تفاهم جامع هسته‌ای هنوز دور از دسترس است

مذاکرات در نشست لوزان۲ همانطور که پیش‌بینی می‌شد به ساعت‌های آخر کشیده شد. این دور از مذاکرات از حساسیت زیادی برخوردار است. مذاکرات به صورتی فشرده و سنگین در جریان است.

از روز پنج‌شنبه، ۲۶ مارس، که گقت‌وگوها شروع شد روند مذاکرات با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده که بی‌شباهت با فراز و نشیب‌های طبیعی خود شهر لوزان نیست. مقام‌های رسمی ایران و ۱+۵ تا پایان روز یک‌شنبه تاکید کردند که هنوز برخی از مشکلات باقی مانده و راه‌حل‌هایی برای غلبه بر آنها به دست نیامده است. البته پیشرفت‌هایی در برخی حوزه‌ها ایجاد شده اما از آنجایی که هر دو طرف، تا بر سر همه مسائل توافق حاصل نشود، توافق را دور از دسترس می‌دانند، پیشرفت‌ها تحت الشعاع اختلافاتی قرار گرفته که عبور از آنها سخت و دشوار به نظر می‌رسد.

این دوره از مذاکرات با تماس‌های حسن روحانی با فرانسوا اولاند، دیوید کامرون، ولادیمیر پوتین و آنگلا مرکل رهبران کشور‌های فرانسه، بریتانیا، روسیه و آلمان حالت ویژه‌ای پیدا کرد. روحانی با برشمردن مزایای توافق هسته‌ای برای طرفین و لزوم تلاش همه جانبه برای تحقق آن تاکید کرد. وی ضمن هشدار دادن به توطئه‌های دشمنان حسن روابط ایران با کشور‌های غربی، تصریح کرد ایران انتظار دارد تحریم‌ها برداشته شود.

اقدام غیر منتظره روحانی تمایل دولت وی به موفقیت در مذاکرات هسته‌ای را روشن ساخت و همچنین معلوم شد خروج از بن‌بست نیازمند رایزنی در سطوح بالاتری از هیات مذاکره کننده ایران بوده است. بیشترین ملاقات‌ها بین تیم ایران و آمریکا انجام شد که علاوه بر دیپلمات‌ها علی اکبر صالحی و ارنست مونیز رئیس سازمان انرژی اتمی ایران و وزیر انرژی آمریکا نیز حضور داشتند.

ابعاد برنامه غنی سازی

طبق گزارش‌های غیر رسمی دو طرف در زمینه ابعاد برنامه غنی‌سازی اورانیوم به توافق نهایی نزدیک شده‌اند اما هنوز به صورت کامل به آن دست پیدا نکرده‌اند. به نظر می‌رسد بر سر شمار مجاز و نوع سانتریفوژ‌ها و وسعت برنامه غنی سازی تقربیا همنظری حاصل شده است اما بر سر میزان ذخیره مجاز و چگونگی دفع و مهار اورانیوم‌های غنی شده مازاد هنوز اختلاف نظر جدی وجود دارد.

بر خلاف برخی از گزارش ها، هیات مذاکره کننده اتمی ایران پیشنهاد ارسال سوخته هسته‌ای تولید شده بیشتر از ذخیره مجاز به روسیه و یا خارج از ایران را نپذیرفته است. البته این مسئله همانطور که سخنگوی کاخ سفید تاکید کرده مانعی در مسیر توافق ایجاد نمی‌کند.

هنوز وضعیت تاسیسات فردو بعد از توافق مشخص نیست. پاره‌ای از گزارش‌ها حکایت از موافقت آمریکا با استقرار چند صد سانتریفوژ دارد به شرطی که گاز هگزا فلوراید به آنها ترزیق نشود. ولی تا کنون مقامات ایران در حال بحث بر روی این پیشنهاد هستند. خواسته اولیه ایران حفظ فردو به عنوان بدیل و جایگزین سایت نطنز در صورت عملی شدن تهدید‌ها بود.

