اشتغال، رهایی و پیامبران جدید سرمایه

لیست‌سازی هم کاری جذاب است و هم خطرناک. همیشه صفتی پیش از یک فهرست می‌آید که مشترکات اعضای آن را نشان می‌دهد. مثلا موسیقی پر از لیست‌های مختلف است: از بهترین‌های زیرزمینی تا تازه‌کارها.

مبارزه برای احقاق حقوق زنان و نشان دادن موفقیت‌های جدید، از راه‌های مختلفی پیگیری می‌شود، بسیاری از این اقدامات البته کارکرد معکوس دارند و تحت این عنوان بیشتر به انقیاد زنان منجر می‌شوند. کلیشه‌سازی‌های رسانه‌ای از همین اقدامات است که امروزه زیاد به چشم می‌خورد. مجله‌های مد و زیبایی و مدیران زن موفق، از مرسوم‌ترین کلیشه‌های معرفی شده برای سعادت و الهام‌بخشی در بین زنانند.

رسانه‌های محافظه‌کار مثل تایم (Time) اغلب از این قاعده خارج نمی‌شوند. آنها با افتخار تیلور سوئیفت، کیم کاراداشیان، هیلاری کلینتون و … را در لیست ۱۰۰ چهره تاثیرگذار سال قرار می‌دهند. اگر نگاهی به فهرست زنان تاثیرگذار تایم بیندازید، متوجه می‌شوید که این زنان را بیشتر روی فرش قرمز و مجله مد دیده‌اید تا جایی واقعی درون جامعه. اما در دنیای واقعی آنجا که حساب و کتاب زندگی روزمره است داستان دیگری در جریان است.

منتقدان این روند هم البته ساکت نیستند. نیکل آشف، در کتاب روشنگرش «پیامبران جدید سرمایه»، به سراغ چهار نماد دوران جدید سرمایه رفته و آنها را پیامبران این عصر نامیده است؛ افرادی مشهور و سرشناس که قصه زندگی آنها قرار است الهام‌بخش بسیاری باشد. او مقدمه کتاب خود را با برجسته‌ کردن اهمیت و خاصیت الهام‌بخشی داستان در زندگی فردی و اجتماعی افراد آغاز می‌کند و می‌کوشد تا در چهار فصل قصه‌ای از زندگی این پیامبران ارائه کند. درباره اپرا وینفری به قلم نویسنده اینجا را بخوانید.

اما وب‌سایت شبکه جهانی "بی‌بی‌سی" به‌تازگی لیستی از ۱۰۰ زن الهام‌بخش در سال ۲۰۱۵ منتشر کرد که پربارتر از تجربه‌های پیشین است و کسانی را معرفی می‌کند که عمدتا می‌توان از قصه‌هایشان الهام گرفت. این بار در فهرست، خبری از میشل اوباما، اپرا وینفری، آنجلینا جولی، شریل سندبرگ و مدونا نیست.

هرچند توضیحی در مورد معیارهای این فهرست داده نشده و لیست هم نامتجانس به نظر می‌رسد و هم بخش‌های زرد کم ندارد؛ اما نقطه قوت آن تنوع چهره‌ها و داستان‌هاست. این فهرست به قول ناشران آن، چهار گوشه جهان را پوشش داده و نمایندگانی از ۵۱ ملیت در آن به چشم می‌خورند. زنان انگلیسی با ۱۱ عضو بیشترین نماینده را دارند. آمریکا با هشت چهره، هند با هفت نفر و آفریقای جنوبی با پنج عضو در رتبه‌های بعدی قرار دارند. نام ایران سه بار در این لیست آمده است.

