پریود؛ تابویی که هر ماه می‌شکند

«۹ ساله بودم که مادرم مرا برای کلاس‌های پایگاه تابستانی مسجد محل‌مان ثبت نام کرد. یکی از برنامه‌ها، کلاس احکام بود. آنجا بود که کلمه حیض را شنیدم. مربی می‌خواست چیزهای نجس را توضیح بدهد، سگ، خون، مردار، حیض و منی. همه کوچک بودیم؛ او هم به گفتن اینکه حیض خونی است که هر ماه از بدن زن خارج می‌شود اکتفا کرد.

چند سال بعد به یک جمله در کتاب دینی مدرسه برخوردم: احکام غسل. دخترها باید بعد از حیض و پسرها بعد از احتلام غسل کنند. معلم به ما گفت که احتلام به ما ربطی ندارد، اما حیض همان خونی است که هر ماه از بدن زن خارج می‌شود. گفت هر وقت آن اتفاق بیفتد، حودمان خواهیم فهمید.

خودم دو سال بعد، در ۱۲ سالگی لکه‌های خون را روی لباسم کشف کردم. کسی به من چیزی نگفت. در مهمانی دوست مادرم را صدا کردم و گفتم شورتم خونی شده. به من نوار بهداشتی داد. از آن به بعد مادرم نوار بهداشتی را می‌گذاشت توی اتاق. اما هرگز با هم درباره اتفاقی که می‌افتد حرف نزدیم.»

تنها چند سال است که روز ۲۶ می به عنوان روز جهانی بهداشت قاعدگی نام‌گذاری شده اما قاعدگی برای زنان یک اتفاق تاریخی است؛ تاریخ آن به نخستین سال‌های بلوغ هر زن بر می‌گردد.

در ایران مثل بسیاری از نقاط جهان، پریود یک تابوی اجتماعی است. آیینی در جسم زن که در سکوت و خفا برگزار می‌شود. حرف زدن از آن بی‌شرمی و نامیدن آن بی‌ادبی است. در چنین فرهنگی دسترسی به نوار بهداشتی یک عملیات مخفیانه و پلیسی است: در بسیاری از خانواده‌ها زنان خود برای خرید نوار بهداشتی به مغازه نمی‌روند. در بسیاری از مغازه‌ها نوار بهداشتی جایی پنهان است و در دسترس نیست و در نهایت خریدار باید نوار بهداشتی را چون کالایی ممنوعه در پلاستیک تیره به خانه ببرد.

رعنا زنی از اهالی آذربایجان است. می‌گوید: «در خانواده ما پریود موضوع مخفی نیست. اتفاقا زنان به راحتی درباره‌اش حرف می‌زنند. حتی به شکل آزاردهنده‌ای همه زنان فامیل از سنین خاصی دختر را مورد بازخواست قرار می‌دهند که پریود شدی یا نه؟ این سوال جزو آداب احوال پرسی مادربزرگ‌ها و خاله‌بزرگ‌ها و عمه‌خانم‌هاست. آنها با نگرانی پچ پچ می‌کنند که چرا فلان دختر هنوز پریود نشده. وقتی بالاخره پریود می‌شد، مادرش باید این موضوع را اعلام کند و برایش جشنی بگیرد. رسم‌ ما این است که کاچی بپزیم. به دختر می‌گویند که پریود باعث ضعفش می‌شود و مثل زن زایمان کرده باید کاچی بخورد. برای دختر کادو می‌خرند و بلوغش را جشن می‌گیرند. اما اطلاعاتی این وسط رد و بدل نمی‌شود. کسی نمی‌گوید این پریود اصلا چی هست و چرا هست. خود من انتظار داشتم با یک خونریزی شدید روبه‌رو شوم اما خونریزی اوایل بلوغ من خفیف بود. نمی‌فهمیدم چرا باید جگر تازه بخورم. بعدها فهمیدم دلیل این همه جشن و پایکوبی زنانه، این است که خب، حالا می‌شود دختر را شوهر داد. خیلی از دخترهای فامیل ما بعد از پریود شدن شوهر می‌کردند. البته این مال ۳۰ سال قبل است و الان دیرتر شوهر می‌کنند. ولی پرسش‌های آزاردهنده درباره پریود شدن یا نشدن دخترها هنوز هست.»

