ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

مقایسه‌ی دو روش

<p>محمدرضا نیکفر &ndash; یکی از پرنفوذترین توضیح&zwnj;ها در مورد آغاز عصر جدید و شکل&zwnj;گیری عقلانیت مدرن در غرب از آن ماکس وبر است. با بخش پیشین، فصل سوم این نوشته را آغاز کردیم که در آن شیوه&zwnj;ی کار این چهره&zwnj;ی کلاسیک جامعه&zwnj;شناسی را با شیوه&zwnj;ی کار دوستدار مقایسه می&zwnj;کنیم. در بخش پیش به امتیازهایی که ماکس وبر برای غرب برمی&zwnj;شمرد اشاره کردیم و سپس این موضوع را طرح کردیم که ماکس وبر، بسی امتیاز برای غرب برمی&zwnj;شمرد، اما در هیچ موردی نمی&zwnj;گوید که امتیاز غرب اندیشیدن است. او حتّا برای آنکه امتیازهای غرب را به حد کافی برجسته کند، با تأکید می&zwnj;گوید که اندیشه درباره&zwnj;ی جهان و مسائل زندگی و تفکر فلسفی و باریک&zwnj;بینی&zwnj;های تجربی در همه جا وجود داشته است، خاصه در هند، چین، بابل و مصر.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>اعتبار و پیدایش</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>۶۹. ماکس وبر میان اعتبار (G&uuml;ltigkeit / validity) و پیدایش (Entstehung / genesis) فرق می&zwnj;&zwnj;گذارد. اعتبار (به بیانی دیگر درستی) امری هنجارین (نورماتیو) است؛ ارزشی است که برخورداری از آن، بستگی به نحوه&zwnj;ی پیدایش آن در گفتمان دانشی انسانی ندارد. قضیه&zwnj;ی فیثاغورث، به عنوان مثال، اعتبار دانشی دارد؛ اعتبار آن اما هیچ ربطی به این ندارد که نخست در کجا یا توسط چه کسی تقریر شده است.</p> <p>ماکس وبر دانش اروپایی را معتبر می&zwnj;داند، اما آن را به عقلانیتی برنمی&zwnj;گرداند که بتوان جغرافیایی برای آن تعیین کرد. او به اروپاییان، به خاطر دانش معتبرشان، اعتبار اندیشه&zwnj;ای ویژه&zwnj;ای اختصاص نمی&zwnj;دهد. این که پیدایش امور معتبری در میان اروپاییان بوده است، به &laquo;ترکیبی از شرایط&raquo; برمی&zwnj;گردد، ترکیبی که در واقعیت رخ داده است و بنابر این اتفاقی است. این اتفاق ممکن بود در جایی دیگر رخ نماید.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>اعتبار و اتفاق</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>روا نیست آنچه اتفاقی است و خاستگاه آن بایستی با کاوش توضیح&zwnj;گر یا فهم&zwnj;گر مواد تجربی معینی به پدیداری کشانده شود، آن توجیه هستی&zwnj;شناسانه&zwnj;ای را بیابد که از یک طرف در قالب احکامی قطعی تقریر شود و از طرف دیگر داوری در مورد آن به ارزش&zwnj;گذاری&zwnj;&zwnj;ای راه برد که میان اعتبار و اتفاق رابطه&zwnj;ای قطعی برقرار کند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ماکس وبر، بر این پایه، به شدت از تقریرهای هستی&zwnj;شناختی خودداری می&zwnj;کند وهمچنین میان حوزه&zwnj;ی واقعیت&zwnj;ها و حوزه&zwnj;ی ارزش&zwnj;ها قاطعانه مرز می&zwnj;کشد. موضوع کار او، اتفاقی است به نام &quot;اروپا&quot;، نه مفهوم هستی&zwnj;شناسانه&zwnj;ای به چنین نامی. او معتقد به وجود یک جوهر اروپایی نیست. او