«سریع سرکوب کنید، ولی...»

۴۰ سال از شروع عملیات کندور می‌گذرد، عملیاتی که موجی از ربایش و قتل فعالان سیاسی در آمریکای جنوبی را رقم زد. دادگاه آمران و عاملان این جنایات اخیرا در آرژانتین به پایان رسید. اسناد محرمانه‌ای که آمریکا در سال ۲۰۱۳ برملا کرد، نقشی مهم در موفقیت این دادگاه داشتند.

اواخر ماه گذشته میلادی (مه ۲۰۱۶) دادگاهی در آرژانتین در یک محاکمه تاریخی برای اولین بار به محکومیت  برخی از  دست‌اندرکاران «عملیات کندور» رای داد. در این محاکمه برخی از مقام‌های بلندپایه ارتش آرژانتین و اروگوئه که در عملیات یادشده دست داشتند به زندان‌هایی بین ۸ تا ۲۵ سال محکوم شدند. آنها در ناپدید شدن خشونت‌بار دستکم ۱۰۰ نفر از اعضای اپوزیسیون در کشورهای مختلف آمریکای جنوبی مجرم شناخته شدند.

عملیات کندور نام رمز همکاری رژیم‌های نظامی کودتایی در آمریکای جنوبی در مقابله با نیروهای اپوزیسیون در دهه‌های هفتاد و هشتاد قرن گذشته بود. نظام‌های دیکتاتوری آرژانتین، برزیل، اروگوئه، پاراگوئه، شیلی و بولیوی در این همکاری‌ها مشارکت داشتند و با عملیات مشترک فرامرزی به تعقیب و بازداشت یا نابودی مخالفان مسلح و غیرمسلح خود دست می‌زدند.

قربانیان این گروه ۱۸ نفری که در دادگاه پرونده کندور به زندان محکوم شدند، فعالان سیاسی و شهروندانی بودند از آرژانتین، بولیوی، شیلی، پاراگوئه واروگوئه که در چارچوب همکاری نهادهای امنیتی کشورهایشان در «عملیات کندور» ربوده و شکنجه شدند و به قتل رسیدند. در بسیاری از موارد ربوده‌شدگان به کشورهای خودشان مسترد می‌شدند تا آنجا مورد بازجویی و شکنجه قرار گیرند. دادگاه بوئنوس آیرس قادر به شناسایی ۱۶۹ قربانی عملیات کندور شد که ۳۶ نفر آنها آرژانتینی، ۸۳ نفرشان اروگوئه‌ای و بقیه بولیویایی، شیلیایی، کوبایی و پرویی بوده‌اند.

حرفی که کیسینجر زد

بحث و بررسی پیرامون عملیات کندور در  نوامبر ۱۹۷۵ آغاز شد، اما هشت ماه بعد، یعنی  در دهم ژوئن ۱۹۷۶ حمایت و تایید  آمریکا را هم گرفت و قطعیت یافت.

روز دهم ژوئن ۱۹۷۶ که کشورهای عضو سازمان کشورهای آمریکایی در سانتیاگو، پایتخت شیلی جلسه داشتند، اگوستو پینوشه رهبر کودتا علیه دولت سالوادور آلنده، و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت او با رهبران  و روسای سازمان‌های امنیت کشورهای یادشده برای بار دوم جلسه گذاشت تا طرح کندور تدقیق و عملیاتی شود. در همین روز سزار گوزتی، وزیر خارجه شیلی نیز با کسینجر در مورد عملیات کندور به بحث و رایزنی نشست.

وقتی در سال ۲۰۱۳، اسناد گفت‌وگوهای کیسینجر در شیلی از طبقه‌بندی محرمانه خارج شد، جمله‌ای خطاب به گوزتی در اسناد منتشره آرشیو امنیت ملی به چشم می‌خورد: «اگر قرار است کاری انجام شود که باید انجام شود، پس سریع‌تر انجامش دهید. ولی بعد از آن باید دوباره وضعیت را به روال عادی برگردانید. ما (ایالات متحده) می‌خواهیم که شما موفق بشوید و نمی‌خواهیم مانعی سرراه‌تان قرار دهیم. من هر کاری که در توانم باشد انجام می‌دهم.»

نام عملیات کندور را البته در همان اجلاس اول، یعنی در نوامبر ۱۹۷۵ انتخاب کرده بودند. کندور (رخ‌کرکس آند) نام پرنده‌ای است از مناطق آمریکای جنوبی که تصویرش بر پرچم شیلی هم نقش بسته است.

اسناد تا کنون منتشر شده می‌گویند که کسینجر در همان اجلاس دهم ژوئن ۱۹۷۶ برای اولین بار از عملیات کندور باخبر شد و به آن روی خوش نشان داد. گوزتی در دیدار با او از مشکلات کشورهای همراه در مقابله با «تروریست‌ها» خبر داد. مقام‌های رژیم‌های نظامی یادشده، اصطلاح تروریست را برای گروه‌های مسلح و غیرمسلح چپ‌گرا و میانه‌رو به کار می‌بردند. او به کسینجر می‌گوید: «تروریست‌ها به هر کاری دست می‌زنند تا نزد افکار عمومی جهان قربانی تلقی شوند، هر چند که در عالم واقع آنها متجاسر و یاغی هستند.» کیسینجر هم در پاسخ به او توصیه می‌کند: «شما باید تلاش‌هایی بین‌المللی‌ را به جریان بیاندازید تا موضوع را برای افکار عمومی جهان قابل فهم کنید، وگرنه به گونه‌ای فزاینده مورد تهاجم قرار خواهید گرفت.»

