سود و زیان تمدید مذاکرات هسته‌ای از نگاه ناظران

رهبر ایران روز سه‌شنبه ۴ آذر، تمدید هفت‌ ماهه مذاکرات اتمی را نشانه "ضعف دشمن" و ناکامی غرب در "به زانو در آوردن جمهوری اسلامی" خواند. هم‌زمان، کنگره آمریکا خواستار تشدید تحریم‌ها علیه ایران شد.

فرمانده سپاه پاسداران در خلال مذاکرات گفته بود: «در واقع این دشمن ما یعنی آمریکاست که با ذلت به دنبال توافق هسته‌ای است.»

رسانه‌های داخلی آزاد شدن ماهیانه ۷۰۰ میلیون دلار از درآمدهای نفتی بلوکه شده را برجسته کرده‌اند. روحانی نیز پس از پایان مذاکرات وین، به چرخیدن چرخ سانتریفوژها در کنار چرخ زندگی اشاره کرد و از پیروزی مردم گفت.

وزیر خارجه ایران در بدو مذاکرات وین تاکید کرده بود که «نتیجه مذاکرات چه توافق و چه ایستادگی در مقابل زیاده‌خواهی باشد، روز سوم آذر، روز پیروزی ملی در رسیدن به اهدافی است که دنبال آن بوده‌ایم.»

وبسایت اصولگرای "رجانیوز" اما در یادداشتی با انتقاد از عدم لغو تحریم‌ها، نوشته که محصول یک سال مذاکره، یک عکس یادگاری دسته‌جمعی بود و دیگر هیچ...

جزییات مذاکرات هم‌چنان ناروشن مانده‌اند. جان کری، وزیر خارجه آمریکا در نشست خبری خود تاکید کرد که مکتوم نگاه‌داشتن این جزییات، توافق طرفین است. کری افزود که با وجود بدبینی‌ها نسبت به توافق موقت ژنو، طرفین مذاکره به تعهدات خود پایبند بودند اما تحریم‌ها به قوت خود باقی ماندند. او از کنگره ایالات متحده خواست از دولت این کشور در ادامه گفت‌وگوها حمایت کند.

در میان واکنش‌های مقامات و رسانه‌ها که در دایره تهدید و تمجید سیر می‌کنند، پرسش اینجاست که سود و زیان تمدید مذاکرات و چشم‌انداز واقع‌بینانه اوضاع در ۷ ماه آینده چیست؟ تحلیل‌گران سیاسی و نویسندگان زمانه به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهند.

کامران متین - استاد روابط بین‌الملل 

در فقدان دسترسی به جزئیات گفتگوهای منتهی به تمدید مذاكرات هسته‌ای اظهار نظر درباره چشم‌انداز موفقیت مذاكرات در مدت تمدید شده دشوار است.

تسلط جمهوریخواهان بر هر دو مجلس سنا و كنگره در آمریكا و سیّال بودن سیاست داخلی ایران به ویژه در آستانه آغاز فصل انتخابات مجلس‌های شورا و خبرگان، تنها دو فاكتور از میان عوامل متعددی هستند كه ممكن است مذاكرات را به شكست بكشاند و یا حتی در صورت رسیدن به توافق جامع از عملی شدن آن جلوگیری كند.

تهدید داعش كه فعلا مواضع منطقه‌ای ایران و آمریكا را به هم نزدیك كرده است، ممكن است در چند ماه آینده - حداقل در عراق- كاهش یابد. اسرائیل نیز كماكان بر تعطیلی كامل برنامه هسته‌ای ایران اصرار دارد. استراتژی «اعمال توازن از دور» آمریكا در خاورمیانه در دوران اوباما، شكل سنتی و دنباله‌روانه سیاست خارجی كشورهای عرب خلیج فارس را به سوی شكلی مستقل و بی‌پروا سوق داده است. مداخلات عربستان در بحرین، مصر و سوریه كه گاه با سیاست رسمی آمریكا همسو نبوده‌اند، مصداق‌های بارز این تغییرند.

به این ترتیب شاید برای اولین بار در طول ١٢ سالی كه از مذاكرات هسته‌ای می‌گذرد، نقش‌آفرینی كشورهای منطقه به همان اندازه، اگر نه بیش از عاملیت كشورهای اصلی درگیر، یعنی ایران و آمریكا، اهمیت داشته باشد.

حسن هاشمیان - استاد جامعه‌شناسی

به نظر می‌رسد به محتوی توافقنامه اتمی که در ژنو امضا شد چیز جدیدی اضافه نشده اما برای حفظ آنچه که تاکنون به دست آمده، راهی جز استمرار وضعیت فعلی وجود نداشت.

