سیمره، شهری ساسانی که زیر آب می‌رود

وزارت نیرو پس از کشمکش‌های بسیار سرانجام پذیرفت مرحله دوم آبگیری سد سیمره را برای مدت بسیار کوتاهی به تعویق بیندازد. این مهلت برای آن است تا باستان‌شناسان فرصت کاوش‌های بیشتری در یکی از استثنایی‌ترین محوطه‌های دوران ساسانی در استان ایلام پیدا کنند.

با این‌حال مشخص نیست آیا این فرصت چند روزه می‌تواند مفید باشد و آیا گروه‌های باستان‌‌شناس با توجه به محدودیت‌ها و کمبودهای فراوان قادرند در این زمان اندک کاری از پیش ببرند یا خیر؟

سدی روی «تیسفون ایلام»

سد سیمره سدی است که روی رودخانه‌ای به همین نام در شهرستان بدره از استان ایلام ساخته شده. برای احداث این سد که بزرگ‌ترین سد استان ایلام است تاکنون بیش از هزار و صد میلیارد تومان هزینه شده و پس از آب‌گیری قادر خواهد بود یک نیروگاه ۴۸۰ مگاواتی را به ظرفیت برق کشور اضافه کند.

اما آب‌گیری این سد عظیم بتنی باعث زیر آب رفتن و نابودی برخی از محوطه‌های استثنایی در تاریخ ایران شده است.

در محل دریاچه این سد و مناطق اطراف آن، بقایای شهری از دوران ساسانی و ابتدای دوران اسلامی وجود دارد که برای شناخت بسیاری از زوایای تاریخ ایران باستان حیاتی است، شهری که برخی باستان‌شناسان به آن لقب «تیسفون ایلام» نیز داده‌‌اند.

آبگیری اول در سال ۱۳۹۰

نخستین مرحله آبگیری سد سیمره در سال ۱۳۹۰ و در حالی که هنوز کاوش‌های اضطراری باستان‌شناسان در این منطقه تمام نشده بود انجام شد.

با آبگیری سال ۹۰ بخش‌های مهمی از محوطه سیمره از جمله بیش از ۱۰۰ اثر و بنای باستانی به زیر آب فرورفتند. باستان‌شناسان ایرانی این اتفاق را یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های باستان‌شناسی ایران در سال‌های اخیر می‌دانند.

اینک و پس از گذشت دو سال از نخستین مرحله آبگیری، وزارت نیرو اعلام کرده است گرچه اکنون نیاز به آبگیری مجدد است اما با درخواست باستان‌شناسان برای یک مهلت چند روزه موافقت کرده است.

به گفته مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، آبگیری در سال ۱۳۹۰ در مراحل متفاوتی انجام شد تا در نهایت تراز آب با کسب مجوز از سازمان میراث فرهنگی به ۷۳۰ رسید.

پس از آبگیری اولیه، به دلیل نیاز مناطق پایین دست سد به آب، در سال ۱۳۹۱ آب ذخیره شده در پشت سد رها شد. اما اکنون وزارت نیرو در پایان سال ۱۳۹۲ قصد دارد دوباره دریاچه سد را آبگیری کند.

با این‌حال پس از چند بار مکاتبه، وزارت نیرو سرانجام پذیرفت در این مرحله یک مهلت چند روزه برای کاوش به باستان‌شناسان بدهد.

«کاوش‌های محدود و بی‌نتیجه»

حمیده چوبک که به تازگی به ریاست «پژوهشکده باستان‌شناسی ایران» منصوب شده است از اقدام سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۰ و دادن مجوز به وزارت نیرو برای آبگیری به شدت انتقاد کرد.

به گفته این مسئول باستان‌شناسی کشور، هیچ برنامه‌ای برای حفاظت و جا به جایی آثار وجود نداشته است و سازمان میراث فرهنگی به علت شرایط نامناسبی که در سال ۹۰ با آن درگیر بود این مجوز را به وزارت نیرو داد. حمیده چوبک کاوش‌هایی که در آن زمان انجام شدند را «محدود، بی‌نتیجه و ناتمام» توصیف کرده است.

به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی می‌گوید اکنون اگر محوطه‌های باقی مانده نیز به زیر آب فرو رود، دیگر هیچ بختی برای دست‌یافتن به اطلاعات این شهر مهم دوره ساسانی وجود نخواهد داشت.

قراردادهای وزارت نیرو با میراث فرهنگی

رییس پژوهشکده باستان‌شناسی در حالی آبگیری سد سیمره را بدون رعایت موازین حفاظتی و پیش از اتمام کاوش‌های باستانی می‌داند که به گفته وزارت نیرو، این وزارتخانه از سال ۱۳۸۶ با سازمان میراث فرهنگی در حال مکاتبه برای احداث این سد بوده است.

به گفته محمدرضا رضازاده، مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیرو، دو قرارداد برای اکتشاف‌های باستانی در محوطه سد سیمره با سازمان میراث فرهنگی یکی در سال ۱۳۸۶ و یکی در سال ۱۳۸۸ منعقد شده است و وزارت نیرو حدود ۸۲۵ میلیون تومان به سازمان میراث فرهنگی برای این کار پرداخته است. سازمان میراث فرهنگی با این قراردادها چند گروه را در آن زمان به منطقه اعزام کرد و سپس مجوز آبگیری صادر شد.

