلمداد می‌کند که نگذاشت یک جریان بنیادگرا با وسعت  و قدرتی که اخوان‌المسلمین دارد، امنیت همه را بر هم بزند.

سکوت در برابر خشونت عریانی که ارتش برای سرکوب طرفداران مرسی به کارگرفته، کمترین انتظار ژنرال السیسی از امریکاست که گمان دارد امریکا

می‌باید بهتر از هر کسی قدردان ریسکی باشد که وی پذیرفته تا اوضاع را به دوران حسنی مبارک باز گرداند.

قطع کمک های امریکا

به رغم تعلل دولت اوباما تاکنون در شناسائی کودتایی که منتهی به سرنگونی دولت قانونی مرسی شد، سرانجام دولت اوباما در اکتبر ۲۰۱۳ تحت فشار افکار جهانی و داخلی تصمیم به تعلیق بخشی از کمک‌های خود به مصر گرفت.

وزارت‌خارجه امریکا اعلام کرد این تصمیم را در راستای ضرورت "پیشرفتی واقعی" به سمت برگزاری انتخابات آزاد و مردمی در مصر اتخاذ کرده است. این تصمیم شامل تعلیق واگذاری چند فروند بالگردهای آپاچی، هواپیماهای جنگنده اف۱۶، تانک های آبرامز و نیز ارسال ۲۶۰ میلیون دلار کمک مالی به مصر می‌شود.

جالب توجه است که اسرائیل و عربستان سعودی، دو منتقد تصمیم دولت اوباما در تعلیق کمک‌ها به مصر هستند. عربستان از اولین حامیان برکناری مرسی بود که در کمتر از دو ساعت دولت موقت عدلی منصور را به رسمیت شناخت و اسرائیل نیز نگران بازگشت اسلامگراهای بنیادگرا به قدرت است.

واکنش دولت مصر، اما، از هر واکنشی معنادارتر بود. بدر عبدالعاطی سخنگوی وزارت امور خارجه مصر تاکید کرد که تصمیم آمریکا چه از نظر مضمون آن و چه از نظرزمان اعمال آن،  تصمیمی نادرستی است و «این تصمیم پرسش‌های جدی در مورد حمایت راهبردی امریکا از تعهدات امنیتی مصر [به پیمان کمپ دیوید] مطرح می کند.»

ژنرال السیسی که واژگونی مبارک را در اثر همسویی امریکا با مردم معترض دیده بود، تردید ندارد که کنترل اوضاع داخلی مغایر با تمکین به خواست دولت اوباما برای احترام به حقوق بشر است.

چرخش دوباره به سوی مسکو

در کمتر از یک ماه از تصمیم امریکا مبنی بر تعلیق برخی کمک‌های خود به مصر، وزیران خارجه و دفاع روسیه هم زمان در ۱۴ نوامبر۲۰۱۴ به دعوت طرف مصری سفری به قاهره داشتند تا علامتی باشد برای چرخش دوباره قاهره به سوی مسکو و فاصله گرفتن از واشنگتن پس از چهار دهه.

در شرایط کنونی که تنها راه برای السیسی به کار بستن قوه قهریه برای پیشبرد اهداف ارتش است، سکوت مسکو در برابر آنچه در مصر می‌گذرد و آمادگی‌اش برای تامین نیازمندی‌های تسلیحاتی مصر دو علامت دلگرم کننده است. بی‌خود نبود که لاوروف وزیر خارجه روسیه در هنگام دیدارش از مصر از ارزیابی آنچه در تحولات داخلی مصر می‌گذرد، طفره رفت و در حد یک جمله نیز چیزی نگفت.

در مقابل در همین سفر، توافق دو دولت برای عقد قراردادی به مبلغ 3 میلیارد دلار حاصل شد که بر اساس آن مسکو متعهد می‌شود سامانه دفاع هوایی، هواپیماهای جنگنده و بالگردهای پیشرفته  به مصر بفروشد.

در شرایطی که وضعیت اقتصادی مصر طی سه سال گذشته شدیدا رو به وخامت گذاشته، نکته مهم در این قرارداد آن است که هزینه چنین خرید سنگینی را نه مصر بلکه عربستان برعهده گرفته است.

در ژانویه ۲۰۱۴ عربستان اعلام کرد که کمکی به مبلغ  ۴ میلیارد دلاری در اختیار قاهره قرار می‌دهد. (با فاصله اندکی از سرنگونی مرسی دولت‌های عربستان، امارات و کویت در ژوئیه ۲۰۱۳ به ترتیب وام‌هایی به مبلغ ۵، ۴ و ۳ میلیارد دلار به دولت موقت کمک کرده بودند.)

به این ترتیب، معامله قاهره با مسکو به هزینه عربستان علامتی است از ناخشنودی دو متحد امریکا (قاهره و ریاض) که هر یک دلایل خود را برای دلخوری از امریکا دارند. ریاض از تعلل امریکا در حمله به بشار اسد پس از استفاده از سلاح شیمایی ناخرسند است و قاهره به دلیل فشارهای حقوق بشری امریکا و تعلیق کمک هایش شدیدا سرخورده است.

حمایت پوتین از نامزدی السیسی

گو اینکه هدایت دولت موقت مصر را عدلی منصور برعهده دارد، اما، بر کسی پوشیده نیست که فیلد مارشال السیسی مردم قدرتمند این روزهای مصر است که همچون سلف خود حسنی مبارک سیاست مشت آهنین را برای کنترل اوضاع به کار گرفته است.

ستاد مشترک ارتش مصر رسما از نامزدی او برای احراز مقام ریاست جمهوری حمایت کرده است. وی از زمان برکناری مرسی، قانون اساسی جدیدی را از تصویب گذرانده که نقش ارتش در آن برجسته است.

در شرایطی که روابط قاهره و واشنگتن گرمی پیشین را ندارد، حمایتی که السیسی در دیدار با پوتین برای احراز ریاست جمهوری مصر دریافت کرد، دلگرم کننده بود تا بداند در صورت تیره‌تر شدن رابطه با امریکا، دولت مصر حمایت سیاسی و نظامی مسکو را خواهد داشت. ولادیمیر پوتین در دیدار السیسی به او گفت: «اطلاع یافته‌ام تصمیم مسئولانه‌ای اتخاذ کرده‌اید تا نامزد ریاست جمهوری مصر شوید. از این رو، مایلم به نمایندگی از مردم روسیه برای شما آرزوی موفقیت کنم.»

در همین زمینه:  حمایت پوتین از نامزدی سیسی در انتخابات مصر