ایران در شرایطی نیست که بتواند فراتر از توقف فعالیت اتمی نیروگاه آب سنگین اراک، غنی سازی در فوردو، پاسخ به پرسش های آژانس و اکسیده کردن ذخیره اورانیوم موجود گام دیگری بردارد. دولت‌های غربی نیز فراتر از آنچه که قبلا به ایران داده بودند یعنی آزاد کردن بخش ناچیزی از اموال بلوکه شده، امتیاز جدیدی در اختیار ایران قرار ندادند.

به عقیده من، میان ایران و آمریکا توافق‌هائی درباره موضوعات منطقه‌ای صورت گرفته است. درباره سوریه، یمن، عراق و لبنان شاهد همگرائی دولت روحانی و آمریکا بیش از گذشته خواهیم بود.

یک موضوع دیگر اینکه اگر روحانی بخواهد آنچه که در مذاکرات اتمی بدست آمده را در توازن قوای داخلی و به خصوص در انتخابات آینده مورد بهره‌برداری قرار دهد، با واکنش تند محافظه‌کاران روبرو خواهد شد که ممکن است این واکنش بر آینده مذاکرات اثر منفی بگذارد.

در داخل امریکا نیز همین اوضاع حاکم است و چنانچه پرونده هسته‌ای ایران وارد کارزار انتخاباتی آینده آمریکا شود، جمهوری‌خواهان دست اوباما را خواهند بست. بنابراین توافق به دست آمده و آینده مذاکرات هسته‌ای به شدت در معرض خطر است و ممکن است به بن‌بست برسد یا از هم بپاشد.

مهران مصطفوی - استاد شیمی-فیزیک

رهبر ایران با این که به دنبال کاستن فشار تحریم‌ها و موافق توافق با غرب است، اما هنوز توان تن دادن به این توافق را ندارد. جایگاه خامنه‌ای در روابط قدرت در داخل ایران و مسائلی همچون آینده رهبری با توجه به بیماری او، انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی و فشارهای سپاه پاسداران، او را درگیر و تا حدی فلج کرده است.

خامنه‌ای نیاز به زمان دارد تا بتواند هم از غلظت زهر جامی که باید نوش کند، بکاهد و هم برای اماده کردن بیشتر گروه‌های دخیل قدرت در داخل ایران، وقت بخرد.

تمدید مذاکرات برای اوباما نیز این فرصت را فراهم می‌کند که نشان دهد بیشترین فشار را بر ایران آورده است تا بتواند از فشاری که جمهوریخواهان مجلس و سنا وارد می‌کنند کم کند. در ضمن او مایل است قانون مهاجرت را در امریکا تغییر دهد و نیازی نمی‌بیند که در دو جبهه با سنای امریکا برخورد داشته باشد. به خصوص که این نظام جمهوری اسلامی است که به این توافق نیاز فوری دارد و نه آمریکا و یا غرب و البته روسیه و چین اصلا نیازی به حل شدن مسئله ندارند.

آمریکا تاکنون توانسته است غنی سازی بالای ۵ درصد ایران را کاملا متوقف کند و مقدار مهمی از ذخایر اورانیوم غنی شده ایران را از بین ببرد، جلوی راه‌اندازی نیروگاه اراک را بگیرد و رشد تعداد سانتریفوژهای ایران  را کاملا متوقف کند و از محل‌هایی که قبلا نتوانسته بود، مانند معادن و مراکز هسته‌ای با بازدیدهایی که توسط آژانس صورت گرفتند اطلاع کامل پیدا کند.

بدین سان در بازی قمار هسته‌ای، بازنده خامنه‌ای است و البته بهای سنگین این بازی را ملت ایران می‌پردازند. هزینه‌ای که نجومی شده است و حتی به گفته خود مقامات جمهوری اسلامی سالی ۵۴ میلیارد دلار برای ایران ضرر دارد؛ هر چند میزان این هزینه بسیار بیش از این است.

علی افشاری - تحلیلگر سیاسی 

نشست وين ده به فرجام مورد نظر در دستيابى به توافق جامع هسته‌ای نرسيد اما پيشرفت ملموسى در نزديك كردن دو طرف داشت. اكنون بيش از هر زمان ديگر مصالحه هسته‌اى پايدار محتمل به نظر مى‌رسد. اراده حكومت ايران و ١+٥ در دستيابى به أصل توافق جدى است اما تداوم بن بست در نقاط اختلاف اصلى و پسامد "نه شكست و نه موفقيت"، كماكان سرنوشت مذاكرات را در وضعيت خاكسترى قرار داده است. دولت روحانى و اوباما سعى مى كنند فضاى اميد را حفظ كنند.

