کشاکش شرق‌شناسی و انصاف تاریخی

نوشتن درباره تاریخ دوره آغازین اسلام و بررسی زندگی، زمانه و کارنامه پیامبر اسلام، چه در شرق مسلمان و چه در دنیای آکادمیک و تاریخ‌نگاری غربی، امری جدید و ناشناخته نیست.

اغلب آثاری که از این دست نوشته و منتشر شده، یا توسط علاقمندان و معتقدان آیین اسلام تألیف شده و یا به‌وسیله منتقدانی نوشته شده که عمدتاً در جهت چالش و مقابله با آموزه‌های اسلامی به بررسی زندگی پیامبر اسلام پرداخته‌اند. در این میان کارهای کسانی که خود را مسلمان یا دلبسته اعتقادی به آموزه‌های اسلام ندانسته و یا به قصد مقابله و رویارویی و جدل به بررسی زندگی پیغامبر اسلام پرداخته‌اند، در اقلیت محض قرار دارد.

کتاب ماکسیم رودنسون (۲۰۰۴-۱۹۱۵) درباره پیامبر اسلام، در بین آثار اسلام‌شناسان و شرق‌پژوهان غربی از جایگاه خاصی از نظر علمی و پژوهشی برخوردار بوده و دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر آثار از این دست متمایز می‌سازد. رودنسون در نگارش این کتاب وارد وادی پردردسر و مشکلی شده است. سوای ارزش محتوایی و روش تحقیق پژوهش فاخر رودنسون، گام برداشتن او در مرز بررسی چالشگرانه و نقادانه از یک سو و حفظ احترام و انصاف به موضوع پژوهش، روشی است که رودنسون تلاش کرده در سراسر کتاب خود مراعات کند و حتی در ویراست و بازنگری دوم کتاب نیز دقیق‌تر مراعات شده است.

رودنسون موفق شده با رهانیدن خود از آموزه‌ها و سنت دیرین شرق‌شناسی کلاسیک دارای نگاه استعمارزده به تاریخ اسلام و شرق، اثری را بیافریند و ضمن حفظ موازین مستقل پژوهشی، دچار پیش‌فرض و غرض‌ورزی درباره تاریخ مشرق زمین و زندگی پیامبر اسلام نشود. این موضوع تنها منحصر به مطالعات اسلامی رودنسون نیست. او با آن که یهودی‌تبار بود، در بحث اعراب و اسراییل، در آثارش به تفصیل به دفاع از حقوق فلسطینی‌ها و انتقاد از مواضع اسراییل و حامیان غربی آن حکومت پرداخته است.

این روش پژوهشی و نگارشی رودنسون، در دیگر آثار او نیز بیش و کم مشاهده می‌شود. آثاری از قبیل: "اروپا و رازگونگی اسلام"، "اسراییل و عرب‌ها"، "اسراییل: یک دولت مهاجر"، "اسلام و سرمایه‌داری"، "عرب‌ها"، "فرقه، گتو و دولت: تأکید بر مسأله یهودی" و "مارکسیسم و جهان مسلمان".

از این لحاظ شاید از معدود آثار مشابه کار رودنسون چه از نظر شکل و چه محتوا بتوان به کتاب ارزشمند دو جلدی "محمد در مکه" و "محمد در مدینه" اثر ویلیام مونتگمری وات (۱۹۰۹-۲۰۰۶)، اسلام‌شناس برجسته اسکاتلندی اشاره کرد که از منظری غیر چپ و مسیحی به بررسی و تحلیل تاریخ صدر اسلام پرداخته است. البته رودنسون در بخش‌های مختلف کتاب خود از نوشته‌های وات نیز استفاده کرده است. (۱)

این زاویه دید خاص و متفاوت رودنسون، ضمن آن‌که از نظر بسیاری قابل تحسین است، در عین حال از نظر برخی دیگر، از دو نگاه مختلف مورد حمله و انتقاد نیز واقع شده و هر یک او را متهم به جانبداری به سود مسلمانان یا غرض ورزی علیه آنان کرده است. برای نمونه، عده‌ای از منظر اسلام‌گرایی سنتی، اثر او را "کتابی سراسر اهانت به اسلام و قرآن" می‌خوانند (۲) و برخی دیگر معتقدند: "رودنسون خود را دوست اعراب می‌داند و در نتیجه، همواره می کوشد به نوعی بنویسد که احساسات مذهبی اعراب را جریحه دار نکند ... و قبل از این که به روی یک حقیقت علمی یا واقعیت تاریخی انگشت گذارد، پیشاپیش از مسلمانان عذر می‌خواهد."( ۳) علاوه بر این موارد، پس از انتشار کتاب رودنسون، "محمد ابولیله" نویسنده مصری با نگارش و انتشار یک کتاب ۱۷۴صفحه‌ای به بررسی انتقادی دیدگاه‌های رودنسون از منظر منابع اسلامی پرداخت. ( ۴)