برخی از افراد نزدیک به هیات مذاکره اتمی ایران اعلام کرده‌اند که ارقام و آمار مربوط به ناوگان سانریفوژ‌ها در پایان ضرب الاجل ماه مارس تعیین نشده و به مرحله بعد مذاکرات موکول می‌شود. مدت زمان خاص بودن فعالیت‌های اتمی ایران و اعتماد سازی نیز کماکان محل مناقشه است. فرانسه گویا سخت‌ترین موضع را دارد وخواهان آن است که حداقل ۱۵ سال محدودیت‌ها تداوم یابد. پیشتر مطرح شده بود که طرفین برای یک دوره ده ساله موافقت کرده‌اند.

نحوه نظارت

چگونگی کنترل فعالیت‌های هسته‌ای در ایران و پیامد تخطی‌های احتمالی در دوره محدودیت‌ها دیگر وجه اختلاف را نشان می‌دهد. ایران تاکنون در برابر پذیرش بازرسی‌های سرزده مقاومت کرده است.

در مورد تاسیسات آب سنگین اراک به نظر می‌رسد همگرایی صورت گرفته و فرمولی برای توافق دو طرفه پیدا شده است. اما دو مانع اصلی چگونگی فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی اتمی و فرایند برداشته شدن تحریم‌ها است. ایران می‌خواهد محدودیتی در خصوص پژوهش هسته‌ای و آزمایش نسل‌های پیشرفته تر سانتریفوژ‌ها نداشته باشد. اما غرب اصرار دارد که فعالیت‌های تحقیقاتی اتمی ایران در دوره زمانی خاص محدودیت‌ها و اعتماد سازی به سانتریفوژ‌های مستقر در نطنز محدود شده و از نوع‌های پیشرفته تر استفاده ننماید.

تحریم‌ها

در خصوص چگونگی برداشته شدن تحریم‌ها بیشترین فاصله وجود دارد و دلیل اصلی بن بست مذاکرات و طولانی شدن آن است. بر مبنای گزارش‌های تایید نشده غرب خواهان رفع مرحله‌ای تحریم‌ها است و در گمانه زنی‌ها بازه‌های زمانی مختلفی بین یک تا ده سال مطرح شده است. حکومت ایران خواهان برداشته شدن فوری و یکجای تحریم‌ها و بخصوص تحریم‌های سازمان ملل است.

بیم و امید

تا پایان عصر دوشنبه کماکان وضعیت نامعلوم و مه آلودی بر مذاکرات حکمفرماست. بدیبنی‌ها در برابر خوشبینی‌ها مذاکرات را شکننده کرده است. هم شکست محتمل است و هم رسیدن به چارچوب کلی توافق جامع. حضور لاوروف و کامل شدن وزرای خارجه ۱+۵ در جلسه دوشنبه صبح این امید را به وجود آورده بود که مذاکرات به ایستگاه آخر تفاهم و تبیین چارچوب کلی نزدیک شده است. اما ظاهرا جلسه وزرای خارجه ایران و ۱+۵ نتیجه محصلی در حل وکاهش فاصله‌های موجود نداشت. لارورف وزیر خارجه روسیه لوزان را ترک کرد، ولی در صورت وجود شانس توافق در روز سه شنبه بر می‌گردد. دیگر وزرای خارجه هنوز در لوزان حضور دارند. مذاکرات در سطح فنی و سیاسی ادامه دارد. اگر چه اکثر مسائل فنی حل شده‌اند ولی هنوز مواردی حل نشده باقی مانده است.

بنابراین بعد از گذشت تقریبا ۵ روز از مذاکرات و یک روز مانده از مهلت اولیه پایان مارس هنوز مذاکرات وارد مرحله نگارش متن مکتوب نشده است. رویترز خبری را منتشر کرد که توافق اولیه شامل یک سند دو تا سه صفحه‌ای است. اما مجید تخت روانچی از اعضاء هیات مذاکره کننده ایرانی آن را رد کرد.