کیسینجر زمانی این جملات را بر زبان آورد که آمریکا خود به دلیل جنگ ویتنام آماج انتقادهای متفاوتی در جهان بود و موج اعتراض‌ها و مخالفت‌ها با این جنگ در خود آمریکا و کشورهای غربی هم دامنه‌دار شده بود. این جنگ مدعای ایالات متحده به عنوان مدافع آزادی و دموکراسی را زیر علامت سوال برده بود و موضع آن را در کارزار تبلیغاتی علیه نظام‌های کمونیستی تضعیف ساخته بود.

سند گفت‌وگوی کیسنجر و اسناد دیگری که از سال ۲۰۱۳ در باره مراودات و مشاوره‌های سیا و اف بی‌ آی با دوایر و ادارات درگیر در عملیات کندور انتشار یافته‌اند، به مدارکی مهم در محاکمات آرژانتین علیه آمران و عاملان  اصلی طرح کندور تبدیل شدند.

شاعر و دختر و نوه‌ای که هویت خود را نمی‌دانست

در ابتدای این محاکمات برای ۲۵ تن از افسران ارشد وابسته به رژیم‌های نظامی آرژانتین و برخی دیگر از کشورهای آمریکای جنوبی پرونده گشوده شد. در پایان محاکمه اما ۸ نفر این متهمان فوت کرده بودند، از جمله خورخه ویدلا، که از سال ۱۹۷۶ تا ۱۹۸۱ رئیس رژیم نظامی آرژانتین بود.

ویدلا که در پرونده‌های دیگری هم به دلیل نقض حقوق بشر به زندان ابد محکوم شده بود در مه ۲۰۱۳ در زندان درگذشت و محکومیت مشارکت در عملیات کندور را ندید. اما جانشین ۸۸ ساله ویدلا، یعنی رلاندو بیگنونه، به دلیل آمریت در عملیات کندور ۲۰ سال زندان گرفت. او قبلا هم به دلیل آمریت در ربودن بچه‌های زندانیان سیاسی و تحویل آنها به خانواده‌های افسران ارتش و مقام‌های امنیتی به ۱۵ سال زندان محکوم شده است.

بالاترین محکومیت، یعنی ۲۵ سال زندان، به ژنرال آرژانتینی، سانتیاگو ریوروس و همتای اروگوئه‌ای او، کوردور پیاسنتینی تعلق گرفت. پیاسنتینی برای ۱۱ مورد ربودن فعالان سیاسی محکوم شناخته شد. یکی از این فعالان، ماریا گلمن دختر باردار خوان گلمن، شاعر معروف اروگوئه‌ای بود. ماریا را پس از وضع حمل کشتند و دخترش را هم مخفیانه به خانواده‌ای نظامی در اروگوئه سپردند تا «فرزندخوانده» آنها بشود. باید ۲۳ سالی می‌گذشت تا خوان گلمن با تحقیق بسیار نوه‌اش را پیدا کند و او را از هویت پدر و مادر واقعی‌اش باخبر کند. پسر گلمن نیز در جریان عملیات کندور ربود شد و به قتل رسید. خود گلمن نیز سال‌ها به دلیل مواضع سیاسی مخالفش با حکومت نظامی، مجبور شد در خارج از اروگوئه در تبعید زندگی کند.

ترور در پایتخت آمریکا

یکی از معروف‌ترین قربانیان عملیات کندور اورلاندو لته‌‌لیر بود که در دولت آلنده عهده‌دار چند وزارتخانه بود، از جمله وزارت کشور، دفاع و  امور خارجه.

لته‌لیر پس از کودتای پینوشه به آمریکا گریخت و در این کشور علیه خونتای نظامی شیلی فعال بود. روز ۲۱ سپتامبر ۱۹۷۶ بمبی در مرکز واشنگتن خودروی لته‌لیر را منفجر کرد و باعث مرگ او و منشی‌اش شد. اسنادی که اخیرآ از آرشیو اف‌بی‌آی در آمریکا منتشر شده  و در دادگاه بوئنوس آیرس علیه آمران وعاملان عملیات کندور به کار گرفته شد، از همکاری تنگاتنگ سازمان‌های امنیتی کشورهای عضو عملیات کندور برای تعلیم و اعزام جوخه‌های مرگ، از جمله به واشنگتن خبر می‌دهد. این جوخه‌ها به همه نقاط جهان فرستاده می‌شدند. همین حالا دادگاهی در رم مشغول رسیدگی به قتل یک شهروند ایتالیایی در رم به دست جوخه‌های مربوط به عملیات کندور است.

اسنادی که در آمریکا از مراودات کیسینجربا همتای شیلیایی‌اش و نیز از همکاری‌های و ارزیابی‌های نهادهای امنیتی آمریکا در سال ۲۰۱۳ از عملیات کندور منتشر شدند نقش کم‌نظیری در رمزگشایی از این عملیات و سرانجام موفق دادگاه بوئنوس آیرس داشتند. اندکی قبل از پایان دادگاه باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا به آرژانتین رفت. او از نقش آمریکا در سرکوب‌ها و خشونت‌های دهه هفتاد و هشتاد آمریکای جنوبی ابراز تاسف کرد، ولی عذر نخواست. اما دادگاه بوئنوس آیرس و اسناد کندور برای واشنگتن هم حاوی آموزه‌های بسیار است.--------------------------------------------------------------------------------------

مقالات دیگر از همین نویسنده