سوای کتاب مورد بحث در این نوشته، تاکنون کتاب‌های اسلام و عرب (ترجمه ابراهیم دانایی، انتشارات خوارزمی)، اسلام و سرمایهداری (ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات خوارزمی)، درباره فلسطین (مجموعه دو نوشته از رودنسون و ایزاک دویچر، ترجمه منوچهر هزارخانی، انتشارات رواق و توس) و عرب و اسراییل (ترجمه رضا براهنی، انتشارات خوارزمی) از رودنسون به فارسی برگردانده و منتشر شده‌اند. در سال‌های اخیر چند بار بخش‌هایی از کتاب محمد، از زبان‌های فرانسه یا انگلیسی به فارسی ترجمه شده، ولی تا جایی که من می‌دانم، ترجمه حاضر نخستین متن کامل و منقحی از این کتاب است که به فارسی انتشار یافته است.

شیوه و منش تألیفی و تحقیقی رودنسون در این کتاب، روایی- تحلیلی است. در این روش، او ضمن تلفیق این دو روش تاریخ‌نگاری و زندگی‌نامه‌نویسی، تلاش کرده تا با بهره‌وری از استناد و استدلال، بدون کاهش سطح کیفی کار و تا جایی که ممکن بوده، هر دو قشر مخاطبان وسیع عمومی و مخاطبان خاص و نخبه را از نتیجه اثر خود راضی و بهره‌مند کند. با این‌همه، چنان‌که خود نویسنده نیز تلویحاً اظهار کرده، کتاب از جنبه روایی و تاریخی بیشتر مخاطب عمومی غربی را مورد توجه قرار داده و جنبه نظری و تحلیلی آن برای مخاطب متخصص شرقی در کشورهای اسلامی اهمیت بیشتری دارد.
مترجم در ابتدای کتاب، یک مقدمه چهار صفحه‌ای (صص ۷- ۱۰) درباره خصوصیات کتاب و ترجمه آن و یک زندگی نامه یک صفحه‌ای (ص ۱۱) آورده و سپس، به درستی، بر آن شده تا به جای نگارش یک مقدمه تفصیلی درباره رودنسون، مقاله نسبتا مفصل و مهم دکتر سارا شریعتی با عنوان «ماکسیم رودنسون، اندیشهٔ دو کرانه» را در کتاب بازنشر کند. (صص ۱۲-۱۸). دیگر مقدمه منتشر شده در این کتاب، نوشته اسماعیل وفا یغمایی (صص ۱۹-۲۲) است که بیشتر به ارتباط رخدادهای صدر اسلام با ایران و سیر اجمالی و گذرای تحولات سیاسی و فکری اسلام‌گرایی در ایران توجه دارد.

متن اصلی کتاب شامل چهار دیباچه و پیش‌گفتار (صص ۲۳-۳۴) از رودنسون برای چاپ‌های مختلف فرانسوی و انگلیسی، هفت فصل اصلی (صص ۳۵-۳۵۰)، یک مؤخره (صص ۳۵۱- ۳۸۷) و با عنوان «از محمد تا اسلام سیاسی معاصر»، نقشه‌ها و شجره نامه پیامبر و سه ضمیمه شامل فهرست واژگان عربی، اسامی خاص و یادداشت‌ها و مراجع است. عناوین فصل‌های اصلی کتاب عبارتند از: معرفی یک جهان، معرفی یک سرزمین، تولد یک پیامبر، تولد یک مکتب، پیامبر با سلاح، تولد یک دولت و پیروزی بر مرگ.

طبیعی است که رودنسون به عنوان یک پژوهشگر آکادمیک فرانسوی تاریخ و علوم اجتماعی، کمتر در زمینه سیره‌شناسی و علم حدیث تخصص داشته و گاه اظهار نظرهایی در این باب کرده که مورد مناقشه برخی از کارشناسان جدی‌تر این رشته است. برای نمونه، در کتاب آمده است: "قدیمی‌ترین مجموعه‌ی تاریخی احادیث که در دسترس ما است، به ۱۲۵سال پس از دوران زندگی پیامبر تعلق دارد." این دیدگاهی است که از نظر شماری از متخصصان علم حدیث مورد مناقشه بوده که توضیحات ریز آن نیازمند مجالی دیگر است.

فصل ۳۷ صفحه‌ای مؤخره کتاب در واقع نوعی فرجام سخن نویسنده است که عمدتاً بر اثر حوادث سال‌های پایانی دهه ۱۹۷۰ میلادی و به‌ویژه وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ به آخرین ویراست اصل اثر افزوده شده است. به نوشته رودنسون: "رویدادهای اخیر، به ویژه انقلاب ایران، زاویه دید و چشم‌انداز را چنان تغییر داده که جوامع غربی می‌توانند داوری درخوری نسبت به اسلام داشته باشند. (۶)

مترجم کتاب اگرچه خود را محدود و مقید به نوع خاصی از شیوه‌های مرسوم ترجمه متون از انگلیسی به فارسی نمی‌داند و کتاب را نیز از متن اصلی فرانسوی آن ترجمه نکرده، ولی با ارایه متنی یکدست و منقح به‌خوبی توانسته تا به عنوان واسطه انتقال پیام و کلام نویسنده به خواننده فارسی زبان عمل بکند. این در حالی است که شیوه نگارش و ساختار بیانی رودنسون لزوماً همواره به سادگی برای مخاطب شرقی قابل دریافت و درک نیست و این مسأله کار مترجم را دشوارتر ساخته است. در این مسیر طبیعی است که نوع ترجمه و شیوه ویرایش کتاب در مواردی می‌تواند با سلیقه برخی دیگر از مترجمان و ویراستاران یکسان نباشد که این موضوع اهمیت چندانی در ارزیابی محصول نهایی و کیفیت کل کار ندارد.