حضور خیلی‌ها در این لیست البته عجیب است و این یادداشت هم از آنها صرفنظر می‌کند. نمونه‌هایی هم در فهرست هستند که انگار به قصد مخدوش کردن روایت و تلاش‌های سخت‌کوشانه دیگر چهره‌ها وارد لیست شده‌اند. مثلا آلیس گری (Alice Gray) انگلیسی در این فهرست هست که لیسانس نروساینس دارد و به خاطر پست‌های وبلاگش انتخاب شده؛ وبلاگی درباره مسائل زنان در حوزه‌های علم، تکنولوژی، مهندسی و ریاضیات که در سه سال گذشته تنها ۲۳ پست داشته است. یک نمونه دیگر، پاولین ان‌جی (Pauline Ng) سنگاپوری است که زنها را به عدم استفاده از کرم پودر (foundation) تشویق می‌کند! در جهت مقابل، بابی براون (Bobbi Brown) معروف که صاحب کمپانی لوازم آرایشی به همین نام است و رمز موفقیتش تولید طیف کاملی از کرم پودر برای رنگ پوست‌های مختلف است.

بررسی لیست به دلیل فراوانی شغل‌ها و برتری عددی کارآفرینی در بین زنان الهام‌بخش، مستلزم تقسیم آن به دو بخش اقتصادی و غیراقتصادی است.

عکس فوری از چهار گوشه جهان

فهرست یکصد زن الهام‌بخش گوناگون است: از زنانی که حجاب در کشورشان اجباری است و باید سر تا پا پوشیده در لباس، در رقابتی نابرابر و فرساینده به مصاف حریف در حوزه ورزش بروند، تا زنانی که در سطح شهر دسترسی به توالت ندارند:

• ممتاز شیخ ۳۳ ساله کنشگری است که دولت هند را وادار کرده ۹۶ توالت عمومی رایگان برای زنان در سطح شهرهای هندوستان بسازد. او هم در این فهرست جای دارد. هندوستان کشوری است که در آن بیش از ۶۰ درصد مردم به توالت خصوصی و بهداشتی دسترسی ندارند. این در حالی است که بر اساس برخی مطالعات دسترسی به تلفن همراه از توالت در هندوستان بیشتر است.

• داعش-جنگ-سوریه؛ اسم رمز هلاکت در سال گذشته. نرین شامو (Nareen Shammo) روزنامه‌نگار و کنشگر عراقی که تا به حال جان صدها زن را از فاجعه داعش نجات داده. یکی از رفتار مرسوم داعشی‌ها گرفتن خون از زن‌های اسیر برای زخمی‌های خودشان است.

• سونیتا علیزاده (Sonita Alizadeh) رپر ۱۸ ساله افغان و خواننده آهنگ «دختر فروشی» که از ازدواج اجباری گریخته است. ازدواج اجباری در افغانستان بسیار شایع است و بنا به آمار سازمان ملل شامل حال ۷۰ تا ۸۰ درصد زنان می‌شود. طبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر ۹۰درصد دختران و ۵۰ درصد زنان بالغ زندانی در افغانستان، از خانه شوهران و ازدواج اجباری گریخته‌اند.

• فعال حقوق زنان تونسی، امینه تیلر (Amina Tyler) از اعضای گروه فمن.  عکس فیس‌بوک امینه در سال ۲۰۱۳ به سرتیتر خبرها رسید؛ وقتی او بالاتنه خود را برهنه کرد و روی تنش نوشت: «بدن من متعلق به من است و مایه افتخار هیچ کس دیگری نیست.» او پس از آزادی از زندان به پاریس رفت و تازگی مجددا به تونس بازگشته و در انتشار مجله‌ای فمینیستی برای دفاع از حقوق زنان همکاری می‌کند.