سرمایه&zwnj;داری اروپایی را نیز به عنوان یک اتفاق برمی&zwnj;رسد و پی&zwnj;جویی اتفاق دیگری می&zwnj;شود که به این اتفاق راه برده است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ماکس وبر اروپا را در حرکت می&zwnj;بیند و به عنوان جامعه&zwnj;شناس می&zwnj;داند که روا نیست که زندگی مردمان آن را در طول تاریخ در جملاتی کلی بیان کند که برنهنده&zwnj;ی وجود رابطه&zwnj;ی ثابتی میان زندگی آنان با دین یا علم و فلسفه باشد. آرامش دوستدار می&zwnj;کند، آنچه ماکس وبر نمی&zwnj;کند. او زیر عنوان&zwnj;&zwnj;هایی چون &quot;ایرانی&quot;، &quot;دین&quot; و &quot;اندیشه&quot; با جوهرهای ثابتی کار کرده و تاریخی به طول ۲۰ قرن را در حکم &quot;امتناع اندیشه&quot; خلاصه می&zwnj;کند. مقولات وبر کارکردی&zwnj;اند، مقولات دوستدار جوهری. [۱]</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>دو نوع پرسشگری</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>۷۰. ماکس وبر از پی &laquo;ترکیبی از شریط&raquo; می&zwnj;پرسد که به عقلانیت مدرن اروپایی راه برده است. وی در تمام کارهایش این پرسش را پی می&zwnj;گیرد. ولی آرامش دوستدار نمی&zwnj;پرسد. او خود و خوانندگانش را در برابر این پرسش قرار نمی&zwnj;دهد که کدام ترکیب از شرایط باعث شد که ما، دراین خطه&zwnj;ی شرقی، این گونه شویم و آنان، در غرب آن&zwnj;گونه شوند. او با پاسخی حاضر و آماده می&zwnj;آغازد و مجموعه&zwnj;&zwnj;ی محدودی از شاهد و مثال فراهم می&zwnj;آورد تا نظرش را ثابت کند. او بیهوده پرسش&zwnj;گری را می&zwnj;ستاید. او نمونه&zwnj;ی بارزی از عزیمت از پاسخ و درجا زدن در پاسخ را به نمایش می&zwnj;گذارد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>دوستدار ستایش پرسشگری است. اما او اگر می&zwnj;خواست پرسشگر باشد، آنسان که خود این فضیلت را می&zwnj;ستاید، حق بود در پرسش می&zwnj;ماند، بر آن اصرار می&zwnj;کرد، مدام به آن بازمی&zwnj;گشت، با حالتی غره به پاسخ خود نمی&zwnj;نگریست و از شماتت کسانی که همانند خود او به مسئله پاسخ نمی&zwnj;دهند، خودداری می&zwnj;کرد.</p> <p>او اگر پرسشگر پیگیری بود، مدام با پاسخ خود درگیر می&zwnj;شد، حوزه&zwnj;ی دید خود را گسترش می&zwnj;داد و درمی&zwnj;نگریست آیا آن پاسخ در تعمیم&zwnj;یافتگی مضمونی یا روشی خود در همه جا پاسخگوست.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در این مورد، ماکس وبر سرمشق خوبی است. او پس از این که در پی&zwnj;جویی علل پیدایش سرمایه&zwnj;داری و به طور مشخص عقلانیت خودویژه&zwnj;ی آن به این پاسخ رسید که روحیه&zwnj;ی خاصی را با خاستگاه پروتستانی، که سبک زندگی خاصی را موجب شده، برانگیزاننده&zwnj;ی روح سرمایه&zwnj;داری ببیند، مسئله را برای خود به صورت رابطه&zwnj;ی دین و فعالیت اقتصادی مطرح کرد و به مطالعه&zwnj;ی گسترده&zwnj;ای پرداخت، از جمله در مورد یهودیت باستان، مسیحیت اولیه، مسیحیت قرون وسطا، فرقه&zwnj;های مختلف پروتستانی، دینهای هند و چین و نیز اسلام.