قاری مشهور، قربانیان تعرض جنسی، شوخی‌های اینترنتی و صدا‌و‌سیما

پرونده تعرض جنسی مربوط به سعید طوسی و دادخواهی شاکیان او که از سال ۹۰ در جریان است و مدتی طولانی در راهروهای دستگاه قضایی ایران معطل مانده بود، حالا تنها ظرف چند روز به اوج رسیده است.

از تازه‌ترین تحولات این پرونده جنجالی، یکی گزارش کوتاه صدا و سیما در شبکه خبر است و دیگری سرمقاله روزنامه جوان.

در گزارش تلویزیون دولتی ایران، اتهامات آقای طوسی «اقدامات مشمئز کننده خلاف اخلاق» خوانده شده و از دستگاه قضایی خواسته شده است تا با برخورد جدی با خطا و فساد، به هر کسی که «ظاهری موجه دارد اما در باطن خیالاتی باطل»، درس عبرتی داده شود.

«از قدیم می‌گفتن یکه به قاضی نرید. این آقایون یک دشمنی دیرینه دارند با ما، ولی چقدر خوب بود که من هم یک صحبتی می‌کردم که الان دیگر توی ایران حیثیتی برایم نماند. البته معتقدیم آبرو و حیثیت دست خداست ولی با این اتفاقی که افتاد، از خانه می‌خواهم بروم بیرون سر کوچه یک نان بخرم اذیت می‌شوم چون همه این‌طوری قضاوت می‌کنند که آنچه پخش شد همین است، درست است و غیر از این نیست.»

این بخشی از گفته‌های سعید طوسی، معلم سرشناس قرآن و متهم پرونده تعرض جنسی به قاریان ممتاز نوجوان است که به‌تازگی از برنامه «صفحه‌ آخر» بخش فارسی صدای آمریکا پخش شد.

همچنین مصاحبه سه نفر از شاکیان آقای طوسی با رسانه‌ها همراه با شرح سرگذشت‌شان و انتشار تصاویری که گفته می‌شود «توبه‌نامه»‌ متهم از اعمال گذشته خود است، از جمله دیگر رویدادهای خبرساز این پرونده در روزهای اخیر است.

رسانه‌ای شدن اتهامات جنسی قاری مشهور از همان ابتدا توجه افکار عمومی را برانگیخت و بحث‌های زیادی ایجاد کرد و در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص ابزار پیام‌رسان تلگرام با حاشیه‌های فراوان همراه شد.

از عمده واکنش‌ها می‌توان به حجم بالای طنزهای جنسیتی، جوک و تمسخر قربانیان اشاره کرد که رویکرد عمومی به ماجرای تعرض جنسی ماموران فرودگاه جده عربستان به نوجوانان حاجی ایرانی را به یاد می‌آورد.

در هر دو نمونه، تمسخر قربانیان تعرض‌های جنسی، تحقیر نوجوانان زیر سن قانونی و افراد علاقه‌مند به فعالیت‌های مذهبی محور اصلی برخوردهای برخی از شهروندان و کاربران شبکه‌های اجتماعی است.

رضا کاظم‌زاده، روان‌شناس مقیم بلژیک، در گفت‌و‌گو با رادیو زمانه می‌گوید: «متاسفانه نبود احساس همدلی با قربانیان در بخش‌هایی از جامعه آشکار است و این واکنش‌ها، از وجود آدم‌های با مشکلات و گره‌های عاطفی بسیار حکایت دارد و زخمی بودن جامعه را نشان می‌دهد.»

نازلی کاموری، پژوهشگر مطالعات جنسیت مقیم کانادا نیز می‌گوید: «طنز‌ها همه به حقارت به موضوع تجاوز جنسی به کودکان نگاه می‌کنند. برای این طنزها، این‌که پسری نوجوان "اغفال" می‌شود و یک بزرگسال به او تعرض/تجاوز جنسی می‌کند چیزی خنده‌دار است. خنده‌ای دارای هیجان شدید یا هیستریا نسبت به موضوعی دردناک و آزاردهنده.»

