به هم زدن نامزدی با کمترین خسارت

فائزه نامزدی‌اش را به هم نزد. از روزهای خوبی که با نامزدش داشت، از خیس شدن چشم‌های پدرش، از نگاه‌های پرسشگر فامیل ترسید. او از مخارجی که پدر و مادرش در مراسم نامزدی کرده بودند و کلی قرض به بار آورده بودند هم می‌ترسید.

بسیاری از دخترهای ایرانی نمی‌دانند پس از به هم زدن نامزدی، تکلیف تعهداتشان چه می‌شود. آن‌ها فکر می‌کنند ممکن است خود یا خانواده‌شان پس از اعلام انصراف از ازدواج، مورد آزار و اذیت خانواده طرف مقابل قرار بگیرند. دانستن اینکه نامزدی تعهدی برای زنان به دنبال ندارد و حتی می‌توان بر اساس قانون ایران هم حقوقی برای جبران خسارت‌های نامزدی داشت، می‌تواند به دختران زیادی کمک کند که به خاطر ناآگاهی و ترس تن به رابطه‌ای ندهند که ناکارآمدی آن از همان دوران نامزدی مشخص شده است.

نامزدی تعهدی به همراه ندارد

این در حالی است که نامزدی در حقیقت فقط به عنوان مقدمه‌ای بر ازدواج تلقی می‌شود و هیچ‌ یک از شرایط حقوقی ازدواج بر آن بار نمی‌شود. بر اساس قانون مدنی تا قبل از عقد، چه موقت و چه دایم، طرفین نامزد هیچ تعهدی بر یکدیگر ندارند. حتی اگر طرفین قبل از اجرای صیغه عقد خود را به ازدواج به یکدیگر متعهد کرده باشند و برای انصراف از آن مبلغی را به عنوان خسارت درنظرگرفته باشند، این تعهد به جبران خسارت، مورد حمایت قانونگذار نیست.

واقعیت این است که قانونگذار در ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی مجاز دانسته تا هر کدام از دو طرف در هر لحظه از نامزدی از تصمیم خود منصرف شوند. قانونگذار با ذکر این جمله که «طرف دیگر نمی‌تواند به هیچ‌وجه او را از تصمیم خود منصرف کند و او را مجبور به ازدواج کند» این حق را یکی از حقوق مسلم انصراف‌دهنده دانسته است.

کما این که در جمله بعدی ادامه می‌دهد: «صرف موضوع امتناع یکی از طرفین، موجبی برای ادعای خسارت نیست.» این به معنی این است که طرف دیگر نمی‌تواند تنها به این دلیل که نامزدش نامزدی را به هم زده است، خسارت طلب کند. تاکید قانونگذار بر این موضوع نشان دهنده اهمیت اصل "اراده" در قرارداد ازدواج است.

اما در مواردی که هر یک از طرفین احساس کنند طرف مقابل از اعتماد او استفاده کرده است، راه‌حل‌هایی در قوانین ایران وجود دارد که می‌توان از آن‌ها بهره گرفت. یکی از مواردی که طرفین نامزد باید در نظر بگیرند، ثبت نامزدی است.

ثبت نامزدی

در حالی که کشورهای دیگر برای نامزدی سند رسمی تنظیم می‌کنند، ثبت سند رسمی نامزدی در ایران مرسوم نیست. از آن جایی که ممکن است در مراحل حقوقی بعدی مانند پس گرفتن هدایا و ... خانواده طرف مقابل ادعا کند نامزدی در کار نبوده است، بهتر است نامزدی ثبت شود.

امروزه بسیاری از خانواده‌ها دفترچه‌ای تنظیم می‌کنند و مهمانان یا سالمندان مجلس نامزدی، آن را امضا می‌کنند. از سوی دیگر حتی عکس‌های تهیه شده در نامزدی نیز می‌تواند دلیلی برای اثبات نامزدی باشد.

مسوولیت مدنی

حقوقدانان دو موقعیت را برای برهم زدن نامزدی در نظر گرفته‌اند:

اول این که یکی از طرفین با علتی موجه نامزدی را برهم زده باشد. این دلیل موجه می‌تواند ابتلا به بیماری مسری، بیماری لاعلاج یا بیماری‌های روحی روانی باشد. در این حالت، هیچ مسئولیت مدنی متوجه فرد برهم زننده نیست.  

حالت دوم این که برهم زدن نامزدی بدون دلیل منطقی باشد و هر یک از طرفین مثلا به دلیل سوء‌ظن بی‌جا، بداخلاقی و عصبانیت نامزدی را بر هم زده باشد. در این حالت در صورتی که طرف دیگر احساس کند حقی از حقوقش ضایع شده یا مورد سوء‌استفاده قرار گرفته می‌تواند با استناد به موادی از قانون، خسارت مادی یا معنوی مطالبه کند.

ماده یک قانون مسئولیت مدنی می‌گوید: «هركس بدون مجوز قانونی، به طور عملی يا در نتيجه بی احتياطی به جان، سلامتی، مال، آزادی، حيثيت، حسن‌شهرت يا به هر حق ديگری كه به موجب قانون برای افراد ايجاد شده، لطمه‌ای وارد کند كه موجب ضرر مادی يا معنوی فرد ديگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.»

تکلیف هدایای نامزدی چه می‌شود؟

خانواده داماد برای خریدهای عروسی مریم به همراه او به دبی رفته و همه هدیه‌ها از جمله لوازم آرایش و ...  را از دبی خریده‌اند. مریم چند هفته‌ای است که متوجه شده نامزدش با دختر دیگری رابطه دارد و به دلیل خیانت و دروغگویی نامزدش، نامزدی را بر هم زده است. خانواده داماد غیر از این که استرداد هدایا را از قاضی خواسته‌اند، خواهان دریافت هزینه سفرشان به دبی نیز هستند.