پول‌ها چگونه خرج شد؟

برخی از گروه‌های باستان‌شناسی انگشت اتهام را در ماجرای سد سیمره  به سوی مسئولان سازمان میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی دراز می‌کنند.

به گفته این باستان‌شناسان، گروه‌هایی که سازمان میراث فرهنگی با آن‌ها برای کاوش در محوطه سیمره قرارداد بسته بود، هنوز پس از گذشت چند سال دستمزدهای خود را دریافت نکرده‌اند و مشخص نیست پولی که از سوی وزارت نیرو پرداخت شده چگونه هزینه شده است.

همچنین این انتقادها نیز وارد شده است که برای کاوش‌های اضطراری در این منطقه می‌توانست از تعداد بیشتری از گروه‌‌های باستان‌شناسی با تخصص‌‌های مرتبط بهره برد. استفاده از باستان‌شناسانی که در این منطقه تجربه‌ای نداشته‌اند نیز جزو انتقادهای مطرح شده است. از سوی دیگر این پرسش هم مطرح است که انتشار گزارش و نتیجه کاوش‌ها چرا در خور حجم عملیات انجام شده نبوده است.

کاوش در آخرین ثانیه‌ها

اینک با موافقت وزارت نیرو با یک مهلت چند روزه و به تعویق انداختن آب‌گیری، چند گروه باستان‌شناس کاوش اضطراری را در این منطقه  به ویژه در محوطه « قلعه گوری» به انجام رساندند.

این قلعه باستانی بر لبه پرتگاه قرار دارد و با بالا آمدن آب، اولین محوطه‌ای است که برای همیشه غرق می‌شود.

عطا حسن پور، باستان‌شناسی که در این قلعه کاوش کرده است، به خبرگزاری میراث فرهنگی گفت به زودی نتیجه تحقیقات در این قلعه اعلام می‌شود. او به هنگام کاوش در این قلعه باستانی گفته بود آب به یک متری این مکان رسیده است.حسن‌پور همچنین خبر از ادامه کار در یکی دیگر از آثار شهر سیمره به نام «برزقباله» داد.

ارزش‌های تاریخی شهر سیمره

محوطه باستانی سیمره در بخش غربی دره شهر در استان ایلام قرار گرفته و در روزگار باستان مرکز ایالت مهرجانکدک یا مهرجانقذق بوده است. تخمین زده می‌شود وسعت این محوطه باستانی بیش از ۲۰۰ هکتار باشد. سیمره جزو نخستین آثاری است که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی و با شماره ردیف ۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

دره‌شهر یا سیمره در روزگار ساسانی شهری آباد بوده و باغ‌های فراوان داشته است. احتمال داده می‌شود دلیل متروک شدن سیمره وقوع زلزله‌ای شدید در سال ۳۳۴ هجری قمری باشد. برخی می‌گویند این شهر توسط خسرو پرویز بنا شده است.

تاکنون بیش از ۹ فصل کاوش باستان‌شناسی در این محوطه انجام شده و آثار فراوانی از جمله بقایای یک کوشک ساسانی، خانه‌های مسکونی، خانه اربابی، اماکن حاشیه سیل بند و همچنین برخی بناها مربوط به ابتدای دوران اسلامی از جمله یک مسجد کهن در این منطقه کشف شده‌اند.

در یکی از آخرین کاوش‌های باستانی در سیمره، بازاری با قدمت ۱۴۰۰ سال کشف شد که یکی از قدیمی‌ترین بازارهای دوران اسلامی در ایران است و لایه‌های زیرین آن مربوط به دوران ساسانی است. این بازار می‌تواند سیر تغییر و تحول یک شهر از دوران ساسانی به اسلامی را نشان دهد.

به گفته فریادیان، سرپرست هیئتی که مسئول کاوش این بازار تاریخی بود، در این کاوش هشت حجره، طاق‌نما، طاقچه، ستون، گچبری با نقوش گیاهی و هندسی، ظروف نقش‌دار و بی‌نقش سفالی و همچنین ظروف شیشه‌ای به دست آمده است.

از کاوش‌های باستان شناسی در «قلعه  گوری» نیز  بقايای يك بنای متعلق به دوره ساسانی،  شامل پنج اتاق مرتبط به هم، دو اتاق ستون دار و يك حياط  به دست آمده است.

اما شاید مهمترين يافته‌های باستان شناسی در گوری قلعه، گچبري های نفيس با نقوش هندسی، گل و بوته، و همچنین نقش‌های انسانی و جانوری باشد.

اين گچبری ها با تكنيك‌های قالبی، دستی و همچنين ترکیب قالبی و دستی  با هنرمندی خاصی ساخته شده اند بطوری كه بعد از گذشت حدود ۱۵۰۰ سال از زمان توليد آنها هنوز هم از استحكام قابل قبولی برخوردار هستند.