• الا اینگرام (Ella Ingram) دختر استرالیایی که به دلیلی افسردگی مدتی در بیمارستان بستری بوده. او که پس از دو سال کار در یک نانوایی توانسته بود تا پول مورد نیاز برای سفر دانشجویی‌اش به نیویورک را پس‌انداز کند به دلیل بیماری افسردگی پیش از سفر در بیمارستان بستری می‌شود با این حال شرکت بیمه (QBE) از پرداخت هزینه بلیط خودداری می‌کند. حالا شکایت او تبدیل به اولین نمونه در این موضوع شده و بحث‌های زیادی درخصوص امتناع شرکت‌های بیمه از پرداخت غرامت به دلیل مشکلات روانی به‌وجود آورده است. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) افسردگی مهمترین عامل ناتوانی جوانان و خودکشی سومین دلیل مرگ در بین دختران ۱۰ تا ۱۹ ساله است.

• سمیه جبرتی ۴۴ ساله سردبیر ارشد روزنامه انگلیسی‌زبان سعودی (Saudi Gazette) نیز در این لیست هست. او اولین زنی است که در عربستان به چنین مقامی دست یافت.

در بین موضوعاتی که زنان الهام‌بخش را مشغول خود کرده فمینیسم ۹ بار در این لیست تکرار شده. از عایشه اشتیاق، دختر ۱۷ ساله پاکستانی و حساسیتش به سکسیسم تا نوال السعداوی ۸۵ ساله که از تاثیرگذارترین زنان عرب و جهان و نویسنده بیش از ۴۰ کتاب است.

رکوردها و تلاش‌های نو

بالیوود رکوردساز؛ دو عضو سینمای پر تولید هند در بین لیست زنان الهام‌بخش بی‌بی‌سی هستند: اشه بالو (Asha Bhosle) که احتمالا نماد صدای تکراری آوازخوانان زن در فیلم‌های هندی است. او از ۱۹۴۳ که فعالیت خود در بالیوود را آغاز کرده به جای بیش از ۱۰۰ هنرپیشه و در بیش از ۱۰۰۰ فیلم خوانده است. و کمینی کوشال (Kamini Kaushal) که او نیز در بیش از ۱۰۰ فیلم ایفای نقش کرده‌است.

در این فهرست یکی از شغل‌هایی که پنج بار تکرار شده شغل «دختر مدرسه‌» است. دخترانی که همگی کمتر از ۲۰ سال دارند و برخی از آنها در گروه دیگری با عنوان «دختر خوب» هم گنجانده شده‌اند. مانند لوبف راسکینا (Lubov Russkina) ۲۲ ساله و صرب که سرش آنقدر شلوغ است که وقتی برای چک کردن اینترنت ندارد و دوست دارد پیش از آنکه ازدواج کند درسش را تمام کرده باشد.

یکی دیگر از این نوجوانان جسی مک‌کیب Jessy McCabe  است که ۱۷ ساله است، موسیقی می‌خواند و داستان جالبی دارد. چرایی حضور او در این لیست به آنجا می‌رسد که متقاضی حضور در دوره سطح اول موسیقی Edexcel بوده اما متوجه می‌شود در سیلابس این دوره هیچ آهنگساز زنی حضور ندارند. پس دست به کار می‌شود و پس از یکی دو نامه‌نگاری با رئیس موسسه و حتی موسسه مادر Pearson شروع به جمع‌آوری امضا برای تغییر سیلابس درسی می‌کند. او توانست بیش از ۱۲۰۰ امضا جمع کند و بسیاری از مدرسان دانشگاه و آهنگسازان از اقدام او حمایت کردند. نتیجه آنکه سیلابس درسی این دوره از سال آینده تغییر خواهد کرد. اما راستی شما چند آهنگساز کلاسیک زن می‌شناسید؟

در بین روزنامه‌نگاران لیست حاضر، کاترین مارسل (Katrine Marçal) ۳۲ ساله هم هست که اقتصاددان خطاب شده. او با نگارش کتاب «تنها جنس» (The Only Sex) در سوئد معروف شد، کتابی که به رابطه اقتصاد و نظام پدرسالاری می‌پرداخت. او به تازگی کتاب دیگری با عنوان بامزه «چه کسی شام آدام اسمیت را می‌پخت؟» نوشته و البته خودش جواب این سوال را می‌دهد: مادرش.

