«رنسانس بزرگ» یا جنگ آب بین مصر و اتیوپی

آن‌چه برای یک سوی مرز می‌تواند تحولی شگرف در توسعه و اقتصاد باشد، برای سمت دیگر ممکن است چیزی جز خشکی و تباهی به همراه نیاورد.

این روزها سدی به نام «النهضه» یا «رنسانس» به موضوع اصلی اختلافات بسیار حاد سیاسی بین مصر و اتیوپی تبدیل شده است. دو کشور آفریقایی که هر دو به شدت به آب برای توسعه نیاز دارند. رودخانه نیل به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع آبی از میان هر دو کشور عبور می‌کند.

اتیوپی کار احداث این سد بزرگ را روی رودخانه نیل از مدتی پیش آغاز کرده و امیدوار است با تکمیل آن ظرف سه سال آینده بتواند بخش انرژی، کشاورزی، صنعت، بهداشت و توسعه شهری و روستایی را بهبود بخشد.

اما مصری‌های خشمگین می‌گویند این سد آب نیل را روی آن‌ها خواهد بست و مصر از تشنگی هلاک می‌شود.

مصر هم اکنون نیز با بی آبی رو به روست و «رنسانس بزرگ» به گفته‌ مصری‌ها این وضعیت را به یک فاجعه تمام عیار تبدیل می‌کند. رودخانه نیل منبع اصلی تامین آب در مصر است.

کشمکش‌ها بین مصر و اتیوپی از سال ۲۰۱۱ آغاز شده و اوج و فرودهای زیادی داشته است.

پیش‌تر حتا صحبت از جنگ و حمله نظامی نیز به میان آمد. سال ۲۰۱۳ وقتی اختلافات دو کشور بر سر منابع آبی مشترک به اوج رسید، برخی گروه‌های مخالف دولت در مصر پیشنهاد حمله نظامی به اتیوپی را مطرح کردند.

بعضی دیگر، مانند حزب سلفی نور در مصر به دولت پیشنهاد دادند از شورشیان و مخالفان حکومت اتیوپی حمایت کند تا با ایجاد ناآرامی و بی ثباتی در این کشور کار ساخت سد نیمه کاره بماند.

مشخصات سد

سد «النهضه» یا «رنسانس بزرگ» روی «نیل آبی» و در فاصله حدود ۴۰ کیلومتری مرز این کشور با سودان ساخته می‌شود.

«نیل آبی» یکی از دو شاخه اصلی رودخانه نیل است که از «دریاچه تانا» در اتیوپی سرچشمه می‌گیرد. شاخه دیگر رودخانه نیل، «نیل سفید» است که سرچشمه‌اش در دریاچه‌ای در سودان جنوبی قرار دارد.

این دو شاخه سپس به یکدیگر می‌پیوندند و رودخانه بزرگ نیل را تشکیل می‌دهند. رودخانه‌ای که حیات مصر به آن وابسته است و در طول تاریخ نیز منشاء تمدن‌هایی مهم بوده است.

هنوز هم بخش‌هایی از نیل برای مردمانی که کنار آن زندگی می‌کنند جنبه مقدس دارد. بخش‌هایی در بالا دست «نیل آبی» که در زبان محلی «آبای» نامیده می‌شود برای مردم اتیوپی بسیار محترم و مقدس است و آن را همان رود «جیحون» یا «گحون» می‌دانند که در تورات از آن به عنوان رودی که از «باغ عدن» جاریست نام برده شده است.

سد بزرگ «النهضه» قرار است روی همین رودخانه مقدس ساخته شود و با تولید بیش از ۶۰۰۰ مگاوات برق، معجزه‌ای در اتیوپی پدید آورد.

نیروگاه النهضه بزرگ‌ترین نیروگاه برقی‌ـ آبی در قاره آفریقا وهمچنین هشتمین نیروگاه در جهان خواهد بود.

دریاچه سد قادر است بیش از ۶۳ میلیارد متر مکعب آب را در خود ذخیره کند و به این ترتیب یکی از بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه‌های آبی آفریقا در صورت ساخته شدن این سد در اتیوپی خواهد بود.

در ماه فوریه ۲۰۱۴ دولت اتیوپی از پیش‌رفت ۳۰ درصدی احداث سد «رنسانس بزرگ» خبر داد.