اشتیاق مقامات آمریکایی به دستیابی به چارچوب کلی توافق جامع به طور نسبی بیش از دیپلمات‌های ایرانی است. عدم دستیابی به نتیجه در لوزان ۲ که امید به موفقیت در سه ماه نهایی مذاکرات را حفظ کند، تاثیر منفی بر وضعیت دولت اوباما در سیاست داخلی آمریکا دارد. در این صورت احتمال تصویب لایحه‌های تشدید تحریم‌ها و ملزم ساختن دولت آمریکا به تصویب توافق اتمی در کنگره افزایش قابل اعتنایی پیدا می‌کند. در نتیجه هم موضع دولت اوباما در ادامه مذاکرات ضعیف‌تر می‌شود و هم با توجه به رویکرد سخت‌گیرانه کنگره، گقت‌وگوهای آینده حول مناقشه اتمی ایران پیچیده‌تر و نفس‌گیرتر می‌شود.

اما هیات ایرانی با توجه به هشدار رهبری اهمیت زیادی برای ضرب الاجل پایان مارس قائل نیستند و با تاکید بر یک مرحله‌ای بودن مذاکرات، ۱۱ تیر را موعد اصلی تلقی می‌کنند. انها حتی تمایل زیادی به مکتوب بودن توافقات کلی و اولیه ندارند و حالت شفاهی را نیز مناسب می‌دانند.

پیشرفت این دوره از مذاکرات نسبت به لوزان یک و مونترو به نحو محسوسی کمتر بوده است. مقامات ایرانی اصرار کشور‌های غربی بر مواضع غیر اصولی را عامل کند شدن مذاکرات به حساب می‌آورند. اما دیپلمات‌های غربی عدم انعطاف و مقاومت‌های غیر منطقی ایران را دلیل عدم خروج از بن بست می‌دانند. یکی از دیپلمات‌های غربی در مصاحبه با شبکه "سی ان ان" گفته است که برخورد سرسختانه‌تر هیات مذاکره کنندگان ایرانی در مقایسه با نشست اخیر موجب تحیر وی شده است. او این تفاوت را محصول فشار از ناحیه مقامات بالاتر در هنگام مراجعت مذاکره کنندگان هسته‌ای به ایران در نشست قبلی دانسته است. خامنه‌ای در سخنان نوروزی با تاکید بر ضرورت برداشته شدن تمامی تحریم‌ها در توافق هسته ای، بر سختی و پیچیدگی مذاکرات افزود.

نتیجه احتمالی

آنچه مشخص است توافق جامع اتمی، یعی توافقی که شامل همه جزئیات یاشد، در پایان ماه مارس به دست نمی‌آید. حداکثر خروجی محتمل از نشست لوزان دو بیانیه و یا سندی حاوی کلیات تفسیرپذیر است تا با بر شمردن پیشرفت‌های به دست امده، فضا را برای دستیابی به توافق جامع هسته‌ای در ۱۱ تیرماه هموار نماید. در عین حال حساسیت و پیچیدگی مذاکرات ممکن است منجر به افزایش اختلافات و پدیدار شدن بحران دیگری در مذاکرات گردد.

فعلا وضعیت خاکستری مذاکرات اجازه نمی‌دهد گمانه زنی دقیقی داشت اما علائم و نشانه‌ها این فرضیه را قوت می‌بخشند که تفاهم حداقلی و یا بیانیه سیاسی برای تداوم مذاکرات بدست خواهد آمد. اگر چه قطعیتی نیز در این خصوص وجود ندارد. لوزان ۲ ممکن است به نقطه عطفی در آعاز پایان مذاکرات ۱۸ ماهه اتمی کنونی منجر گردد.