خانم اسمیت ۲۸ ساله بود که شوهرش فوت کرد، او هرگز ازدواج مجدد نکرد و از آنجایی که خانه به فرزندش ارث رسیده بود برای زندگی به او وابسته ماند. از آن سو، کسی که پدر علم اقتصاد خوانده می‌شود نیز هرگز ازدواج نکرد و به مادرش وابسته ماند. مارسل در این کتاب با لحنی طعنه‌آمیز، ایده تمرکز بر نفع شخصی اسمیت را مورد نقد قرار می‌دهد و می‌نویسد وقتی آدام اسمیت غذایش را میل می‌کرد، قصاب و آبجوفروش، نانوا و کشاورز که مواد غذای او را فراهم کرده بودند برای نفع شخصی خود کار می‌کردند غیر از مادرش که در نهایت غذای او را می‌پخت، انگیزه او نه نفع شخصی، که عشق به فرزندش بود. او از خلال داستان این کتاب به موضوع نادیده‌گرفتن کارهای بی‌جیره و مواجب زنان در فعالیت‌های خانه می‌پردازد. مثال انتخابی مارسل در این کتاب تداعی‌کننده بحث هشیارانه دوبووار در جنس دوم است. اینکه زن با پیدایش مالکیت خصوصی از اریکه خود به زیر آورده شده، سرنوشت خود را در خلال قرن‌ها با مالکیت خصوصی پیوند خورده می‌یابد: تا حدود زیادی تاریخ زن با تاریخ ارث در می‌آمیزد.

آیا اشتغال راه دیگری برای رهایی است؟

موضوع اشتغال بیشترین فراوانی را در لیست زنان تاثیرگذار «بی‌بی‌سی ورلد» دارد. تکرارشونده‌ترین شغل این لیست با ۳۰ مورد «کارآفرین» نام دارد و کارآفرینی امروزه اسم رمز توسعه و پیشرفت است. ظاهرا هرچه درد هست در فقدان کارهای جدید است. کارهایی که باید آفریده شوند. دنیای دیجیتال امکان کارآفرینی را بیش از پیش ساده‌ کرده‌است.

دومین عنوان مکرر اما خبر خوبی است: کنشگر (activist). پنج زن در بین این ۱۰۰ نفر کنشگر هستند و ۴ زن هم آگاهی‌دهنده اجتماعی (campaigner).

کارآفرینان اغلب از الگوهای الهام‌بخش جوامع امروزی محسوب می‌شوند. حداقل در دنیای سرمایه‌داری که رقابت نفس‌گیر برای کسب شغل و درامد و داشتن یک زندگی حداقلی روز به روز در آن سخت‌تر می‌شود، اگر کسی بتواند کمی در کاهش درصد بیکاری و ایجاد شغل سهمی داشته باشد و کسب و کارش تداوم پیدا کند، نه تنها خودش می‌تواند راهی صفحه اول مجلات شود بلکه احتمالا بسیاری نیز از او ممنون خواهند بود که توانسته کاری برایشان ایجاد کند.

پیدا کردن شغل اما اولین قدم است. قدم بعدی حفظ آن و البته آنجا که بیشتر مربوط به زنان است مدیریت تبعیض‌های موجود در محیط کار است. بارزترین نمونه هم تفاوت در درآمد است. البته مشاغل کم درآمد و کارگری نیست که دچار ضایعه تفاوت در پرداخت دستمزد است. مشاغل پرآمد نیز از این قاعله مستثنی نیستند، مثلا همین چند ماه پیش بود که انتشار اسناد محرمانه شرکت سونی جنیفر لاورنس را نیز به صف متعرضان پرداخت نابرابر در هالیوود برد. یا در مطالعه‌ای دیگر مشخص شده که در بریتانیا زنان معمار ۲۵ درصد کمتر از مردان درآمد دارند. یا در حالی که زنان تیم ملی فوتبال انگلستان سالانه حدود ۲۰ هزار پوند درامد دارند، مردان حاضر در لیگ برتر این کشور به طور متوسط ۱/۶ میلیون پوند در سال درآمد دارند. فوتبال مثال خوبی است که نشان دهد تفاوت درامد ربطی به عملکرد ندارد چرا که در مثالی دیگر تیم ملی زنان آمریکا که قهرمان جام جهانی شد تنها ۲ میلیون دلار پاداش گرفت در حالی که تیم مردان که در مرحله اول حذف شد ۸ میلیون دلار پاداش گرفته بود.