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ماکس وبر هر چه پیش رفت، پاسخ خود را با احتیاط بیشتری تقریر کرد. مشهور است که هرگاه می&zwnj;شنید که از &quot;برنهشت وبری&quot; سخن می&zwnj;گویند و مضمون آن را اعتقاد به وجود رابطه&zwnj;ی عِلّی مستقیمی میان روحیه&zwnj;ی پروتستانی و روح سرمایه&zwnj;داری می&zwnj;دانند، خود را ناباور به آن معرفی می&zwnj;کرد و در این حال می&zwnj;شد، آن سان که مارکس گفته بود مارکسیست نیست، او نیز بگفتی که &quot;من وبری نیستم&quot;.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>توضیح تک&zwnj;علتی، نمود جزمیت و ناپختگی</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>۷۱. در اینکه محیط فکری ما، آنسان که باید، پرسنده و انتقادی نیست، شکی وجود ندارد. اتفاقا درست به دلیل همین ضعف است که دوستدار، هر چه پیشتر رفته، جزمی&zwnj;اندیش&zwnj;تر شده است. بعید نیست که گروهی از طرفداران او نیز، درست برای آنکه دیگر نپرسند، خیال خود را راحت کرده&zwnj;اند که یکبار برای همیشه می&zwnj;توان جوهر ایرانی را تعریف کرد و توصیفی از موقعیت تاریخی آن داد، که ۲۰۰۰ سال پیش صدق می&zwnj;کرده است، ۱۰۰۰ سال پیش نیز صدق می&zwnj;کرده است، اکنون نیز وضع همان گونه است.</p> <p>&nbsp;</p> <p>در مورد ماکس وبر و محیط فکری او قضیه برعکس بوده است. ماکس وبر نظر خود را پس از انتشار &quot;اخلاق پروتستانی و روح سرمایه&zwnj;داری&quot; (۱۹۰۵) مدام تعدیل می&zwnj;کند. با انتقاد و پرسش مواجه می&zwnj;شود و خود نیز از بازپرسی و بازبینی وانمی&zwnj;ماند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ماکس وبر در دوران پختگی فکرش، از توضیح تک&zwnj;علتی به توضیح چندعلتی می&zwnj;گرود. او در اثر ۱۹۰۵ خود، تأکید اصلی را در رشد سرمایه&zwnj;داری بر آن روحیه&zwnj;ی سرمایه&zwnj;دارانه&zwnj;ای می&zwnj;گذاشت که از تربیتی دینی ناشی می&zwnj;شد، اما در دوران پختگی، آن هنگام که &quot;اخلاق پروتستانی&quot;، دیگر جزئی از مجموعه&zwnj;ی کارهای او در زمینه&zwnj;ی جامعه&zwnj;شناسی دین بود (۱۹۲۰)، به اهمیت ساختارهای اجتماعی-اقتصادی و نهادهای حقوقی پی برده بود و در تحلیل خود مدام به آنها وزن بیشتری می&zwnj;داد. او در فاصله&zwnj;ی ۱۹۰۵ تا ۱۹۲۰ &quot;شهر&quot; را کشف کرده بود و می&zwnj;دانست که سرمایه&zwnj;داری را نمی&zwnj;توان فهمید، مگر این که شهر را فهمید، و شهر، پدیده&zwnj;ای است که ایجاب می&zwnj;کند در توضیح آن، نه یک علت، بلکه مجموعه&zwnj;&zwnj;ای از عامل&zwnj;ها در نظر گرفته شود.</p> <p>&nbsp;</p> <p>ادامه دارد</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>پانویس&zwnj;:</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>[۱] در مورد فرق این دو، که فرق میان علم جدید و مابعدالطبیعه&zwnj;ی کهن است، بنگرید به:</p> <p><br /> Ernst Cassirer, Substanzbegriff und Funktionsbegriff. Unteruchungen &uuml;ber die Grundfragen der Erkenntniskritik. Berlin 1910</p>