قانون می‌گوید هریک از نامزدها می‌تواند در صورت به هم خوردن نامزدی، هدایایی را که به طرف دیگر یا خانواده او داده است، مطالبه کند. در صورتی که عین هدایا موجود نباشد، طرفین می‌توانند معادل قیمت آن را درخواست کنند.

قانونگذار از سوی دیگر پیش‌بینی کرده است که اگر هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشند، طرف دیگر نمی‌تواند معادل قیمت آن را درخواست کند.

هدایای مصرف‌شدنی

در صورتی که هر یک از طرفین، هدیه‌ای مصرف شدنی به طرف دیگر داده باشد و پس از مصرف شدن یکی از طرفین، هدیه موجود نباشد، بر طبق قانون قیمت معادل آن قابل مطالبه نیست چرا که اهداکننده هدیه، در حقیقت هدیه را به قصد مصرف به طرف مقابل داده است و طرف مقابل نیز به همین قصد قبول کرده است. بر عکس اگر اصل هدایا موجود باشد، قابل مطالبه است. مثلا اگر یکی از طرفین عطر به طرف دیگر هدیه داده باشد و این عطر هنوز موجود باشد، می‌تواند آن را مطالبه کند ولی همین عطر در صورتی که مصرف شده و به پایان رسیده باشد، طرف دیگر نمی‌تواند معادل قیمت آن را طلب کند.

هدایای قابل نگهداری

در صورتی که هر یک از طرفین هدایایی به طرف مقابل بدهد که بر اساس عرف باید از آن نگهداری شود مانند طلا و جواهر، پس از انصراف از نامزدی قابل مطالبه است. این به معنی این است که هر دو طرف می‌توانند به یکدیگر رجوع کرده و هدایا را درخواست کنند؛ چه انصراف دهنده، چه طرف مقابل.

در صورتی که هدایای مذکور به دلیل سهل‌انگاری یکی از طرفین موجود نباشد یا آسیب دیده باشد، فرد سهل‌انگار باید خسارت آن را بپردازد ولی در صورتی که هدیه بدون سهل‌انگاری فرد از بین رفته باشد، طرف مقابل نمی‌تواند معادل قیمت آن را درخواست کند چرا که هدیه گیرنده در حقیقت در زمان استفاده هدیه، مالک آن بوده است.

مهریه

در صورتی که در دوران نامزدی تمام یا قسمتی از مهریه به زن پرداخت شده باشد، پس از انصراف از نامزدی چه از سوی مرد چه از سوی زن، مرد بر اساس قانون می‌تواند مهریه خود را طلب کند.

در صورتی که عین مهریه موجود باشد، عین آن باید به مرد بازگردانده شود و در صورتی که از بین رفته باشد، معادل قیمت آن به مرد تعلق می‌گیرد.

نامه‌ها و عکس‌ها

هر چند بعضی حقوقدانان معتقدند نامه‌ها و عکس‌ها جزو هدایای مصرف‌شدنی هستند و دریافت کننده مالک آن است و می‌تواند هر زمان که بخواهد، آن‌ها را از بین ببرد ولی بر اساس نظر اکثریت حقوقدانان دریافت کننده نامه و عکس ملزم به پس‌دادن آن است چرا که دلیل آن و هدف از ارائه آن به طرف دیگر در حقیقت، ازدواج آینده است. از آن جایی که قرار ازدواج آینده به هم خورده و نامزدی فسخ شده است، طرف دیگر ملزم به استرداد عکس‌ها و نامه هاست.

رابطه جنسی در دوران نامزدی

ماده ۹ قانون مسئولیت مدنی می‌گوید: «دختری که در اثر حیله یا تهدید حاضر شده به برقراری روابط جنسی نامشروع شده باشد، علاوه بر ادعای خسارت مادی می‌تواند مدعی خسارت معنوی نیز باشد.»

در مواردی می‌توان از این ماده استفاده کرد که پسری، نامزدش را با وعده ازدواج در آینده مجبور به برقراری رابطه کرده باشد و بدون دلیل نامزدی را به هم زده باشد. در این شرایط قانون پیش‌بینی کرده است که دختر می‌تواند ادعای رفع ضرر معنوی نیز داشته باشد و قاضی به صلاحدید خود می‌تواند پسر را الزام به عذرخواهی کند و یا حتی در شدیدترین حالت، حکم را در روزنامه منتشر کند.

تهدید دختر به عمومی کردن عکس‌ها و نامه‌ها

بر اساس ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی اگر دریافت کننده نامه از استرداد نامه‌ها خودداری کند و از این راه به ضرر طرف دیگر سوء‌استفاده کند، طرف زیان دیده می‌تواند ادعای خسارت مادی و معنوی داشته باشد. در این مورد قاضی به صلاحدید خود علاوه بر دستور به جبران خسارت، دستور به استرداد نامه‌ها و عکس‌ها و یا از بین بردن آن‌ها، می‌تواند دستور به رفع زیان به نفع زیان‌دیده دهد مثلا می‌تواند از فرد مذکور بخواهد معذرت‌خواهی کند یا حکم دادگاه را در روزنامه منتشر کند.

کسى که به حیثیت و اعتبارات شخصى یا خانوادگى او لطمه وارد مى شود، مى‌تواند از کسى که لطمه وارد آورده است جبران زیان مادى و معنوى خود را بخواهد. هرگاه اهمیت زیان و نوع تقصیر ایجاب کند، دادگاه مى تواند در صورت اثبات تقصیر علاوه بر صدور حکم به خسارت مالى حکم به رفع زیان از طریق دیگر از قبیل الزام به عذر خواهى و درج حکم در جراید و امثال آن کند.