ریشه جک‌ها و شوخی‌های تحقیرآمیز کجاست و چرا برخی از شهروندان چنین واکنش‌هایی از خود نشان می‌دهند؟

بی‌خبری و هراس از بیان درد

با توجه به حساسیت‌های موجود در جامعه ایران می‌توان حدس زد از آنجا که متهم شخصیتی‌ست با روحیه و سبک زندگی مذهبی و قربانیان همگی نوجوان بوده‌اند، افکار عمومی به سمت تکرار کلیشه‌های قدیمی و ساختن جک‌ و شوخی‌های جنسیتی و پرخشونت برود.

به اعتقاد نازلی کاموری، محقق گرایش‌های جنسی، افکار عمومی در زبان فارسی واقعا نمی‌دانند در مورد موضوع تجاوز جنسی یک مرد به نوجوانان و کودکان مذکر چه کنند و «موضوع حقیر شمردن مفعول هم مطرح است. در نگاه فرهنگی و حتی در نگاه قانون مجازات اسلامی "مفعول" جنسی شدن، معادل با حقیر شدن است.»

کاموری به رادیو زمانه می‌گوید: «دلیل مسخره کردن کسی که مورد تجاوز جنسی قرار گرفته است هزار و یک چیز هست. از جمله همین هیستریای عمومی که اصلا نمی‌شناسد این درد را، از بیانش هم هراس دارد و فرهنگ مفعول‌هراسی که نمی‌خواهد به هیچ وجه قبول کند مفعول بودن چیزی هم‌سطح حقیر بودن نیست. سوژه تجاوز به کودکان و نوجوانان هر بار در هر فضا و هر خانواده‌ای که مطرح می‌شود، ماستمالی می‌شود.»

همین‌طور مردسالاری فرهنگی، همجنس‌گرا ستیزی و به رسمیت نشناختن خشونت جنسی، عوامل دیگری هستند که از دید نازلی کاموری دست به دست هم می‌دهند تا مخاطب با شنیدن خبر تجاوز جنسی یک قاری قرآن به چند نوجوان به این فکر کند که بیاییم دور هم به موضوع بخندیم.

یکی از کاربران توییتر در توییتی نوشته: «گروه تلگرامی خانواده و آشنایان پر از شوخی‌های نازل با ماجرای تجاوز به بچه‌هاست و البته پر از استیکرهای غش و ضعف و خنده. چه‌طور این‌قدر بی‌رحم و شعور شدیم؟»

دعوت به سکوت، زمینه‌ای برای تحقیر مستمر

اینکه جامعه نمی‌داند در چنین مواقعی چه رویکردی داشته باشد، از نظر رضا کاظم‌زاده با برداشت عمومی از مفهوم «قربانی» پیوند تنگاتنگ دارد.

به گفته این روان‌شناس اجتماعی، قربانی به آن معنایی که در غرب می‌بینیم مفهومی کاملا مدرن است که بعد از دادگاه رسیدگی به جنایات جنگ جهانی دوم و به‌خصوص با دادگاه آیشمن در اسرائیل مطرح شد. بر اساس این زمینه تاریخی در جوامع رشد یافته وقتی پای یک قربانی به میان می‌آید مثلا تجاوزی صورت می‌گیرد، در وهله اول یک شاکی خصوصی وجود دارد که می‌تواند در جامعه حرف بزند و یک مدعی‌العموم نیز هست که پیگیر حقوق او می‌شود. سپس بحث‌های مختلفی در می‌گیرد و گروه‌های اجتماعی مرتبط با قربانی که حیثیت‌شان ضربه خورده، همه همچون آن قربانی در درد و رنج واقعه شریک می‌شوند.

رضا کاظم‌زاده: در جامعه ما ولی قربانیان دعوت به سکوت می‌شوند، بحثی پدید نمی‌آید و این‌که این بی‌‌توجهی‌ها چه ضایعاتی را متوجه قربانی می‌کند اهمیتی ندارد و اگر گاهی موردی مثل این قاری قرآن روی بدهد، وسیله‌ای می‌شود برای تشدید تضادهای اجتماعی و تسویه حساب‌های سیاسی.

او مسخره کردن و جدی نگرفتن را در برخی موارد و گاهی اوقات مکانیسمی روانی می‌داند، به این ترتیب که موضوع را پیش پا افتاده می‌کنیم تا از خشونت آن فاصله بگیریم و از واقعیت چشم‌پوشی کنیم.

