کتاب‌سازی، بستری برای آمارسازی دولتی

چندی پیش جمهوری اسلامی انتشار یک میلیون عنوان کتاب را در دوره‌ی پیدایی خویش جشن گرفت. به طبع بسیاری از همین کتاب‌ها، زمانی با مجوزِ دولتی انتشار یافته‌اند اما اینک اجازه نمی‌یابند تا در دیدرس مردم قرار گیرند. همچنین حجم بالایی از این عنوان‌های یک میلیونی به انتشارِ قرآن، زیارت عاشورا، مفاتیح‌الجنان و رساله‌ی "حضرات آیات عظام" بازمی‌گردد؛ عنوان‌‌هایی که بر خلاف رسمی همگانی با سودجویی از حمایت‌ها و نوازش‌های دولتی نشر می‌یابند.

پشت صحنه‌ی آمارسازی‌‌های دولتی

از سویی دیگر وزارت ارشادِ دولت روحانی امیدوار است در مسابقه‌ای تنگاتنگ آن هم با دولتِ "خس و خاشاک" احمدی‌نژاد، کتاب‌های مجوز گرفته‌ی سال جاری خود را به چیزی حدود۶۰ هزار عنوان برساند. چون در دوره‌ی احمدی‌نژاد نشر رسمی کتاب در ایران به ۲۸ هزار عنوان سقوط کرد. به واقع دولت روحانی می‌خواهد گذشته‌‌‌ای را جبران کند و کشور را لابد به دوران طلایی محمد خاتمی بازگرداند. ناگفته نماند که دولت در گزارش‌هایی از این دست، رشد جمعیت باسواد و کتاب‌خوان و همچنین فزونی فارغ‌التحصیلان، دانشجویان و دانش‌آموزان کشور را نادیده می‌انگارند.

با نگاهی هر چند گذرا به پشت صحنه‌ی آمارسازی‌‌های دولتی یادآور می‌شود که بنا به گزارش‌های رسمی اینک شمار استادان رسمی کشور از ۷۰۸۱۷ نفر هم فراتر می‌رود. این گروه از استادان در ۲۶۴۰ دانشگاه دولتی و خصوصی کشور حضور می‌یابند تا آموخته‌هایشان را به ۴۶۸۵۳۸۶ نفر دانشجوی رسمی و قانونی بیاموزند. بی‌شک استادان یادشده برای اثبات استادی خویش هم که شده نیاز دارند که ضمن ساز و کاری اداری کتابی بنویسند و انتشار دهند. از سویی هرچند انتشارات دانشگاه‌های کشور وظیفه‌ی خود می‌بینند که به انتشار این کتاب‌ها اقدام ورزد، ولی کم‌تر در هدف‌ فرهنگی خود موفق می‌گردند. چنانکه اکثر این کتاب‌ها از سوی انتشاراتی‌های غیر دانشگاهی به بازار نشر و توزیع کتاب راه می‌یابند.

در وزارت‌خانه‌ها نیز متظاهرانه همین سیاست تشویقی نشرِ کتاب دنبال می‌گردد. چون کارمندان دولتی در صورتی به گروه‌های ممتاز دست خواهند یافت که کتابی از ایشان نشر یابد. همچنین معلمان در طرح رتبه‌بندی وزارت آموزش و پرورش، موظف شده‌اند برای دریافت گروه ممتاز، در انتشار کتاب و اثری از خود تلاش ورزند.

مؤلفان اجاره‌ای و متقاضیان تألیف

بر این اساس باید پذیرفت که نظام آموزشی و اداری جمهوری اسلامی به منظور آمارسازی اشتیاق فراوانی برای نشر و توزیع کتاب از خود نشان می‌دهد. چون بر پایه‌ی مصوباتی که فراهم می‌بیند دوست دارد مردم و یا لااقل نخبگان فرهنگی خود را تشویق کند که به نوشتن روی آورند و اثر و نوشته‌ای از خود در دیدرس مردم قرار دهند. اما وزارت‌خانه‌ها و دانشگاه‌های کشور به نیکی می‌دانند که اکثر کتاب‌هایی که به دلیل اداری نشر می‌یابند از مؤلفانی اجاره‌ای سود جسته‌اند. همچنان که عده‌ای از سر کاسبی و تجارت، بنگاه‌هایی را به همین منظور سامان بخشیده‌اند. حتا سایت‌هایی دایر نموده‌اند که به "متقاضیان تألیف"، متن و محتوای کتابی را می‌فروشند تا مشتری آن را آزادانه به نام خویش به چاپ بسپارد.