بارداری زنان یکی دیگر از عوامل مشکل‌آفرین در رشد شغلی و حرفه‌ای ایشان است. بسیاری شغل خود را پس از بارداری از دست می‌دهند و بسیاری شرکت‌ها از استخدام زنان جوان در پست‌های حساس امتناع می کنند تنها به این دلیل که حدس می‌زنند دیر یا زود باید با مرخصی زایمان او مواجه شوند. اما نکته عجیب در پس این ماجرا اینجاست که مردان صاحب فرزند به طور متوسط با ۶ درصد افزایش درآمد نیز مواجه می‌شوند حال آنکه زنان اگر شغل خود را بتوانند حفظ کنند حدود ۴ درصد از درامدشان کاسته می‌شود.

قید تبعیض بررسی فضای کارآفرینی و کسب و کار در دنیای سرمایه‌داری را سخت‌تر میکند. تبعیض در مورد زنان در کودکی آغاز می‌شود طوری که بر اساس یک مطالعه پول توجیبی پسران نوجوان ۱۵ درصد از دختران بیشتر است. تفاوت‌های نژادی و قومی همچنان در پرداخت کارگران پابرجاست و وقتی به زنان می‌رسد موجب تفاوت بیشتر هم می‌شود.

نابرابری‌های اقتصادی

در دنیای واقعی امروز و نه مجله فوربس و دیگر مجلات زرد، زنان همچنان سهم اندک و نابرابری در بازار کار نسبت به مردان دارند. طبق گزارش سازمان جهانی کار در سال ۲۰۱۳ نرخ کار به جمعیت برای مردان ۷۲ درصد بوده در حالی که این نسبت برای زنان ۴۷ درصد است.

مسئولیت نابرابر کارهای مراقبتی و خانه کماکان بر عهده زنان است. بطوریکه روزانه بین ۱ تا ۳ ساعت بیش از مردان مشغول کارهای خانه هستند و ۲ تا ۱۰ برابر بیشتر از مردان در نگهداری از فرزندان یا سالمندان و بیماران خانواده وقت صرف می‌کنند. تنها در اتحادیه اروپا که از بسیاری نقاط جهان متمول‌تر است گزارشی مشخص کرده که ۲۵ درصد زنان به دلیل مراقبت از فردی سالخورده یا بیمار در خانواده امکان پیوستن به بازار کار را پیدا نمی‌کنند در حالی که این عدد برای مردان ۳ درصد است.

زنان بیش از مردان در بخش‌های غیررسمی مشغول کار هستند. در آسیای جنوبی، بیش از ۸۰ درصد زنان خارج از بخش کشاورزی، شغل‌هایی غیررسمی دارند، این عدد در آفریقای پایین صحرا ۷۴ درصد و در آمریکای لاتین ۵۴ درصد است. همچنین آنجا که صحبت تحت پوشش بودن قوانین است، زنان در آن بخش هم سهم کمتری از مردان دارند و لذا در برابر کارفرما و جامعه آسیب‌پذیرترند.