توافق بيشتر به نفع بخش مسلط حكومت شد كه وضعيت موجود هسته‌اى را در قبال تداوم كاهش محدود و بازگشت‌پذير تحريم‌ها حفظ كند. اما فشار غرب براى تقليل ابعاد و خروجى ساختار هسته‌اى موجود، اقتدارگرايان و رهبرى را در تشكيك به فرجام مثبت مذاكرات تشديد مى‌سازد.

روحانى اگر نتواند موازنه قوا نسبت به تعديل ساختار موجود هسته‌اى را در داخل بلوك قدرت تغيير دهد، نه تنها وضعيت عدم اطمينان به موفقيت در مذاكرات هسته‌اى گسترش مى يابد، بلكه استمرار بلاتكليفى موجود تأثير منفى بر عملكرد اقتصادى و سياسى دولت خواهد داشت.

بنابراين بدون تصميم سياسى جدى در عقبگرد از نقطه موجود، دشوار به نظر مى‌رسد که سرنوشت تمديد هفت ماهه متفاوت با ادامه چهار ماهه مذاکرات شود. البته وضعيت نهايى تابعى از تحولات در خاورميانه ، رويارويى غرب و روسيه و نحوه مديريت شكاف بين خامنه‌اى و روحانى خواهد بود.

جلیل روشندل - استاد علوم سیاسی

تمدید توافق ژنو به مدت ۷ ماه دیگر شاید بدترین حالتی بود که می‌توانست پیش بیاید.

این تمدید و تعلیق الزاماً شانس خاتمه خوش را تضمین نمی‌کند چرا که دولت اوباما به عنوان متولی مذاکرات ۱+۵ در ماه‌های آینده و به طور کلی در دوسال آینده با مشکلات عدیده داخلی روبرو خواهد بود. از طرف دیگر دولت روحانی نیز در داخل ایران به لحاظ فشار اصولگرایان وضعیتی بدتر از دولت اوباما دارد. مضافاً این‌که امکان حوادث پیش بینی نشده از جمله مداخله سپاه و دستگاههای امنیتی در ایران با وجود شایعات چند روز اخیر خیلی زیاد است.

یکی از تبعات قطعی این تعلیق، فشار کنگره آمریکا برای افزایش تحریم‌ها است که تقریبا بلافاصله شروع شده است. پیش‌بینی می‌شود عوامل دیگری مانند سیاست‌های منطقه‌ای ایران، توان موشک‌های بالستیک و مسایلی همچون حقوق بشر و یا حمایت‌های منطقه‌ای از رژیم سوریه و حزب‌الله و گروه‌های تروریستی بر این عوامل افزوده شود.

در این میان اگر اصولگرایان، شرایط را بر دولت روحانی تنگ‌تر نکنند تنها عاملی که می‌تواند تا حدودی به نفع ایران عمل کند، تمایل بخش تجارت و اقتصاد آمریکا وعلاقمندی آنان به بازارهای ایران است که تشنه واردات محصولات خارجی و آمریکایی هستند. صنایع هوانوردی و بخش کالاهای مصرفی و غیره می‌توانند تا حدودی به نفع ایران عمل کنند اما تا زمان رفع کامل تحریم‌ها این تاثیرات عمدتاً محدود و کم دامنه خواهند بود.

حسین علیزاده - تحلیلگر سیاسی

در سال ۱۳۹۰ محمود بهمنی (رییس کل بانک مرکزی در دوران احمدی نژاد) گفته بود کشور در وضعیت شعب ابی‌طالب (اشاره به تنگنای اقتصادی صدر اسلام ) قرار دارد.

اگر این فشار کمرشکن نبود، خامنه‌ای حاضر به "نرمش قهرمانانه" در برابر شیطان بزرگ نمی‌شد. با این احتساب، قبول مصالحه با امریکا شکستی برای خامنه‌ای بوده، هست و خواهد بود. در حالی که متوقف ساختن تحریم های فزاینده به دست دولت روحانی را باید موفقیتی نسبی برای او دانست که فضایی تنفسی را برای اقتصاد رنجور ایران به وجود آورده است.

موفقیت دولت روحانی در ایجاد این اندک فضای تنفس اقتصادی از یک سو و زدودن تابوی مذاکره با امریکا را از سوی دیگر باید به حساب موفقیت "نسبی" او گذاشت به شرط آنکه در پایان ماراتون مذاکرات، تحریم‌های جدیدی بر ایران وضع نشود.