جدی‌ترین ضعف در آماده‌سازی برگردان فارسی این کتاب، نبود یک فهرست عمومی اعلام در انتهای کتاب است. البته این کتاب دارای یک بخش توضیح اعلام در پایان کار می‌باشد که برای خواننده عادی بسیار مفید است. ولی این بخش جای فهرست عمومی اعلام را نمی‌گیرد. فهرست اعلام برای هر کتابی، به‌خصوص یک کتاب پر از نام تاریخی، بسیار ضروری و غیر قابل اغماض به‌نظر می‌رسد. این البته مشکلی است که امروزه در بسیاری از کتاب‌های فارسی، به‌خصوص کتاب‌های چاپ خارج از ایران وجود دارد و حتماً دارای دلایل و توجیهاتی نیز هست؛ دلایلی از قبیل محدودیت بودجه برای حجیم‌تر کردن کار، مشکلات فنی و حرفه‌ای استخراج، تنظیم و انتشار اعلام و یا نداشتن فرد متخصص برای انجام این کار. به هر روی، مشکل از هر کجا که باشد، نداشتن فهرست عمومی اعلام برای یک کتاب تاریخی یک نقیصه فنی مهم به‌شمار می‌رود.

با وجود حروف‌چینی، صفحه‌بندی و انتشار پاکیزه کتاب، در چند مورد صفحه‌بندی و شماره‌گذاری کتاب دارای مشکلات کوچکی است. برای نمونه، صفحات بین بخش مؤخره و فهرست کلمات عربی (بین ص ۳۸۸ و ۳۸۹) که شامل سه صفحه نقشه و یک صفحه شجره‌نامه است، فاقد شماره صفحه می‌باشد. همین‌طور در فهرست کلی ابتدای کتاب (ص ۵) شماره صفحات در انتها ناگهان از فارسی به لاتین تغییر شکل یافته که این احتمالاً به مشکلات ناگزیر و مرسوم تبدیل فونت و صفحه‌بندی در نرم‌افزارهای چندزبانه مربوط می‌شود.

صنعت نشر کتاب، به‌ویژه به صورت سنتی و کاغذی، در جهان و به‌خصوص در دنیای فارسی‌زبان دچار رکود و بحران است. مؤلفان و مترجمان، اغلب انگیزه مادی و معنوی لازم و کافی برای ادامه کارهای جدی خود، به ویژه برای مخاطبان خاص را ندارند. معضلات فراروی صنعت نشر کتاب فارسی، طبعاً در خارج از ایران، به دلایل مختلفی، از جمله نداشتن حامی مستقل مادی یا نبود استقبال جدی از سوی مخاطبان آشکارتر و حادتر است. در این میانه تلاش و همت فرهاد مهدوی در انتخاب، ترجمه روان و دقیق و نهایتاً انتشار این اثر شاخص ماکسیم رودنسون بسیار ستودنی و شایسته تقدیر و حمایت است.

شناسنامه کتاب:

«محمد، تولد، وفات، بررسی و تحلیل تاریخ دوران آغازین اسلام» نوشته: ماکسیم رودنسون، ترجمه از متن انگلیسی: فرهاد مهدوی، قطع رقعی، ۴۱۶ ص، ناشر: مترجم، لندن ۱۳۹۱/۲۰۱۲

برای سفارش، خرید و داشتن کتاب با این نشانی تماس بگیرید: farhaadmahdavi@hotmail.com

پانویس‌ها:
۱- برای نمونه بنگرید به کتاب حاضر، صص ۱۳۶-۱۳۷
۲- برای نمونه نگاه کنید به "کانون گفتمان قرآنی، نقد یهود" (+)
۳-نگاه کنید به :مروری بر کتاب «محمد» اثر ماکسیم رودنسون (پی دی اف)
۴- محمد محمد ابولیله، م‍ح‍م‍د ب‍ی‍ن‌ ال‍ح‍ق‍ی‍ق‍ة و لاف‍ت‍دآ ف‍ی‌ ال‍رد علی ال‍ک‍اتب ال‍ی‍ه‍ودی‌ اللفرن‍س‍ی‌ م‍ک‍س‍ی‍م‌ رودی‍ن‍س‍ون‌، مصر، دارالنشر للجامعات، ۱۳۷۸ق
۵- کتاب حاضر، ص ۷۸
۶-‌‌ همان جا، ص ۳۵۱