بنا بر اظهارات شاکیان سعید طوسی، این معلم قرآن بارها شاگردانش را مورد آزار و اذیت جنسی قرار داده است، در ماشین، مسیرهای بیرون از شهر یا هنگام سفر برای مسابقات قرآنی. حرف‌های بی‌پرده‌ای درباره بلوغ جنسی به آن‌ها زده، گاهی تصاویر و فیلم‌های سکسی نشان‌شان داده و در حمام با مالیدن آلت خود به بدن این نوجوانان به ارگاسم رسیده است.

به‌ باور نازلی کاموری شاکیان سعید طوسی یک بار در محضر استاد‌شان مورد تعرض جنسی قرار گرفته‌اند و آزار دیده‌اند، چندین سال در مراحل حق‌خواهی در دستگاه قضایی اذیت شده‌اند و «حالا که پرونده‌شان را در فضای عمومی مطرح کرده‌اند نوبت مردم است که آن‌ها را تحقیر کنند.»

به تعریف ساده، هر گونه استفاده از کودکان برای تحریک یا ارضای جنسی چه لمسی و چه غیرلمسی، مصداق روشن تعرض جنسی است و کودک‌آزاری محسوب می‌شود.

رضا کاظم‌زاده: خیلی‌ها فکر می‌کنند با این شوخی‌ها از مذهبی‌ها انتقام می‌گیرند در حالی که لازمه این‌که بتوانید نسبت به وضعیت چنین قربانی‌هایی حساس بشوید این است که بتوانید با آن‌ها همانندسازی کنید تا همدلی صورت بگیرد. در عوض می‌بینیم که چون این نوجوانان به دنبال فعالیت‌های مذهبی بوده‌اند برخی می‌گویند بهتر که این بلا سرشان آمد، تا آن‌ها باشند دیگر سراغ قرآن و مسجد و ... نروند.

از جک‌هایی که در تلگرام دست به دست می‌شود:

مطالعات نشان می‌دهد که در میان زنان از هر پنج نفر و در میان مردان از هر ۱۳ نفر، یک نفر در کودکی قربانی سوء استفاده جنسی می‌شود. ترس از متجاوز، احساس گناه و وحشت از عصبانی شدن والدین یا بزرگ‌ترها همواره باعث می‌شود قربانیان درباره تجربه تلخ خود سکوت کنند.

رابطه شوخی با سیاست، اعتمادها سست‌ می‌شود

عدم شفافیت در اطلاع‌رسانی درباره این پرونده و جزییات حقوقی آن، سرپوش گذاشتن طولانی مدت بر اتهامات سعید طوسی و پس از آن سیاسی شدن بیش از حد پرونده از دیگر دلایل واکنش‌های تمسخرآمیز دانسته می‌شود.

در همین رابطه حسین قاضیان، جامعه‌شناس مقیم آمریکا در گفت‌و‌گو با رادیو زمانه پررنگ شدن جنبه سیاسی را به‌عنوان عاملی معرفی می‌کند که هم در چگونگی واکنش‌ها موثر است و هم ممکن است بر سرنوشت متهم تاثیر بگذارد. از نگاه او در مقابل کسانی که خبر تعرض جنسی این معلم قرآن به شاگردانش را جدی نگرفته‌اند و با آن شوخی می‌کنند، کسانی هم هستند که به‌خاطر نقشی که گمان می‌رود رهبر جمهوری اسلامی و دفترش در این قضایا داشته‌اند به‌شدت برآشفته شده‌اند.

حسین قاضیان: سیاسی شدن پرونده باعث می‌شود عده‌ای به این نتیجه برسند که اینجا جایی ست که نمی‌شود با آن درگیر شد و بهتر است حداکثر با شوخی و کنایه از آن بگذرند. البته می‌شود گفت حالا که این قضایا برملا شده و به عرصه‌ عمومی آمده، این احتمال وجود دارد برای متهم تنبیهی نمایشی در نظر بگیرند تا دامان خویش را از این رسوایی پاک کنند.

