نبرد بر سر آب؛ چگونه می‌توان از یک بحران جهانی جلوگیری کرد؟

خانه‌ای محقر در حاشیه شهر المفرق در اردن نزدیک مرز سوریه. بر دیوارها ادوات مستراح‌، دستشویی و لوله آب آویزان‌‌اند. این‌جا، محل کارآموزی زنان لوله‌کش در اردن است. کشوری که از هم اکنون جزو کم‌آب‌ترین مناطق جهان به حساب می‌آید و وجود میلیون‌ها آواره سوری هم این مساله را تشدید می‌کند.

بسیاری از روستاها و شهرهای منطقه فقط هفته‌ای یک بار آب دریافت می‌کنند، در این روز هرکس با سرعت تانکرها و دبه‌های خود را پرمی‌کند. اینجا بهترین مکان برای کسانی است که می‌خواهند روی ارزش آب مطالعه و مسائل مربوط به آب را دنبال ‌کنند.

تقریباَ نیمی از آب ارزشمند مصرفی در اردن به دلیل نشت آن از لوله‌های فرسوده هدر می‌رود. از آن‌جا که در خانه‌هایی که مردشان روزها سر کار می‌رود، لوله‌کشان مرد اجازه ندارند برای تعمیرات سیستم آب داخل خانه شوند، بنابراین گروه زنان وارد به امور آب تعاونی‌های کوچکی برای زنان ایجاد می‌کند که به آنان لوله‌کشی می‌آموزد و برایشان این امکان را فراهم می‌کند که به عنوان لوله‌کش زن در چنین خانه‌هایی به کار گرفته شوند.

این کار در کشوری مثل اردن بسیار اهمیت دارد. تا کنون ۱۴۵ نفر از این لوله‌کشان زن به کار مشغول شده‌اند و تعداد دیگری – در همان خانه کوچک حومه شهر المفرق – در حال آموزش دیدن هستند.

این فقط گوشه‌ای از مساله جهانی آب است. شاهزاده حسن بن طلال، رئیس «هیئت مشورتی دبیرکل سازمان ملل متحد در امور آب و بهداشت» یا UNSGAB  می‌گوید: «آب یک کالای همگانی است و ما باید یاد بگیریم چنین کالاهای عمومی را به طور همگانی اداره کرده و مورد استفاده قرار دهیم». اما اتفاقا درست در خاور‌میانه است که این امر پیچیده می‌شود.

در برخی جاها این تغییر آب وهواست که مساله‌ساز است، مثلا به خاطر باران‌های شدید، خشکسالی یا ترکیب هردوی آنها.

در جاهای دیگر این خود انسان است که منابع آب را به نابودی می‌کشاند، حال چه از طریق کشاورزی متمرکز و یا با استفاده غیر مسئولانه از آن جهت دفع بقایای سمی کارخانجات. بحران آب خود را بی‌صدا نزدیک می‌کند و فقط گاهی صدایش به گوش ما می‌رسد، مثلا در روز شنبه ۲۲ مارس و به مناسبت روز جهانی آب.

البته در مورد آب آشامیدنی تغییرات مثبتی هم روی داده است. مثلا امروز حدود دو میلیارد نفر بیشتر از سال ۱۹۹۰ امکان استفاده از آب بهداشتی را دارند، هرچند هنوز ۷۰۰ میلیون نفر کماکان بدون آب آشامیدنی بهداشتی باید زندگی‌شان را سر کنند.

اما آب آشامیدنی فقط بخشی جزئی از کل آبی است که بشر برای ادامه حیات خود نیاز دارد. در حالی که جمعیت جهان به مرز ۹ میلیارد نزدیک می‌شود، از گزارش سازمان ملل در «روز جهانی آب» مشخص است که میزان آب روز بروز کمتر می‌شود.

واقعیت این است که آب کافی در جهان موجود است و برخلاف ذغال‌سنگ یا نفت در یک چرخه قرار دارد و به همین دلیل نابود نمی‌شود. فقط مشکل این است که ۹۷ درصد این ذخیره آبی شور است و از سه درصد باقی مانده هم حدود دوسوم آن در یخ‌های دایمی قطب‌های شمال و جنوب منجمد شده است.

آنچه باقی می‌ماند حدود یک درصد کل آب است که آن‌هم اکثرا به صورت آب‌های زمینی ذخیره شده است و اگر بیشتر از آن‌که آب در زمین نفوذ می‌کند به بالا پمپ شود روزی می‌رسد که دیگر دسترسی به آن میسر نخواهد بود.