در حالی که زیر پوست جامعه نوعی کنجکاوی درباره زمان پریود هر دختری وجود دارد، اطلاعاتی درباره بهداشت قاعدگی به دختربچه‌ها داده نمی‌شود. در برنامه‌های آموزشی مدارس چیزی در این زمینه پیش‌بینی نشده و تنها چند کتاب غیردرسی منتشر شده که موضوع را به زبان ساده‌تر توضیح می‌دهد. با این حال تعداد خانواده‌هایی که فکر می‌کنند دادن این نوع اطلاعات به دختربچه‌ها ضروری نیست، بسیار است. ستاره که دختر ۱۱ ساله‌ای دارد می‌گوید: «برایم سخت است با دخترم درباره‌اش حرف بزنم. فکر می‌کنم چشم و گوشش باز می‌شود و ممکن است دچار بلوغ زودرس شود.»

سکوت درباره پریود اما مجموعه‌ای از خاطرات بد را درباره اولین پریود در ذهن زنان ایرانی ایجاد کرده است. برخی روایت می‌کنند که با روبه‌رو شدن با خونریزی، خیال کرده‌اند دچار بیماری لاعلاجی شده‌اند. برخی می‌گویند آن را نشانه عذاب الهی دانسته‌اند. برخی بدون دسترسی به نوار بهداشتی، موضوع را مدت‌ها از خانواده خود پنهان کرده‌اند. بسیاری برای همیشه با موضوع رابطه منفی پیدا کرده‌اند و آن را عامل آزار پنداشته‌اند. خیلی‌ها می‌گویند که باید پریودشان را از پدر و برادرشان پنهان می‌کردند و برای انداختن نوار بهداشتی مصرف شده، به جای دیگری می‌رفتند. حتی زنی روایت می‌کند که همسرش در دوران عادت ماهانه با او قهر می‌کرده و از او عصبانی می‌شده است.

بنفشه می‌گوید: «مادر و مادربزرگم پریود را نشانه بدبختی زن‌ها می‌دانستند. می‌گفتند ما زن‌ها موجودات بدبختی هستیم چون خدا ما را این طوری تنبیه کرده. برای همین است که نمی‌توانیم برویم مسجد یا حرم امام رضا. بچه که بودم از دیدن زن‌هایی که پشت در مسجد می‌نشستند و بقیه می‌گفتند نجس هستند، بدم می‌آمد. ۲۵ سال است پریود می‌شوم و هر ماه این اتفاق برای من نحس است و به خودم و جسمم فحش می‌دهم. می‌گویم خدایا، این چه بدبختی بود که برای ما زن‌ها آفریدی؟»

بر اساس آموزه‌های مذهبی اسلام، زنان در روزهای پریود مجاز به ورود به مکان‌های مذهبی نیستند و چون خون قاعدگی نجس است، خود آنها هم از سوی دیگران ناپاک شمرده می‌شوند.

یک اتفاق عادی در جهان غیرعادی

در سال‌های اخیر برخی از هنرمندان تلاش کرده‌اند با به تصویر کشیدن خون قاعدگی در آثار هنری‌شان یا با ایجاد کمپین‌های مجازی به شکستن تابوی عادت ماهانه کمک کنند. سال گذشته عکاس جوانی تصاویری از خود در زمان عادت ماهانه منتشر کرد اما اینستاگرام این تصاویر را حذف کرد. روپی کائور٬ هنرمند و شاعر٬ آن عکس را برای پروژه درسی‌اش در دانشگاه واترلو با نام «پریود» تهیه کرده بود.

گفته می‌شود که دیدن خون برای مردم ناخوشایند است و در اغلب تبلیغات تلویزیونی نوار بهداشتی از رنگ آبی برای نشان دادن خون استفاده می‌شود. هنوز برای مردان دیدن تصاویری از خونریزی ماهانه زنان موضوعی ناراحت‌کننده و بی‌معناست در حالی که برخی از کنشگران زن فکر می‌کنند در حالی که روزانه تصاویر فراوانی از خشونت در جهان واقعی منتشر می‌شود، انتشار تصویری از یک اتفاق طبیعی در بدن زن، به شکستن تابوها درباره زنان کمک می‌کند.

