گام‌ لرزان شوش باستان در راه ثبت جهانی

یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران و جهان خود را برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آماده می‌کند. کارزاری که برای ثبت جهانی شهر شوش در خوزستان به راه افتاده مورد حمایت وسیع نهادهای مدنی و انجمن‌های غیر دولتی حامی میراث فرهنگی است، اما باستان‌شناسان، سازمان میراث فرهنگی را متهم می‌کنند که عامدانه قصد دارد تنها یک سوم محدوده شوش باستان را به سازمان یونسکو معرفی کند و بقیه آن را به دلیل فشارها به دست فراموشی بسپارد.

شوش برای آن‌که بتواند نظر موافق اعضای کمیته میراث جهانی را جلب کند راه درازی در پیش دارد و مشکلات زیادی را باید از سر راه بردارد؛ مشکلاتی که در سال‌های اخیر و به واسطه سوء مدیریت‌ها در این شهر باستانی پدید آمده‌اند.

حریم حفاظتی شوش، محل اختلاف نظرها

مسائل مدیریتی در مورد محوطه باستانی شوش از حریم آن آغاز می‌شود؛ حریمی که هنوز بر سر ابعاد آن اختلاف نظرهای اساسی وجود دارد.

در پرونده هر اثر باستانی که برای ثبت به «کمیته میراث جهانی یونسکو» ارائه می‌شود، باید عرصه و حریم آن اثر نیز به درستی مشخص شود.

تعیین حریم شهر باستانی شوش برای نخستین بار در زمان جنگ ایران و عراق انجام شد. در آن زمان برای حفاظت از آثار شوش یک «حریم اضطراری» به وسعت ۴۰۰ هکتار توسط باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی تعیین شد.

مهدی رهبر، باستان‌شناسی که این وظیفه را بر عهده داشت، به خوبی می‌دانست وسعت شوش بیش از ۴۰۰ هکتار است، اما به دلیل وضعیت اضطراری و نیاز سریع به تعیین محدوده برای شوش، با امکانات موجود حریمی ۴۰۰ هکتاری را تعیین کرد به این امید که در سال‌های بعد با تحقیقات بیشتر این حریم تکمیل شود.

در سال‌ ۱۳۸۷سازمان میراث فرهنگی از باستان‌شناسان خواست تحقیقات جدیدی را برای یافتن محدوده شوش انجام دهند. در این برنامه مطالعاتی که توسط محمد تقی عطایی و در مدت زمان حدود ۱۱ ماه انجام شد، حریم شوش به سه برابر میزان قبلی، یعنی ۱۲۰۰ هکتار افزایش یافت.

در کمال تعجب اما پس از پایان تحقیقات باستان‌شناسان که به سفارش سازمان میراث فرهنگی صورت گرفته بود، اداره میراث فرهنگی خوزستان از پذیرفتن محدود ۱۲۰۰ هکتاری به عنوان حریم بزرگ‌تر و کامل‌تر خودداری کرد.

برخی از مسئولان سازمان میراث فرهنگی در زمان ریاست اسفندیار رحیم مشایی اعلام کردند اگر این محدوده بزرگ به عنوان حریم پذیرفته شود، آن‌گاه کارهای عمرانی و توسعه در شهر شوش امکان‌پذیر نخواهد بود.

کوچک شدن حریم شوش مورد اعتراض بسیاری از باستان‌شناسان قرار گرفت. به اعتقاد آن‌ها سازمان میراث با آن‌ها هیچ مشورتی انجام نداده است.

حذف آن ۸۰۰ هکتار اضافه شده به شوش به معنی آن است که انواع پروژه‌های عمرانی می‌ةواند مجوز ساخت و ساز از شهرداری و مراجع دیگر دریافت کند.

هتل‌های شوش، نیشتری که زخم را باز کرد

اگر ماجرای هتل سازی در شهر شوش و در جوار آثار باستانی پیش نمی‌آمد، شاید بحث در مورد حریم شوش باستان کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت.

اختلاف‌ها برسر میزان حریم قانونی شوش از زمانی آغاز شدند که سازمان میراث فرهنگی در دولت احمدی نژاد مجوز احداث دو هتل امیرزرگر و لاله را صادر کرد. بسیاری از باستان شناسان تاکید دارند محلی که به ساخت این هتل ها اختصاص یافته حاوی آثاری از تمدن‌های باستانی شوش است.

صدور مجوز ساخت این هتل ها با استناد به همان حریم قدیمی انجام شد که در دهه شصت خورشیدی تعیین شده بود، اما باستان‌شناسان تاکید داشتند در حریم جدید، این هتل‌ها درست در محدوده آثار باستانی قرار دارند.

به هنگام گود برداری برای ساخت هتل لاله، باستان‌شناسان پایگاه میراث فرهنگی شوش اعلام کردند این گودبرداری باعث تخریب یک گورستان باستانی متعلق به دوران اشکانی و ساسانی شده و به تعدادی از تدفین‌های خمره‌ای آسیب وارد کرده است.