قاضیان در پاسخ به این سوال که افشای جزییات تعرض جنسی سعید طوسی به شاگردانش چه تاثیری بر بخش‌های مذهبی جامعه ایران دارد، می‌گوید: «فکر نمی‌کنم تاثیر فوری و شدیدی به جا بگذارد. اما آن مختصر اعتماد‌های درون‌ گروهی باقی‌مانده در میان خود این قشر هم سست‌تر و سست‌تر می‌شود. در عین حال شاید والدین را هم بیشتر هوشیار کند که به حساب مذهب و قرآن به راحتی به دیگران اعتماد نکنند و فرزندان خود را یک‌سره به آنان نسپارند.»

شهامت قربانیان و آینده‌ای که امیدوار کننده است

یکی از شاکیان این پرونده در مصاحبه خود با رسانه‌ها گفته که پدر یکی از قربانیان بسیار کمک کرد تا آن‌ها دور هم جمع شوند و شکایت خود را پیگیری کنند.

در شرایط اجتماعی ایران معیاری متعارف، قانونی و منطقی برای مواجهه مردم و خانواده‌ها با کودک‌آزاری‌های جنسی و دیگر سوء‌استفاده‌های این‌چنینی وجود ندارد. به‌خصوص وقتی که متجاوز جنسی فردی در میان افراد مورد اعتماد، دوستان، آشنایان یا اعضای فامیل باشد.

معمولا پاسخ خانواده‌ها و نزدیکان قربانی در این موارد از پذیرش و کمک تا طرد و سرکوب و تحقیر در نوسان است.

کاظم‌زاده اما امیدوار است که این اتفاق که گواهی بر ترک برداشتن مرزهای میان فضای خصوصی و زندگی عمومی است تلنگری باشد برای خانواده‌ها که به‌ صرف اطمینان به یک فرد یا محیط  دینی، کودکان‌شان را به حال خود رها نکنند.

او می‌گوید: «می‌توان امیدوار بود رسانه‌ای شدن پرونده این تعرض جنسی به آموزش جنسی کودکان و امنیت بیشتر آن‌ها در آینده کمک کند.»

نازلی کاموری هم می‌گوید: «قانون مجازات اسلامی ایران و فرهنگ ما به انواع پیچیدگی‌های تجاوز، تعرض و خشونت جنسی هیچ توجهی ندارد. با این اوضاع شجاعت نوجوانانی که سعید طوسی به آن‌ها تعرض جنسی کرده ستودنی‌ست که در این فرهنگ پرخشونت با صراحت با رسانه‌های فارسی زبان خارج از ایران گفت‌وگو کردند و دقیقا گفته‌اند که سعید طوسی با آن‌ها چه کرده است.»

سعید طوسی چک سفید امضا ندارد

روزنامه جوان در سرمقاله‌ای به قلم عبدالله گنجی هدف از رسانه‌ای شدن خبر تعرض جنسی قاری بین‌المللی به شاگردانش را نقد اخلاقی حاکمیت، بی‎اعتبار کردن بازوهای توانمند آن و ایجاد هجمه علیه کارآمدی نظام دانسته که شبکه‌های اجتماعی زمینه آن را فراهم کرده‌اند.

در این سرمقاله نویسنده، سعید طوسی را با خالد بن ولید (ملقب به سیف‌الله)، یکی از جنگجویان سپاه صدر اسلام مقایسه می‌کند و می‌گوید: «نظام چک سفید امضا برای عصمت او نداده است و اگر انحراف او ثابت شود باید مجازات شود. درباره او باید از تبرئه تا اعدام را پذیرا باشیم.»

انتظار می‌رود که در روزهای آینده زوایای بیشتری از این پرونده حساس روشن شود. این احتمال هم وجود دارد که به‌خاطر فشار افکار عمومی روند قضایی شکل تازه‌ای به خود بگیرد.

از زمان رسانه‌ای شدن اتهامات سعید طوسی، رسانه‌ها و اغلب شهروندان بیشتر روی حمله و انتقاد به حوزه‌های قدرت و مقاماتی که گمان می‌رود در روند دادرسی دخالت داشته‌اند متمرکز شده‌اند. این در حالی‌ست که حمایت همه جانبه از قربانیان، در نظر داشتن حقوق متهم و مطرح کردن خواست تجدید نظر در قوانین مربوط به تجاوز جنسی در قانون مجازات اسلامی، موضوعاتی مهم هستند که توجه چندانی به آن‌ها نمی‌شود.

در همین زمینه