سایه سنگین بیماری‌های عفونی بر آینده بشر

گزارش جدید منتشر شده توسط سازمان جهانی بهداشت در مورد مقاومت دارویی، نگرانی‌های زیادی در مورد آینده مبارزه با بیماری‌های عفونی ایجاد کرده است.

گزارش سازمان جهانی بهداشت با انواع "مقاومت ضد دارویی: گزارشی از نظارت جهانی در سال ۲۰۱۴" حاوی نتایج مطالعات گسترده بر روی بیماری‌های عفونی و تأثیر آنتی‌بیوتیک‌ها در مبارزه با آن‌ها است. پژوهش‌های مرتبط با این گزارش  در حدود ١١٤ کشور دنیا انجام شده و  نشان از کاهش تأثیر این گروه دارویی در مبارزه با انواع بیماری‌های عفونی دارد.

بخش عمده‌ای از این مطالعه متمرکز بر مقاومت آنتی‌بیوتیکی ایجاد‌شده در مورد ٩ باکتری بیماری‌زای مختلف از جمله اشریشیا کُلی (E.coli)،کلبسیلا نومونیا (klebsiella Pneumoniae) و استافیلوکوک آئورئوس (Staphylococcus Aureus) است که از طریق تماس با جامعه پیرامونی، محیط بیمارستان و زنجیره مواد غذایی منتقل می‌شوند.

نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که این باکتری‌ها در مناطق مختلف دنیا و به نسبت‌های قابل توجهی نسبت به انواعی از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند.

به مدت بیش از ٦٠ سال، داروهای ضد باکتری نقش یک اکسیر یا معجزه را در درمان بیماری‌های باکتریایی ایفا می‌کردند. با این حال الکساندر فلمینگ کاشف پنی‌سیلین، در نطقی که در سال ١٩٤٥ به مناسبت دریافت جایزه نوبل ایراد کرد در مورد مقاومت باکتری‌ها نسبت به داروی آنتی‌بیوتیک در آینده‌ای نه چندان دور هشدار داده بود و آن را اجتناب‌ناپذیر دانسته بود.

در حقیقت باید گفت در زمان کشف یا ابداع هر آنتی‌بیوتیک جدیدی بایستی منتظر روزی بود که باکتری‌ها نسبت به آن داروی خاص از خود مقاومت نشان دهند و این به معنی روند تکاملی باکتری‌ها به عنوان بخشی از موجودات زنده است.

اما آنچه که بیش از همه سبب نگرانی است سیر سریع و غیر قابل کنترل روند مقاوم شدن این میکروارگانیسم‌ها و عقب ماندن بشر از روند جایگزینی داروهای بی‌اثر شده با نسل‌های جدیدی است که بتوانند همچنان با انواع میکروب‌ها به شکل موثری مبارزه کنند.

مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها

مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها زمانی رخ می‌دهد که یک داروی آنتی‌بیوتیک توانایی خود را برای کنترل موثر یا از بین بردن کامل میکروارگانیسم بیماری‌زا از دست می‌دهد. به عبارت دیگر باکتری مورد نظر نسبت به آنتی‌بیوتیک مقاوم شده و در شرایط حضور دارو نیز همچنان زنده مانده و به تکثیر سلولی خود ادامه می‌دهد. (اینجا را ببینید.)

با کشف آنتی‌بیوتیک‌ها و به طور مشخص با کشف پنی‌سیلین توسط الکساندر فلمینگ در اواخر دهه سوم قرن بیستم میلادی بود که انقلاب عظیمی در مبارزه با بیماری‌های باکتریایی به وجود آمد. پس از آن نیز با مطالعات دنباله‌دار در دهه‌های بعد نسل‌های جدیدتری از این داروها وارد بازار دارویی دنیا شد. سفالوسپورین‌ها، کارباپنم و فلوروکینولون‌ها رده‌های جدیدتر آنتی‌بیوتیک‌هایی بودند که به مرور در دهه‌های ١٩٤٠ تا ١٩٨٠ به بازار عرضه شدند. اما از سال‌های پایانی دهه ٨٠ یعنی حدود ٣٠ سال پیش هیچ رده جدیدی از آنتی‌بیوتیک توسط دانشمندان کشف یا تولید نشده است.

گروهی از کارشناسان، عدم تولید آنتی‌بیوتیک جدید را به کمپانی‌های تولید‌کننده دارو و بودجه‌های تحقیقاتی در نظر گرفته شده برای این کار نسبت می‌دهند. استدلال این افراد این است که برای کمپانی‌های دارویی، سرمایه‌گذاری بر روی تحقیق و تولید داروهایی که دارای مصرف طولانی‌مدت و طبعاً مشتری‌های همیشگی هستند (مثل داروهای بیماری‌هایی مثل دیابت و فشار خون) بسیار به‌صرفه‌تر از تمرکز بر تولید آنتی‌بیوتیک‌های جدید است که دارای دوره مصرف کوتاه و درآمد بالقوه کمتری هستند.

