یک زندگی بی‌در و پیکر

وقتی زاویه دولان می‌خواهد فیلم بسازد، همه کارها را خودش دست می‌گیرد: تولید، فیلم‌نامه، تدوین و در کنار همه این‌ها طراحی لباس. او فقط فیلمبرداری را به دیگری می‌سپارد، آن هم دلیل دارد: به عنوان بازیگر گاهی مقابل دوربین می‌رود.

در سال‌های گذشته زاویه دولان پنج فیلم ساخته است و در این میان به طور منظم در جشنواره فیلم کن هم شرکت کرده، چنانکه در این جشنواره حالا دیگر یک نام آشناست.

در شصت و هفتمین دوره جشنواره فیلم کن (۱۴ تا ۲۵ مه ۲۰۱۴) دولان به خاطر فیلم «مامان» جایزه مشترک ویژه هیأت داوران را به دست آورد. البته او این جایزه را می‌بایست با یک مرد سالخورده به نام ژان لوک گدار تقسیم می‌کرد. گدار ۸۳ سال دارد و زاویه دولان تازه به ۲۵ سالگی رسیده است.

تابستان سال گذشته زاویه دولان، این جوان نابغه سینمای جهان اعلام کرد که تا مدتی فیلم نمی‌سازد. او قصد دارد در رشته تاریخ هنر تحصیل کند و با آثار کارگردانانی مانند فسبیندر، آمادوار و برگمن آشنا شود. منتقدان فیلم‌های دولان را با آثار این کارگردانان نام‌آشنا مقایسه کرده‌اند.

وسوسه، همجنسگرایی و کلوزآپ

مهم‌ترین موضوع فیلم‌های دولان «وسوسه» است: عشق توأم با نفرت به مادر و همجسنگرایی‌اش. از همان نخستین سکانس اولین فیلم‌ دولان تا امروز، همه وقایع فیلم‌های او پیرامون این دو موضوع شکل گرفته است. «مادرم را کشتم» (۲۰۰۹) یک جنگ روانی کلاستروفوبیک بین یک زن تنها با پسر هفده ساله‌اش است. از این نخستین فیلم دولان می‌توان به علاقه او به دیالوگ‌های نامتعارف، نزدیکی جسمانی شخصیت‌ها به هم و کلوزآپ پی برد. او با کلوزآپ امکان گریز را از بازیگران و از تماشاگرانش سلب می‌کند.

در «مامان» هم دولان باز به سراغ همین موضوعات می‌رود. باز هم درگیری عاطفی یک زن بی‌شوهر با پسر نوبالغش. تنش بین آن‌ها، محبت مادری از یک‌سو و نزاع از سوی دیگر و همچنین تلاش آن‌ها برای گذر از یک بحران اودیپال به داستان فیلم جهت می‌دهد.

بازیگران «مامان» البته بسیار قدرتمندتر از بازیگران نخستین فیلم دولان‌اند. در فیلم «مامان» برخلاف «مادرم را کشتم» شخصیت‌ها به طبقه متوسط تعلق ندارند. دایان (با بازی ان دوراوال، بازگر کانادایی) از طبقه فرودست جامعه است. نفرین‌ها و دشنام‌هایش بی‌پرواتر و صراحت بیشتری دارند. خشم استیو، فرزند ۱۵ ساله و شورشی او هم (با بازی آنتونی اولیور پیلون) بسیار ویرانگر است، تا آن حد که هیچ مددکار اجتماعی‌ای از عهده این هیولا برنمی‌آید. دایان، پسر شورشی‌اش را از دارالتأدیب به خانه می‌آورد. هنوز دو سه روز نگذشته که از روی خشم همه وسایل خانه را ویران می‌کند و کم مانده او را خفه کند.

ویدئو: پیش‌پرده «مامان» ساخته زاویه دولان

بحران روانی و فروپاشی اجتماعی

هر آنچه که می‌توان از بحران روانی و فروپاشی اجتماعی تصور کرد، در این فیلم اتفاق می‌افتد. دایان از کار بیکار می‌شود. استیو، پسرش رگ دستش را می‌زند که خودکشی کند و در این گیر و دار هم دادستانی به اتهام آتش‌سوزی عمدی و ضرب و جرح احضاریه در خانه آن‌ها می‌فرستد: زندگی بی در و پیکر یک جوان نوبالغ بی‌پدر در کنار مادرش. اما فیلم «مامان» و دیگر آثار دولان را نمی‌توان به این سادگی در یک جمله خلاصه کرد.

«مامان» اثر فیلمساز باتجربه‌ای است که به بیان مستقل سینمایی خودش دست یافته و به همین جهت منطق خطی یک داستان ساده بین مادری تنها و پسرش را هم برنمی‌تابد. آنچه که دولان به آن علاقه دارد و می‌خواهد به ما نشان دهد، چیز کاملاً متفاوتی است: او قصد دارد فضایی ایجاد کند برای داستان دیگری.

«مامان» سه شخصیت اصلی دارد. ۱۰ دقیقه که از فیلم می‌گذرد، «کیلا» (با بازی سوزان کلمنت) وارد داستان می‌شود. او معلمی است که در همسایگی این مادر و پسر نوبالغش زندگی می‌کند. او در نقش یک فرشته صلح وارد این میدان جنگ می‌شود. «کیلا» که لکنت زبان دارد و به همین دلیل هم خانه‌نشین شده کاری می‌کند که دعواهای لفظی بین مادر و پسر خاتمه پیدا کند. فیلم از حال و هوای کابوس‌وارش بیرون می‌آید، مسیر داستان تغییر می‌کند و از آن پس، زندگی چهره مهربان‌تری به خود می‌گیرد. کیلا به استیو کمک می‌کند درس‌هایش را فرابگیرد. دایان از جلد یک مادر سختگیر بیرون می‌آید و عواطفش را آشکار می‌کند. کیلا هم مجذوب شور ویرانگر زندگی این مادر و پسر می‌شود. آن‌ها شب‌ها با هم غذا می‌پزند، موسیقی گوش می‌دهند، با هم به کنار دریا می‌روند تا آنکه استیو این بازی را به هم می‌زند. از آن پس فیلم حتی قاب پرده سینما را هم دیگر برنمی‌تابد.

«مامان» فیلمی نیست با پایان خوش. فیلم برآمده از یک دوگانگی غیر قابل حل است. زاویه دولان با این فیلم به جمع فیلمسازان حماسی پیوسته است. او این‌بار برخلاف نخستین فیلمش،  «مادرم را کشتم» در فیلم «مامان» بازی نمی‌کند: بیرون از فیلم می‌ایستد و به وسوسه‌ای که روی صحنه آورده است می‌نگرد. یک فیلم استادانه اجتماعی. بعد از این فیلم حق اوست که مدتی استراحت کند.

منبع: هفته‌نامه دی‌تسایت، شماره ۴۷، ۱۳ نوامبر ۲۰۱۴ (در اینترنت به رایگان در دسترس نیست)

گالری عکس: «مامان» ساخته زاویه دولان با چند تصویر