شکست طلسم ۷۰ ساله‌ ایران در آوینیون

درحالی که پس از حمله‌ی مرگبار نیس، فرانسه همچنان بهت‌زده و سوگوار است، جشن تئاتر در شهر کوچک و جنوبی آوینیون همچنان پرحرارت و پرهیاهو در حال برگزاری است. هفتادمین دوره‌ جشنواره‌ی آوینیون، مقارن با روزهای پایایی مسابقات یورو ۲۰۱۶، در ششم ژوئیه آغاز به کار کرد، و تا سی‌ام همین ماه ادامه خواهد یافت.

افتتاحیه‌ی جشنواره اجرایی بود از کارگردان هلندی، ایو ون هاو: نمایش نفرین شدگان بر مبنای فیلم لوکینو ویسکونتی با بازی بازیگران کمدی-فرانسه که پس از ۲۵ سال غیبت امسال دوباره به جشنواره برگشته‌اند.

جشنواره‌ای که دو سال پس از پایان جنگ جهانی دوم، و در واکنش به آن، در سال ۱۹۴۷ به همت ژان ویلار بنیان نهاده شده، در آستانه‌ هفتادمین سال برگزاری‌اش همچنان خصلت جشن‌گونه‌ خود را حفظ کرده است. «جشن»، «آسمان»،«شب»، «مردم»، و «متن» پنج واژه‌ی کلیدی‌ای هستند که به میانجی آنها ژان ویلار ایده‌ جشنواره‌ آوینیون را فرموله و خلاصه می‌کند.

جشنواره‌ای که مقرر بود قرار ملاقاتی سالانه، بی‌آلایش و مردمی، در جایی بیرون پاریس باشد، اگرچه سادگی و بی‌واسطگی نخستیناش را از دست داده، هنوز دست‌کم به خاطر بخش خودگردان آف (off)، که نطفه‌ آن در سال ۱۹۶۶ بسته شد، یک ضیافت شاد، عظیم و مردمی است.

در این جشن آفتابی، آوینیون امسال میزبان بیش از ۱۵۰۰ تئاتر، و صدها پرفورمنس، کنسرت، آواز، باله، اپرا، پانتومیم، تردستی، نمایش تک نفره، و چیدمان در گوشه و کنارخویش است؛ یک اتفاق فرهنگی، اجتماعی و البته اقتصادی با حضور بیش از ششصد هزار نفر.

در فهرست بخش اصلی آوینیون شماره‌ هفتاد هنرمندان نام‌آشنا کم نیستند: کسانی همچون کریستین لوپا، کیریل سربرنیکف، ایو وان هاو، آنجلیکا لیدل، اموس گیتای، توما ژولی، نیکلا ترونگ، ژولین گوسلن، ژان بلورینی، اورلین بوری، آرنو مونیه، و البته گروه هایی همچون رائول، و اف سی برگمن. علاه بر نفرین‌شدگان، کارامازوف، دیکتاتوری کول، ۲۶۶۶، میدان قهرمانان، و سرزمین نود از جمله آثار قابل توجه جشنواره اند.

پس از اجرای موفقیت‌آمیز جمهوری افلاطون آلن بدیو در سال گذشته، امسال نیز تجربه‌ مشابهی تحت عنوان آسمان، شب و سنگ‌های باشکوه توسط گروه la Piccola Familia [خانواده‌ی کوچک] به صحنه رفته که بازسازی مستند/خیالی تاریخ خود جشنواره از ۱۹۴۷ تا سال ۲۰۸۶ به میانجی وقایع تاریخی و خاطرات و تخیلات حاضران است.

سهم ایران از این جشنواره عظیم، اما چند نمایش بیشتر نیست، و البته با این وجود، آوینیون امسال برای ایران جشنواره‌ای بسیار ویژه است؛ پس از بیش از نیم قرن، برای نخسین بار تئاتری از ایران به بخش اصلی جشنواره دعوت شده است. شنیدن به کارگردانی امیر رضا کوهستانی پس از اجرا در سالن چهاسو و جشنواره‌ی سانتاکانجلوی ایتالیا، از ۲۱ تا ۲۴ ژوئیه پنج بار در آوینیون به نمایش درخواهد آمد.