در نظر داشته باشید که روند تولید یک آنتی‌بیوتیک جدید بسیار طولانی و هزینه‌بر بوده و ورود یک آنتی‌بیوتیک جدید به بازار نیازمند صرف حدود ١٠ سال زمان و بودجه‌ای ٣٠٠ میلیون دلاری است.

با این حال دانشمندان همچنان در حال تلاش برای یافتن آنتی‌بیوتیک‌های جدید در محیط‌های کمتر بررسی ‌شده‌ای مثل اعماق زمین و یا حتی روی پوست قورباغه هستند. (اینجا را ببینید.)

آنچه در این میان بیش از همه اهمیت دارد بی‌توجهی عمومی نسل بشر نسبت به استفاده درست از آنتی‌بیوتیک‌های موجود است که سبب شده این کشف خارق‌العاده و قدرتمند، توان خود را برای حمایت از سلامت بشر در سال‌های پیش رو از دست بدهد.

مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها در ایران

در ایران نیز اوضاع همانند سایر نقاط جهان بحرانی است. آمارهای مختلفی که در مورد مصرف آنتی‌بیوتیک در ایران ارائه شده نشان‌دهنده این مطلب است که مردم ایران در میان کشورهای دارای بیشترین آمارهای مصرف انواع آنتی‌بیوتیک جای دارند. بخشی از این ماجرا به پزشکان و بخشی دیگر به خود مردم مربوط است.

بی‌توجهی و ناآگاهی کادر درمانی

متأسفانه بسیاری از پزشک‌ها درک و دانش درستی در مورد استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها ندارند و در این زمینه آموزش ویژه‌ای ندیده‌اند. این نکته به‌ویژه در سطح پزشکان عمومی که وظیفه اصلی درمان بیماری‌های عفونی ساده مانند انواع سرماخوردگی و عفونت‌های دستگاه گوارش و یا سیستم ادراری را به عهده دارند بیشتر نمود پیدا می‌کند.

به عنوان نمونه آنتی‌بیوتیک‌ها هیچ نقشی در درمان انواع سرماخوردگی ویروسی و حتی انواع آنفلوانزا ایفا نمی‌کنند اما دیده شده بسیاری از پزشکان در نسخه‌های تجویزی خود برای چنین بیماری‌هایی از یک یا حتی تعداد بیشتری آنتی‌بیوتیک استفاده کرده‌اند. تجویز بی‌رویه انواع آنتی‌بیوتیک‌هایی مثل آموکسی‌سیلین و آمپی‌سیلین توسط پزشکان سبب شده این داروها که تا همین دو دهه گذشته به راحتی انواع مختلفی از عفونت‌های میکروبی را کنترل می‌کردند در حال حاضر به داروهایی تقریباً بی‌اثر در کشور ما بدل شوند.

نکته‌ای که پزشکان را مجبور به تجویز آنتی‌بیوتیک‌های جدیدتر و البته با ارزش‌تر از نظر علم پزشکی برای درمان عفونت‌های ساده می‌کند. بسیاری از موارد پزشک برای تشخیص صحیح آنتی‌بیوتیک موثر برای درمان بیماری نیاز به انجام آزمایش‌های تشخیصی بیشتر از جمله کشت خون یا ادرار دارد. اما دیده می‌شود بعضی از پزشکان از انجام چنین آزمایش‌های لازمی خودداری کرده و با حدس و گمان اقدام به تجویز آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف می‌کنند.

نمونه‌برداری و کشت در آزمایشگاه موجب می‌شود که پزشک دقیقا بداند که عامل عفونت در بدن ویروسی است یا میکروارگانیسم‌های دیگر در کار‌اند. این دقت عمل به پزشک و درمانگر این فرصت را می‌دهد که از آنتی‌بیوتیک دقیق‌تری استفاده کند یا در صورت ویروسی بودن منبع بیماری، اصلا از آنتی‌بیوتیک استفاده نکند.

حتما تا کنون به گلودرد همراه سرماخوردگی دچار شده‌اید. اگر چنانچه در مراجعه به پزشک، از گلوی شما نمونه‌برداری نشود و این نمونه در آزمایشگاه کشت داده نشود، پزشک درمانگر هیچ راهی برای آگاهی از منشاء عفونت احتمالی گلوی شما ندارد. اگر چنانچه در معاینه اول نسخه آنتی‌بیوتیک تجویز کرده است، پزشک درمانگر شما به مقاوم شدن باکتری‌ها نسبت به آنتی‌بیوتیک‌های وسیع‌الطیف کمک کرده است.

نقش مردم در ایجاد مقاومت دارویی

در این میان اما شاید نقش مردم در ایجاد انواع مقاومت‌های دارویی بسیار بیشتر از پزشکان است. بسیار دیده می‌شود که فردی بر اثر ابتلا به یک سرماخوردگی ساده (از نوع ویروسی) و در هنگام مراجعه به پزشک اصرار به تجویز آنتی‌بیوتیکی مثل پنی‌سیلین و یا انواع دیگر این دارو که در اصطلاح عامه مردم ایران "چرک‌خشک‌کن" نامیده می‌شوند می‌کند.