هزینه اتمام این پروژه عظیم بیش از ۴ میلیارد و ۸۰۰ هزار دلار خواهد بود و دولت اتیوپی قصد دارد آن را از محل درآمدهای خود و همچنین فروش سهام و اوراق قرضه تامین کند.

مکان‌یابی سد در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی توسط یک موسسه آمریکایی انجام شده بود. اما دولت اتیوپی مجددا این منطقه را در سال‌های اخیر و پیش از آغاز کار ساختن سد مورد بررسی قرار داد.

کار احداث سد برعهده یک شرکت ایتالیایی به نام «سالینی» است. برآورد می‌شود در جریان ساخت سد بیش از ۱۰ میلیون متر مکعب بتن مصرف شود.

اهمیت نیل برای مصر

بیش از ۹۵ درصد از آب مصر توسط حوزه رودخانه نیل تامین می‌شود. اهمیت رودخانه چنان است که در قانون اساسی جدید این کشور، مصر به عنوان «هدیه‌ای از سوی رود نیل به مصریان» توصیف شده است.

بخش اصلی جمعیت ۸۶ میلیونی مصر در سکونتگاه‌ها و شهرهای اطراف رود نیل زندگی می‌کنند. نیل به جز آن‌که منشاء اصلی شکل‌گیری تمدن در مصر بوده است، امروز نیز مایه اصلی حیات در این کشور است.

با این‌حال به گفته «مرکز تحقیقات ملی آب در مصر» با احداث سد «النهضه» یا «رنسانس» در اتیوپی از این پس باید در رودخانه خشک نیل شتر سواری کرد.

با آن که رودخانه نیل پس از سرچشمه گرفتن از اتیوپی از سودان نیز عبور می‌کند، اما این کشور برخلاف مصر مخالفتی با احداث این سد ندارد.

اما میان مصر و اتیوپی حق با کیست و چقدر ساختن این سد جدید می‌تواند تاثیر منفی بر منابع آبی مصر داشته باشد؟ این سئوالی اساسی است که تاکنون پاسخی دقیق به آن داده نشده است.

اخیرا یک هیئتی مرکب از متخصصان مصری، اتیوپیایی و سودانی به همراه چند کارشناس بین‌المللی مامور برآورد تاثیرات احداث سد روی کشورهای همجوار شدند.

نتیجه این گزارش که پیش از انتشار رسمی آن بیرون درز کرد باز هم نتوانست از اختلاف‌ها کم کند. اتیوپی در این میان مصر را متهم کرده است که در این هیئت نفوذ کرده و نتیجه را به نفع خود تغییر داده است.

اما این گزارش که کارشناسان مختلف آن را پیچیده و ناروشن توصیف کرده‌اند به طور دقیق در مورد تاثیر احداث سد روی منابع آبی مصر چیزی نمی‌گوید.

اما در آن به این نکته اشاره شده است که اگر دریاچه سد حتا در سال‌هایی با بارندگی متوسط پر شود، آن‌گاه میزان تولید برق در مصر حدود ۶ درصد کاهش می‌یابد.

اما چنان‌چه دریاچه در سال‌‌های کم باران نیز کاملا آبگیری شود، آن‌گاه منابع آبی و همچنین برق در مصر به شدت با بحران رو به رو می‌شود.

این گزارش از سوی دیگر به این نکته مهم اشاره می‌کند که اتیوپی تاثیر دقیق ساختن سد را بر محیط زیست و همچنین مردم محلی برآورد نکرده است.

اما آن سوی قضیه این است که اتیوپی می‌گوید این سد نه تنها تاثیری منفی روی مصر ندارد بلکه با احداث این دریاچه بخش بزرگی از رسوبات نیل در آن ته نشین می‌شود و این امر به جریان آب رودخانه به سمت مصر کمک می‌کند.

همچنین اتیوپی معتقد است ساختن سد گام مهمی برای مقابله با فقر و توسعه نیافتگی در این کشور است.

مساله سد رنسانس یا النهضه ماجرایی است که در هر نقطه از خاورمیانه یا شمال آفریقا می‌تواند  روی دهد. جدال بر سر حق استفاده از منابع محدود آبی که گاه می‌تواند به تنش‌های بسیار عمیق سیاسی و یا حتا جنگ‌ها و درگیری‌های منطقه‌ای نیز تبدیل شود.