محمدرضا نیکفر – یکی از پرنفوذترین توضیح‌ها در مورد آغاز عصر جدید و شکل‌گیری عقلانیت مدرن در غرب از آن ماکس وبر است. با بخش پیشین، فصل سوم این نوشته را آغاز کردیم که در آن شیوه‌ی کار این چهره‌ی کلاسیک جامعه‌شناسی را با شیوه‌ی کار دوستدار مقایسه می‌کنیم. در بخش پیش به امتیازهایی که ماکس وبر برای غرب برمی‌شمرد اشاره کردیم و سپس این موضوع را طرح کردیم که ماکس وبر، بسی امتیاز برای غرب برمی‌شمرد، اما در هیچ موردی نمی‌گوید که امتیاز غرب اندیشیدن است. او حتّا برای آنکه امتیازهای غرب را به حد کافی برجسته کند، با تأکید می‌گوید که اندیشه درباره‌ی جهان و مسائل زندگی و تفکر فلسفی و باریک‌بینی‌های تجربی در همه جا وجود داشته است، خاصه در هند، چین، بابل و مصر.

اعتبار و پیدایش

۶۹. ماکس وبر میان اعتبار (Gültigkeit / validity) و پیدایش (Entstehung / genesis) فرق می‌‌گذارد. اعتبار (به بیانی دیگر درستی) امری هنجارین (نورماتیو) است؛ ارزشی است که برخورداری از آن، بستگی به نحوه‌ی پیدایش آن در گفتمان دانشی انسانی ندارد. قضیه‌ی فیثاغورث، به عنوان مثال، اعتبار دانشی دارد؛ اعتبار آن اما هیچ ربطی به این ندارد که نخست در کجا یا توسط چه کسی تقریر شده است.

ماکس وبر دانش اروپایی را معتبر می‌داند، اما آن را به عقلانیتی برنمی‌گرداند که بتوان جغرافیایی برای آن تعیین کرد. او به اروپاییان، به خاطر دانش معتبرشان، اعتبار اندیشه‌ای ویژه‌ای اختصاص نمی‌دهد. این که پیدایش امور معتبری در میان اروپاییان بوده است، به «ترکیبی از شرایط» برمی‌گردد، ترکیبی که در واقعیت رخ داده است و بنابر این اتفاقی است. این اتفاق ممکن بود در جایی دیگر رخ نماید.

اعتبار و اتفاق

روا نیست آنچه اتفاقی است و خاستگاه آن بایستی با کاوش توضیح‌گر یا فهم‌گر مواد تجربی معینی به پدیداری کشانده شود، آن توجیه هستی‌شناسانه‌ای را بیابد که از یک طرف در قالب احکامی قطعی تقریر شود و از طرف دیگر داوری در مورد آن به ارزش‌گذاری‌‌ای راه برد که میان اعتبار و اتفاق رابطه‌ای قطعی برقرار کند.

ماکس وبر، بر این پایه، به شدت از تقریرهای هستی‌شناختی خودداری می‌کند وهمچنین میان حوزه‌ی واقعیت‌ها و حوزه‌ی ارزش‌ها قاطعانه مرز می‌کشد. موضوع کار او، اتفاقی است به نام "اروپا"، نه مفهوم هستی‌شناسانه‌ای به چنین نامی. او معتقد به وجود یک جوهر اروپایی نیست. او سرمایه‌داری اروپایی را نیز به عنوان یک اتفاق برمی‌رسد و پی‌جویی اتفاق دیگری می‌شود که به این اتفاق راه برده است.

ماکس وبر اروپا را در حرکت می‌بیند و به عنوان جامعه‌شناس می‌داند که روا نیست که زندگی مردمان آن را در طول تاریخ در جملاتی کلی بیان کند که برنهنده‌ی وجود رابطه‌ی ثابتی میان زندگی آنان با دین یا علم و فلسفه باشد. آرامش دوستدار می‌کند، آنچه ماکس وبر نمی‌کند. او زیر عنوان‌‌هایی چون "ایرانی"، "دین" و "اندیشه" با جوهرهای ثابتی کار کرده و تاریخی به طول ۲۰ قرن را در حکم "امتناع اندیشه" خلاصه می‌کند. مقولات وبر کارکردی‌اند، مقولات دوستدار جوهری. [۱]

دو نوع پرسشگری

۷۰. ماکس وبر از پی «ترکیبی از شریط» می‌پرسد که به عقلانیت مدرن اروپایی راه برده است. وی در تمام کارهایش این پرسش را پی می‌گیرد. ولی آرامش دوستدار نمی‌پرسد. او خود و خوانندگانش را در برابر این پرسش قرار نمی‌دهد که کدام ترکیب از شرایط باعث شد که ما، دراین خطه‌ی شرقی، این گونه شویم و آنان، در غرب آن‌گونه شوند. او با پاسخی حاضر و آماده می‌آغازد و مجموعه‌‌ی محدودی از شاهد و مثال فراهم می‌آورد تا نظرش را ثابت کند. او بیهوده پرسش‌گری را می‌ستاید. او نمونه‌ی بارزی از عزیمت از پاسخ و درجا زدن در پاسخ را به نمایش می‌گذارد.

دوستدار ستایش پرسشگری است. اما او اگر می‌خواست پرسشگر باشد، آنسان که خود این فضیلت را می‌ستاید، حق بود در پرسش می‌ماند، بر آن اصرار می‌کرد، مدام به آن بازمی‌گشت، با حالتی غره به پاسخ خود نمی‌نگریست و از شماتت کسانی که همانند خود او به مسئله پاسخ نمی‌دهند، خودداری می‌کرد.