اما از بُعد داخلی، موفقیت روحانی که به پشتیبانی هاشمی و خاتمی به قدرت رسید، این مثلث سه نفره را در وضعیت برتر نسبت به خامنه‌ای قرار خواهد داد که در اثر حمایت او از احمدی نژاد، تحریم های فلج کننده بر کشور وضع شد؛ تحریم‌هایی که ثابت کردند اقتصاد کشور در شرایط شعب ابی‌طالب است نه بدر و خیبر.

اما از بُعد خارجی، دولت اوباما در احتجاج با جمهوریخواهان می‌تواند متوقف ساختن برنامه هسته‌ای ایران را دستاورد بزرگ سیاست خارجی خود قلمداد کند که تاکنون هیچ یک از روسای جمهور آمریکا قادر به آن نبودند.

رضا تقی‌زاده - تحلیلگر سیاسی

تمدید مذاکرات اتمی به مدت هفت ماه موجب می‌شود  اقتصاد تک پایه ایران که متکی بر درآمد های نفتی است به دلیل ادامه تحریم‌ها و محروم ماندن کشور از این منبع درآمد ارزی، در وضعیت بحرانی کنونی باقی بماند.

بازارهای نفتی ایران که طی دو سال گذشته به اشغال رقبای ایران درآمده، از دسترس ایران تا آینده‌ای نامعلوم دور خواهد ماند. سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل قرار داشتن ایران در وضعیت انتقالی و بی‌ثبات، از نزدیک شدن به بازار ایران پرهیز خواهند کرد

وضعیت امنیت ایران در منطقه نیز بهبود محسوسی نخواهد داشت

توافق هفت ماهه یک پیروزی سیاسی نامحسوس برای آمریکا و یک پیروزی مشخص برای اسرائیل و عربستان سعودی است؛ نقطه تلاقی اصولگرایان داخلی و مدعیان منطقه‌ای.

عطا هودشتیان – استاد علوم سیاسی

هنوز از جزييات مذاكرات اتمی ميان جمهوری اسلامی و غرب با خبر نيستيم، با اين حال تمديد اين گفتگوها بيش از هرچيز می‌تواند نشان از درجه بالای اهميت مسئله هسته‌ای ايران برای غرب و نيز سماجت هر دو طرف در حفظ منافع خود باشد.

در طول  چند ماه گذشته دمكرات‌ها، جمهوری اسلامی را از قدرت گرفتن جمهوري‌خواهان در آمريكا بسيار مي‌ترساندند. جمهوری اسلامی نيز همين ترفند را از طريق آخرين سخنرانی‌های خامنه‌ای و نيز پروپاگاندای تشويش‌آميز تندروها و روزنامه كيهان انجام می‌‌‌داد.

از آنجا كه جمهوری‌خواهان امريكا، كه از ژانويه ٢٠١٥ دست بالا را در آمريكا خواهند داشت، هيچ طرح واقعی برای "حمله نظامی" به ايران ندارند، طولانی شدن گفتگو ها احتمالا روند مذاكرات را پيچيده‌تر خواهد كرد، اما این لزوما به معنای وخيم‌ترشدن اوضاع نخواهد بود.

بسيار مشهود است كه هردو طرف و همه جناح‌های درگير، به دلايل روشنی كه منافع هركدام را دربردارد، مايل به امضای يك قراردادهستند و در خاتمه بالاخره چنين خواهند كرد. از این رو، تمديد مذاكرات به معنای شكست گفتگوها نيست. ليكن، از آن جا كه دو طرف می‌دانند كه امضای چنين قراردادی حتمی خواهد بود، هریک با آن چه در توان دارد طرف ديگر را زير فشار قرار می‌دهد تا منافع بيشتری در اين مذاكرات برای خود كسب کند.

اکبر گنجی - نویسنده و تحلیلگر سیاسی

برای من مسأله اصلی، گذار ایران به دموکراسی است. جنگ ضد دموکراسی و توسعه است. امنیت و صلح پیش شرط‌های گذار به دموکراسی هستند.

دستیابی به توافق نهایی هسته‌ای خطر حمله نظامی به ایران و نابودی ایران و ایرانیان را به شدت کاهش خواهد داد. لذا، باید از تمدید مذکرات و دستیابی به توافق نهایی حمایت کرد.

البته، مذاکرات بده /بستان است. در برابر عقب‌نشینی‌های ایران از حقوقی که مطابق قوانین بین‌المللی به رسمیت شناخته شده‌اند، کلیه تحریم‌ها باید به مرور لغو شوند. این موضوع که آیا پروژه هسته‌ای خوب است یا بد، به درد ایران می‌خورد یا نمی‌خورد، مستقل از بحث حقوق بین‌المللی است.