از سویی دیگر طی چند دهه‌ی گذشته به دلیل ضعف‌هایی که می‌توان گستردگی آن را در نظام آموزشی کشور سراغ گرفت، آموزش‌گاه‌های خصوصی رشد یافته‌اند. آموزش‌گاه‌هایی که چه بسا نقشی از بنگاه‌های تجاری و بازرگانی را به نمایش می‌گذارند. بی‌تردید رشد کمّی آن‌ها دلیلی روشن بر ناکارآمدی مدیران نظام آموزشی جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد که از وظیفه‌ی خود برای خدمت‌رسانی درست و سالم به توده‌های مردم باز مانده‌اند. تا جایی که بسیاری از همین آموزشگاه‌ها به بنگاه‌هایی قدرتمند در اقتصاد کشور تبدیل شده‌اند. حتا برای درآمدزایی خویش به خرید سهام بنگاه‌های اقتصادی رقیبِ همسو و غیر همسو اقدام می‌ورزند.

مدرسان شریف، سمت، گاج، گل‌واژه و قلم‌چی همه نمونه‌های تجاری موفقی از همین بنگاه‌های فرهنگی به شمار می‌آیند که عرصه‌ی نشر و آموزش را پهنه‌ای مناسب برای درآمدزایی خود می‌بینند. همچنان که در رتبه‌بندی میزان نشر کتاب همواره از ناشران غیر آموزشی پیشی می‌گیرند.

در عین حال گاج، قلم‌چی، سمت، مدرسان برتر، ماهان، الگو، خیلی سبز و گل‌واژه تنها بخش کوچکی از ناشرانی به حساب می‌آیند که در حوزه‌ی نشرِ کتاب‌های کمک آموزشی رقیبان سرسختی برای هم شمرده می‌شوند. چنانکه تلاش می‌ورزند که ضمن نوآوری به مشتریان و مخاطبان بیش‌تری دست یابند. در نتیجه هر روز شگردهای نوتری را در آماده‌سازی و توزیع کتاب‌های خود برمی‌گزینند.

حدود پنج میلیون دانشجو و پشت کنکوری به همراه شانزده میلیون دانش آموز کشور همگی بلااستثنا مشتریان مداوم و مستمر این ناشران به حساب می‌آیند. تا آنجا که عمر مصرف هر کتاب منتشر شده بیش از شش ماه دوام نمی‌آورد و کتابی با شیوه‌های آموزشی نوتر، گرد فراموشی بر چهره‌ی کتاب‌های پیشین می‌نشاند. مردم نیز با خرید همین کتاب‌ها به آینده‌ی فرزندانشان چشم دوخته‌اند. در نتیجه خرید و مطالعه‌ی کتاب‌های آموزشی را بخشی از تحصیل فرزندان خود می‌شمارند که در رقابتی تنگاتنگ با دیگر دانش‌آموزان و دانشجویان قرار می‌گیرند.

پشت کنکوری‌ها و کتاب‌های تست‌زنی

همانگونه که گفته شد امروزه در ایران پشت‌کنکوری‌ تنها به دارندگان دیپلم دبیرستان اطلاق نمی‌گردد. بل‌که پدیده‌ی کنکور و آزمون ورودی، تمامی دانش‌آموزان و دانشجویان را از هر مقطعی در بر می‌گیرد. همچنان که آموزشگاه‌های خصوصی سراسری، برای تمامی مقاطع تحصیلی از پیش دبستانی و اول ابتدایی گرفته تا یایان دوره‌های تخصصی دکترا کتاب تست‌زنی و کمک‌آموزشی به چاپ می‌رسانند.