حضور تئاتری ایران در آوینیون تاکنون منحصر به نمایش‌هایی بوده که در بخش آف اجرا شده‌اند. پیشتر آتیلا پسیانی، کیومرث مرادی، سیامک احسایی، رضا حداد و... نمایش‌هایی را در بخش جنبی به صحنه برده‌اند، و امسال نیز در بخش آف، سحر شاه‌گلدی با «برخورد»، حمیدرضا اردلان با «تک‌گویی برای عروکس‌ها»، حضور دارند؛ از دیگران حاضران ایرانی باید اشاره کرد به شادی نفر، کارگردان و بازیگر مقیم فرانسه که «زیر این درخت بادام پنهان شویم» را برای اجرا آماده کرده است.

«داستان یک انقلاب»، شاید جذاب‌ترین نمایشی باشد که در ارتباط با ایران در بخش آف به صحنه می‌رود؛ نمایشی که توسط گروهی فرانسوی اجرا می‌شود، اما داستان آن یکسر در ایران پس از انقلاب می‌گذرد؛ یک ماجرای کمدی-تراژدیک با پرسوناژهایی ایرانی از جمله یک عروسک‌گردان، زنش که عاشق داستان‌های عشقی است، و البته دوست آنها که می‌خواهد شهید شود (البته نصفه نیمه)، و یک روسپی که آخوندی را اغوا می‌کند.

اگرچه درهای بخش آف به روی همگان گشوده است، و هر گروهی با کرایه‌ی سالن می‌تواند به جشنواره بیاید، حضور ایرانی‌ها چندان چشمگیر نیست.

بخش اصلی در مقابل اما جز برای اقلیتی نام‌آشنا کاملاً بسته و دست نیافتنی است. در ۶۹ سال گذشته، تنها یک بار درسال ۱۹۷۱ یک گروه موسیقی متشکل ازحسین ملک، اسدالله ملک و جمشید شمیرانی به جشنواره دعوت شده است.

تئاتر ایران، حضورِ شنیدن در بخش اصلی هفتادمین دوره‌ی جشنواره‌ی آوینیون را قبل از هرچیز مدیون اصلاحات اولویه پی، مدیر جشنواره، و تلاش او برای آشتی دادن تئاتر با سیاست است؛ دعوت از زنان، خاورمیانه‌ای‌ها و هنرمندان متعهدان راهکار مدیر برای همسویی بیشتر تئاتر و سیاست در آوینیون هفتاد بوده است.

یک جشنواره‌ی شورشی، با مضمون «عشق به تمام امکان‌ها»، با پوستری نارنجی «به رنگ ویتامین C یا دلایی‌لاما»، که اسب یا الاغی خیز برداشته و «دیوانه» بر آن حک شده؛ ادعای اولویه پی این است: در زمانه‌ای که ایده‌ها ارزش خود را از دست داده، سیاست ناممکن شده و کالبد اجتماعی درهم شکسته و به سکوت واداشته شده است، وقتی انقلاب ناممکن است، تنها این تئاتر است که باقی می‌ماند. تئاتر برای خویش و برای سیاست. تئاتر برای هنرمندان و برای همگان.

به گفته‌ اولیویه پی، جشنواره‌ی امسال بر پایه‌ دو محور اصلی سیاسی‌تر از همیشه خواهد بود، نخست تمرکز بر هنرمندان خاورمیانه، و دیگر حضور پررنگ هنرمندان زن که یک سوم برنامه‌ی اصلی را به خود اختصاص داده‌اند؛ در عین حال، آوینیون هفتادم پذیرای مجموعه نمایش‌هایی با مضامین سیاسی از جمله ناتوانی در تغییر، رشد پوپولیسم و ناسیونالیسم و... است. خود اولویه پی در جشنواره‌ی امسال پرومته در زنجیر آشیل را، به شکلی ویژه در مسیر و در حرکت به صحنه می‌برد.

طراح پوستر جشنواره، عادل عبدالصمد خود اصالتاً الجزایری است؛ در بخش «تمرکز بر خاورمیانه»، علاوه بر شنیدن امیر کوهستانی و نمایشگاه آثار عبدالصمد، نمایش‌هایی از لبنان و سوریه نیز در برنامه‌ی جشنواره قرار دارد؛ نمایش‌هایی کم و بیش سیاسی در مورد جنگ، و دین و حجاب.

عمر ابوسعدا، کارگردان سوری، نمایشنامه‌ای از محمد العطار تحت عنوان همان زمانی که منتظرت بودم را روی صحنه برده است و علی شحرور، کارگردان جوان لبنانی، با دو نمایش در جشنواره حاضر است: لیلا می‌میرد و فاطمه که اثری پرفورماتیو است؛ رقص حزن‌انگیز دخت پیامبر با صدای ام کلثوم که آوینیون را به قلب جهان شیعه و شب‌های عربی برده است.