در نهایت با رسانه‌ای شدن موضوع و اعتراضات باستان‌شناسان پروژه احداث هتل لاله «تا بررسی‌های بیشتر» متوقف شد.

محل هتل دیگر این مجموعه، یعنی هتل امیرزرگر در میان دو کاخ هخامنشی آپادانا و شائور قرار دارد.

کاخ آپادانا در شوش به دستور داریوش اول و بین سال‌های ۵۱۵ تا ۵۲۱ پیش از میلاد بنا شد. گفته می شود کاخ شائور نیز متعلق به اردشیر دوم، پادشاه هخامنشی است. به گفته کامیار عبدی، باستان‌شناس، که در آن زمان مشاور پایگاه میراث فرهنگی شوش بود، به احتمال بسیار زیاد در محل احداث هتل امیرزرگر بقایای یک بنای یادمانی هخامنشی وجود دارد.

به گفته این باستان‌شناس، حتا اگر آثاری در محل قرارگيری هتل اميرزرگر وجود نداشته باشد، احداث اين هتل مسیری را که پادشاهان هخامنشی میان آپادانا و شائور می‌پیمودند و احتمالاً سنگ فرش و یا آجر فرش بوده از میان می‌برد.

به اعتقاد میرعابدین کابلی، باستان‌شناس ایرانی که در شوش کاوش‌های باستانی انجام داده، بسیاری از تپه‌های کوچکی که در خارج از محدوده ۴۰۰ هکتاری قرار دارند کاخ‌ها یا ساختمان‌های هخامنشی هستند و باید به دقت مراقبت شوند.

ثبت شوش با حریم کوچک؟

در حالی که  اعتراض‌های فراوانی پیرامون حریم شهر شوش در دولت محمود احمدی نژاد انجام شد، سازمان میراث فرهنگی در دولت جدید نیز هنوز تصمیم مشخصی برای حریم شوش ندارد.

فرهاد نظری، مدیرکل ثبت آثار تاریخی کشور، به خبرگزاری مهر گفته است به زودی تکلیف حریم شوش مشخص می‌شود، و محمدحسن طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی از میزان آن اظهار بی‌اطلاعی کرده است.

شواهد بسیار و اظهار نگرانی اکثر باستان‌شناسان ایرانی نشان می‌دهد سازمان میراث فرهنگی قصد دارد دوباره به همان حریم کوچک بازگردد و شوش را با همان ۴۰۰ هکتار به سازمان یونسکو معرفی کند.

«کوچک کردن حریم شوش تخریب عمدی است»

کوچک کردن حریم شوش در حالی است که باستان‌شناسان از اسناد و مدارک بسیار معتبر شامل عکس‌ها و نتایج گمانه‌زنی‌هایی سخن می‌گویند که بدون تردید اثبات می‌کند محوطه شوش باید ۱۲۰۰ هکتار باشد.

محمدتقی عطایی، باستان‌شناسی که حریم ۱۲۰۰ هکتاری شوش را در دهه ۸۰ شناسایی کرده، روز ۲۲ تیر به خبرگزاری مهر گفت: «مدیران فعلی و قبلی و تصمیم ­گیران در پرونده شوش، می دانند که عرصه شوش بیش از۴۰۰ هکتار است بنابراین اظهار بی اطلاعی آنها معنایی ندارد جز نادیده گرفتن و تخریب عامدانه و برنامه­‌ریزی­ شده بخش بزرگی از عرصه مجموعه باستانی شوش که به نظر می­ رسد بنا به مقاصدی سعی در حذف آن می­ شود.»

به گفته محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور، شوش اصلی‌ترین گزینه ایران برای ثبت جهانی در سال ۲۰۱۴ است.

آن‌چه در پرونده شوش به یونسکو ارائه خواهد شد، به باور باستان شناسان ایرانی نه تنها معرف تمام شوش باستان نیست، بلکه کوچک بودن حریم آن در آینده نزدیک سازمان میراث فرهنگی را دوباره گرفتار پرونده‌های جدیدتر می‌کند.

هر زمانی که در آینده در محدوده‌ای که خارج از آن ۴۰۰ هکتار قرار می‌گیرد، بیل و کلنگ کارگران ساختمانی به پایه‌های یک کاخ باستانی برخورد کند، گرفتاری‌های سازمان میراث فرهنگی جند برابر خواهد شد. به خصوص که پس از ثبت جهانی باید پاسخگوی سازمان یونسکو نیز باشد.

با این حال به نظر می‌رسد اراده‌هایی قوی‌تر از سازمان میراث فرهنگی در کار است تا محدوده و حریم شهر باستانی شوش به بیش از ۴۰۰ هکتار افزایش نیابد.

امسال خوزستان تابستان داغی در پیش دارد؛ تابستانی که با ماجراهای حریم شهر کهن شوش داغ‌تر نیز خواهد شد.