تفاوتی که قانون بین جنسیت قائل است محدود به کشورهای در حال‌ توسعه نیست. در ۱۴۳ کشور مورد مطالعه حداقل یک قانون وجود دارد که موجب تبعیض بین زن و مرد در کسب فرصت‌های برابر اقتصادی می‌شود. در بین این کشورها، ۷۹ کشور قانونی دارند که انجام مشاغلی خاص برای زنان را ممنوع کرده است و ۱۵ کشور هم هستند که شوهران می‌توانند مانع کار همسرانشان شوند.

بر اساس گزارش بانک جهانی، عربستان سعودی، اردن، موریتانی و ایران به ترتیب بیشترین موانع قانونی و انگیزشی برای شرایط برابر کار زنان و مردان را دارند. همچنین در اصلاح قوانین برابر کار در ۵۰ سال گذشته دو بخش خاورمیانه و آفریقای شمالی و آسیایی جنوبی کمترین بهبود را داشته‌اند.

پس شاید بی دلیل نیست که لیست به نسبت منصفانه بی‌بی‌سی در خصوص زنان الهام‌بخش نیز بیشترین عنوان را به زنان کارآفرین اختصاص داده است. شاید اگر صاحب کار زن باشد تبعیض‌ها کمتر شود!

کارآفرینان و سمبل‌ها

آمار حضور زنان در پست‌های مدیر اجرایی شرکت‌ها نرخ فزاینده بسیار کندی دارد، لذا زنان بیش از پیش دست به راه‌اندازی کسب و کارهای کوچک می‌زنند. تنها در سال ۲۰۱۲ بیش از ۱۲۰ میلیون زن در ۶۷ کشور مشغول اداره کسب و کار خود یا راه‌اندازی کسب و کاری تازه بوده‌اند. این در حالی است که در تمام کشورهای مورد مطالعه زنان ترس بیشتری از شکست نسبت به مردان احساس می‌کرده‌اند.

این در حالی است که برخی مطالعات نشان می‌دهد که حضور زنان موجب رونق کسب و کار می‌شود. شرکت‌هایی که از حضور زنان در فرصت‌های مدیریتی بالا بهره جسته‌اند اثربخشی سازمانی بالایی را عموما گزارش می‌دهند. بر این اساس براورد می‌شود شرکت‌هایی که بین ۱ تا ۳ زن در بین مدیران عالی‌رتبه در اختیار دارند در تمامی بخش‌ها امتیاز بالاتری در اثربخشی سازمانی کسب کرده‌اند.

شمای کلی اشتغال زنان در ایران در غیاب آمارهای شفاف هم حالت وخیمی دارد. بر اساس گزارش سازمان آمار کشور، نرخ مشارکت اقتصادی برای افراد بالای ۱۵ سال در مجموع ۴۰ درصد است که سهم زنان در این بین ۱۴ و مردان ۶۶ درصد است. این نسبت (یک سوم) تقریبا در تمام حوزه‌ها از جمله بیکاری برقرار است.

داستان زنان ایرانی و سه نماینده‌ای که در این لیست دارند هم اما حکایت غریبی است. نماینده‌های ایران به نوعی استعاره‌ای از وضعیت امروز زنان ایرانند: در بند، سوخته، هنرمند.

زن ایرانی به نقل از پرفورمنسی که به تازگی در مقابله با خشونت خانگی در شهر رشت برگزار شد وقتی به شهر می‌رود «فردی نیست که شهر را تجربه می‌کند بلکه به‌مثابه یکی از تجربه‌های شهری نمود می‌یابد. بنایی متحرک با معماری مخصوص که تماشای هندسه مهیج‌اش را هر گردشگری در شهر حق خود می‌داند.» با این حال محتمل است که روی صورتش هم اسید پاشیده شود. نمایندگان ایران در این لیست نیلوفر اردلان (آسیب‌دیده از شوهر و قانون)، معصومه عطایی (قربانی تحجر وحشی و قانون) و منیر فرمانفرماییان (هنرمند/نقاش) هستند.