در چنین حالتی دو راه پیش روی پزشک است. راه اول اینکه تلاش کند به بیمار بقبولاند که درمان آنتی‌بیوتیکی برای او مفید نیست و راه دوم که البته ساده‌تر است اینکه آنتی‌بیوتیک را نیز در نسخه بیمار بگنجاند.

در این میان اغلب پزشکان ترجیح می‌دهند خواست بیمار را اجابت کنند تا او راضی از مطبشان بیرون رفته و شانس مراجعه مجدد او را در دفعات بعد برای خود محفوظ نگه دارند. این مشکل به‌خصوص در میان ایرانی‌ها آنقدر بغرنج است که بسیاری از مردم معتقدند پزشکی که آنتی‌بیوتیک (چرک‌خشک‌کن) تجویز نکند پزشک خوبی نیست.

مشکل بعدی که بسیار نیز اساسی است این است که اغلب مردم دوره‌های درمانی آنتی‌بیوتیک را به طور کامل به پایان نمی‌رسانند. به عنوان مثال یک دوره کامل درمان عفونت باکتریایی دستگاه تنفسی ممکن است بر حسب نوع عفونت نیاز به مصرف یک تا دو هفته آنتی‌بیوتیک داشته باشد. اما بسیاری از افراد پس از تنها دو تا سه روز مصرف و از بین رفتن علائم اولیه بیماری، دوره درمانی را به صورت ناقص رها می‌کنند. این کار سبب می‌شود میکروارگانیسم‌های عامل بیماری به صورت کامل از بین نروند. ضمن اینکه شرایط مقاوم شدن در مقابل داروی مورد نظر را برای آن‌ها فراهم می‌آورد.

به عبارت دیگر به مصداق جمله معروفی که می‌گوید "آنچه تو را نکشد حتماً تو را قوی‌تر خواهد کرد." عوامل بیماری‌زا نیز در صورت زنده ماندن، امکان شناخت بیشتر دشمن خود (یعنی دارو) را پیدا کرده و به روش‌های مختلفی از جمله جهش‌های ژنتیکی خود را در برابر آن مقاوم خواهند کرد.

راه حل‌ها و پیشنهاد‌ها

با توجه به گزارش ارائه شده توسط سازمان جهانی بهداشت و سایر گزارش‌های موجود متأسفاه طی چند دهه آینده و در صورت عدم کشف یا تولید نسل‌های جدیدتری از آنتی‌بیوتیک‌ها بایستی شاهد ابتلا و مرگ و میرهای گسترده وسیعی با عاملیت انواعی از میکروارگانیسم‌هایی باشیم که در حال حاضر تهدید چندانی برای بشر به حساب نمی‌آیند. به همین دلیل تلاش و برنامه‌ریزی برای حفظ توانایی‌های داروهای موجود در مقابله با انواع عوامل بیماری‌زا اهمیت بسیاری دارد.

در این میان و بر اساس فلسفه تقدم پیشگیری بر درمان، باید بگوییم که در وهله اول حفظ بهداشت عمومی و شخصی، شاید مهم‌ترین گام در حفظ این توانایی باشد. چرا که در صورت عدم ابتلا به بیماری، نیازی نیز به مصرف آنتی‌بیوتیک نخواهیم داشت. شستن منظم دست‌ها با آب و صابون به‌ویژه قبل از خوردن غذا و پس از اجابت مزاج، رعایت نکات بهداشتی در محیط‌های عمومی به‌ویژه در هنگام ابتلا به بیماری و در فصول سرد سال و تلاش برای تمیز نگه داشتن آب‌های عمومی از جمله این اقدام‌ها هستند.

تلاش دولت و سایر سازمان‌های مسئول در فراهم کردن زمینه دسترسی تمام مردم به آب آشامیدنی سالم در کنار تعهد عمومی و دولتی برای انجام صحیح واکسیناسیون اطفال و بزرگسالان، بخش‌های دیگر روند پیشگیری از بیماری‌های عفونی هستند که دارای اهمیت بالایی هستند.

اما در این میان نکات دیگری نیز وجود دارند که رعایت آن‌ها توسط تک‌تک افراد جامعه نقش زیادی در عدم ایجاد مقاومت دارویی به آنتی‌بیوتیک‌ها ایفا می‌کند. آنتی‌بیوتیک تجویز شده برای خود را هرگز با دیگران قسمت نکنید. به صورت خودسرانه و بدون دستور پزشک، داروهای باقیمانده از دوره قبلی ابتلا به بیماری را برای دفعه بعدی که به بیماری دچار می‌شوید استفاده نکنید. ضمناً، همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم دوره درمانی آنتی‌بیوتیک خود را حتی در صورت احساس بهبودی کامل تا پایان و بر اساس دستور پزشکتان ادامه دهید.