یادآور می‌شود که این گروه از ناشران به منظور بازاریابی مناسب سلیقه‌ی مخاطبان خود را بیش از ناشری در نظر می‌گیرند. چنانکه نشر الکترونیکی در این بخش بیش از هر بخشی با اقبال عمومی رو به رو گردیده است. چون دانش‌آموز و دانشجو به آسانی از منزل و آموزش‌گاه هر کتابی را می‌خرد و آن را در کامپیوتر و یا لپ‌تاپ خویش ذخیره می‌کند. حتا در گوشی تلفن همراه خویش می‌ریزد تا به راحتی در هر جایی قابل دسترسی باشد.

ناشران آموزشی حتا در آماده‌سازی و توزیع بسته‌های آموزشی با هم مسابقه می‌گذارند. در همین راستا بسته‌هایی رواج گرفته که در بسیاری از آن‌ها حتا دنیای بازی و انیمیشن را نیز به یاری می‌گیرند. پیداست که ناشرانی از این دست مخاطبان خود را خوب می‌شناسند و در تولید محصول فرهنگی سلیقه‌ی آن‌ها را به کار می‌بندند.

ناشران آموزشی و کمک آموزشی در خرید فضای نشر و آموزش نیز با هم رقابت دارند. همچنان که تلاش می‌ورزند تا ضمن خرید ملک اداری به بهترین مکان‌های فرهنگی در محدوده‌ی دانشگاه تهران و نقاط مرکزی شهر دست یابند. چنین راهکاری، هم به نشر و هم به کار آموزش ایشان یاری می‌رساند. آنان دغدغه و واهمه‌ای از مخاطب و مشتری ندارند چون چیزی حدود ۲۱ میلیون نفر دانش‌آموز و دانشجو در سرتاسر کشور بی‌صبرانه دیدگاه‌های آموزشی‌شان را دنبال می‌کنند. گفتنی است که ناشران آموزشی و کمک آموزشی بخش خصوصی، در رقابتی فشرده با مدیران ناکارآمد دولتی همه ساله چندین و چند برابر عنوان‌های رسمی آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها به نشر و توزیع کتاب مبادرت می‌ورزند.

بر این اساس پروژه‌ی کتاب‌سازی در ایران بر بستری از بی‌کفایتی فرهنگی دولت‌مردان جمهوری اسلامی پا گرفته است. یک پای این پروژه به انتشار کتاب‌های تبلیغی دولتی اتکا دارد و پایی دیگر هم در فضای نشر و توزیع کتاب‌های کمک درسی جا می‌گیرد.

شرح کرامات و خاطرات جنگ

دولت نیز دنیای خودش را می‌تند، که علی‌رغم هزینه‌های گران و ریخت و پاش‌های فراوان مخاطبی برایش نمی‌جوید. همچنان که مفاتیح‌الجنان و زیارت عاشورا به چاپ می‌رساند و آن‌ها را به همراه ترجمه‌هایی از "خاطرات جنگ" این و آن و یا با شرح کرامات خواب‌نما شدن فلان فقیه دولتی به اقصا نقاط دنیا می‌فرستد تا لابد راهی زباله‌دانی گردند.

ولی ناشران کمک آموزشی در برائت از دنیای کتاب‌سازی دولتی، کتاب‌های تجاری خودشان را راهی بازار می‌کنند. آنان هم به توده‌های مردم چنان می‌باورانند که گویا در جهان کاسب‌کارانه‌ی ایشان، علم و دانش‌ همچنان می‌بالد و رشد می‌گیرند.

ضمن آنکه برای کار نشر در ایران دنیای سومی نیز می‌توان انتظار داشت، که در فضایی جدای از دنیای تبلیغ دولتی و یا جهان درآمدزای ناشران کمک آموزشی روزگار خود را می‌گذراند. دولت این دنیای سوم را برنمی‌تابد و حتا به منظور تقابل با آن از کتاب‌سازان دنیای اول و دوم یاری می‌ستاند.