با اینکه حرف زدن از پریود یا خونریزی ماهانه زنان حالا به مدد هنر و موسیقی حالا بین قشر خاصی از جامعه کمتر تابو حساب می‌شود اما مدرن‌ترین رویکردی که در زبان عموم جامعه نسبت به پریود پیدا شده، اشاره کنایی آنها به حساسیت‌ روحی و روانی برخی از زنان در این دوران و عوارض جسمی آن است. سندرم پیش از قاعدگی، برای بسیاری ابزار طعنه به جنسیت است: باز هم که پریودی! جتی مردانی که از این کلمه برای اشاره به روابط میان خود استفاده می‌کنند، منظورشان وضعیت نامتعادل روانی است: مغزم پریود بود.

شایلی ۲۲ ساله‌ است. او می گوید که دوست پسرش از پریود برای تحقیرش استفاده می‌کند: «هر بار که ناراحت شوم می‌گوید بازم که پریود شدی! یا روزهایی که پریودم می‌گوید باید ازت فاصله بگیرم. به شوخی می‌گوید که دیگر به درد نمی‌خوری.»

اما پریود تنها عوارض اجتماعی و فرهنگی ندارد. مهم‌ترین موضوعی که بهداشت زنان و دختران را به چالش می‌کشد، مواجهه دختران با عادت ماهانه‌شان است. دخترانی که به سن عادت ماهانه‌ رسیده‌اند، باید حق دسترسی به سرویس بهداشتی تمیز و امن داشته باشند؛ جایی که بتوانند در آرامش پد خود را عوض کنند و در امنیت کامل پد استفاده شده را به سطل آشغال بیندازند.

زنان بسیاری در جهان و در ایران هنوز با بهداشت قاعدگی فاصله زیادی دارند. پد بهداشتی و تمیز برای بسیاری وجود ندارد؛ یا گران است یا در  اختیارشان قرار نمی‌گیرد.

میلیون‌ها زن برای تعویض پد و شست‌وشوی خود دسترسی به توالتی بهداشتی و امن ندارند.

گزارشی در آفریقا نشان می‌دهد که هر دختر آفریقایی، ۱۵۶روز از روزهای آموزشش در مدرسه را -که معادل با ۲۴ هفته است- به دلیل غیبت در دوران عادت ماهانه‌اش از دست می‌دهد. تحقیق دیگری نشان می‌دهد که دختران در دوران عادت ماهانه‌شان، احساس شرم یا ناامنی می‌کنند و حتی تمایل دارند در خانه بمانند و در مدرسه حاضر نشوند. به مدرسه نرفتن، دختران را دچار عوارض ترک تحصیل و عقب‌افتادگی آموزشی می‌کند و بر سرنوشت آنها اثر دارد.

دسترسی نداشتن به بهداشت قاعدگی پیامدهای زیانباری برای وضعیت اقتصادی زنان دارد، مثلا در بنگلادش، ۷۳ درصد زنانی که مصاحبه شده‌اند گفته‌اند که به‌طور متوسط شش روز در ماه را به خاطر قاعدگی یا عفونت‌های ناشی از نبود بهداشت قاعدگی به سرکار نمی‌روند. یعنی حقوق شش روز در ماه را از دست می‌دهند.

در روستاهای محروم و دور دست، در بازداشتگاه‌ها و زندان‌ها و کمپ‌های زلزله‌زدگان یا هر مکان دیگری که به دلیل حوادث غیرمترقبه و طبیعی یا جنگ در وضعیت بحرانی قرار دارد، معمولا کمترین امکانات برای بهداشت قاعدگی در اختیار زنان است.

در همین زمینه: 

پریود، عادتی که ترک نمی‌شود

وقتی کلمات جنسیتی می‌شوند: نواربهداشتی در مشمّای س