او اگر پرسشگر پیگیری بود، مدام با پاسخ خود درگیر می‌شد، حوزه‌ی دید خود را گسترش می‌داد و درمی‌نگریست آیا آن پاسخ در تعمیم‌یافتگی مضمونی یا روشی خود در همه جا پاسخگوست.

در این مورد، ماکس وبر سرمشق خوبی است. او پس از این که در پی‌جویی علل پیدایش سرمایه‌داری و به طور مشخص عقلانیت خودویژه‌ی آن به این پاسخ رسید که روحیه‌ی خاصی را با خاستگاه پروتستانی، که سبک زندگی خاصی را موجب شده، برانگیزاننده‌ی روح سرمایه‌داری ببیند، مسئله را برای خود به صورت رابطه‌ی دین و فعالیت اقتصادی مطرح کرد و به مطالعه‌ی گسترده‌ای پرداخت، از جمله در مورد یهودیت باستان، مسیحیت اولیه، مسیحیت قرون وسطا، فرقه‌های مختلف پروتستانی، دینهای هند و چین و نیز اسلام.

ماکس وبر هر چه پیش رفت، پاسخ خود را با احتیاط بیشتری تقریر کرد. مشهور است که هرگاه می‌شنید که از "برنهشت وبری" سخن می‌گویند و مضمون آن را اعتقاد به وجود رابطه‌ی عِلّی مستقیمی میان روحیه‌ی پروتستانی و روح سرمایه‌داری می‌دانند، خود را ناباور به آن معرفی می‌کرد و در این حال می‌شد، آن سان که مارکس گفته بود مارکسیست نیست، او نیز بگفتی که "من وبری نیستم".

توضیح تک‌علتی، نمود جزمیت و ناپختگی

۷۱. در اینکه محیط فکری ما، آنسان که باید، پرسنده و انتقادی نیست، شکی وجود ندارد. اتفاقا درست به دلیل همین ضعف است که دوستدار، هر چه پیشتر رفته، جزمی‌اندیش‌تر شده است. بعید نیست که گروهی از طرفداران او نیز، درست برای آنکه دیگر نپرسند، خیال خود را راحت کرده‌اند که یکبار برای همیشه می‌توان جوهر ایرانی را تعریف کرد و توصیفی از موقعیت تاریخی آن داد، که ۲۰۰۰ سال پیش صدق می‌کرده است، ۱۰۰۰ سال پیش نیز صدق می‌کرده است، اکنون نیز وضع همان گونه است.

در مورد ماکس وبر و محیط فکری او قضیه برعکس بوده است. ماکس وبر نظر خود را پس از انتشار "اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری" (۱۹۰۵) مدام تعدیل می‌کند. با انتقاد و پرسش مواجه می‌شود و خود نیز از بازپرسی و بازبینی وانمی‌ماند.

ماکس وبر در دوران پختگی فکرش، از توضیح تک‌علتی به توضیح چندعلتی می‌گرود. او در اثر ۱۹۰۵ خود، تأکید اصلی را در رشد سرمایه‌داری بر آن روحیه‌ی سرمایه‌دارانه‌ای می‌گذاشت که از تربیتی دینی ناشی می‌شد، اما در دوران پختگی، آن هنگام که "اخلاق پروتستانی"، دیگر جزئی از مجموعه‌ی کارهای او در زمینه‌ی جامعه‌شناسی دین بود (۱۹۲۰)، به اهمیت ساختارهای اجتماعی-اقتصادی و نهادهای حقوقی پی برده بود و در تحلیل خود مدام به آنها وزن بیشتری می‌داد. او در فاصله‌ی ۱۹۰۵ تا ۱۹۲۰ "شهر" را کشف کرده بود و می‌دانست که سرمایه‌داری را نمی‌توان فهمید، مگر این که شهر را فهمید، و شهر، پدیده‌ای است که ایجاب می‌کند در توضیح آن، نه یک علت، بلکه مجموعه‌‌ای از عامل‌ها در نظر گرفته شود.

ادامه دارد

پانویس‌:

[۱] در مورد فرق این دو، که فرق میان علم جدید و مابعدالطبیعه‌ی کهن است، بنگرید به:

Ernst Cassirer, Substanzbegriff und Funktionsbegriff. Unteruchungen über die Grundfragen der Erkenntniskritik. Berlin 1910

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

نظری وجود ندارد.