حوضه‌های آب زیر‌زمینی اوگالا در زیر منطقه گریت پلینز(Great Plains) در آمریکا مثال خوبی در این مورد هستند: فقط به خاطر این ذخیره عظیم آب است که چمنزارهای وسیع این منطقه به کشتزارهای با بهره‌وری متمرکزتبدیل شده است، اما پیش‌بینی می‌شود که احتمالا تا ۴۰-۵۰ سال دیگر تمام این منابع آبی نابود شوند. همین‌طور در مناطق بالای رود گنگ در هند نیز این پدیده استفاده بی‌رویه از آب زیر‌زمینی جریان دارد. در نتیجه سال به سال عمق چاه‌ها بیشتر می‌شود.

افزایش دائمی نیاز به آب

نیاز به آ‌ب روز به‌ روز افزایش می‌یابد. بنابر گزارش سازمان ملل هرسال نیاز به آب حدود یک درصد بالا می‌رود. تا سال ۲۰۵۰ مصرف آب ۵۵ درصد بیشتر از اکنون خواهد بود و این در حالی‌‌ست که همین امروز هم حدود یک‌پنجم آب‌های زیرزمینی در اثر مصرف بی‌رویه از دسترس خارج شده‌اند. بالاترین مورد مصرف آب، با فاصله زیاد، در کشاورزی است که باید روز بروز افراد بیشتری را تغذیه کند. در مدت صد سال گذشته سطح زمین‌های آبی بیش از پنج برابر شده است.

به نظر تریه تودت (Terje Tvedt) متخصص آبشناسی از دانشگاه برگن در نروژ، رشته آبیاری یکی از سه انقلابی است که در قرون گذشته چگونگی رفتار ما را با آب کاملا تغییر داده است. دوتای دیگر عبارتند از رشد صنایع و توسعه شهر‌نشینی. البته علیرغم شدت یافتن مسئله آب، به نظر او « یک بحران جهانی آب وجود ندارد، این یک سوء‌ تفاهم است، آنچه هست بحران‌های متعدد منطقه‌ای است». او در سال‌های اخیر به بسیاری از این به اصطلاح «کوره‌های بحران» سفر کرده است.

هر جایی ویژگی خود را دارد. مثلا در آلمان، آب وقتی مسئله‌ساز می‌شود که میزان آن زیاد می‌شود، چرا که بستر رودخانه‌ها به مرور زمان تنگ‌تر شده، زمین‌های کشاورزی توسعه یافته و آب باران نمی‌تواند با سرعت کافی  به درون زمین نفوذ کند. در سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۱۳ سیل‌های فاجعه‌باری رخ داد. اما جالب این است که در چنین کشوری با چنان حرارتی آب ذخیره می‌شود که می‌تواند برای یک منطقه کویری سرمشق باشد! مثلا ساخت سیفون‌ها یا ماشین‌های ظرفشویی کم مصرف.

برای اینکه تناقض کامل شود این مثال نیز جالب است: در حالی که در اردن زنان لوله‌کش به دنبال جلوگیری از هدر رفتن آب در لوله‌ها هستند، در آلمان صرفه‌جویی در مصرف آب مسئله‌ساز است، مثلا در برلین مصرف آب نسبت به سال ۱۹۸۹ نصف شده است و این تنها به دلیل نابودی صنابع بخش شرقی شهر نبوده است. نتیجه این صرفه‌جویی، بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی است.

این شاید برای دوستداران حفظ محیط زیست خوش‌آیند باشد، ولی برای صاحبان خانه‌های نشت‌پذیر که آب در زیرزمین خانه‌هایشان نفوذ می‌کند اصلا خوش‌شایند نیست. آب‌های زیر زمینی باید به خارج پمپاژ شود و گرنه شهر در آب غرق می‌شود.

ولی در اکثر مناطق جهان کمبود آب حاکم است. در المفرق برای هر کس هنوز ۵۰ لیتر آب در روز موجود است − در مقایسه با ۱۲۰ لیتر مصرف سرانه در آلمان صرفه‌جو.

به این علت تریه تودت خواهان راه‌حل‌های تکنیکی است، از قبیل ایجاد دستگاه‌های شیرین‌کننده آب دریاها یا بهبود روش‌های آبیاری تا هر گیاه فقط به میزان مورد نیازش آب دریافت کند. او می‌گوید: «در سیستم دوره‌ای آب برای همه به اندازه کافی آب هست، فقط باید بتوانیم با آن درست رفتار کنیم».

منبع: Süddeutsche Zeitung