ارتباط ناشناخته. ارتباط بدون سانسور. ارتباط برقرار نمی‌شود. سایت اصلی احتمالاً زیر سانسور است. ارتباط با سایت (های) موازی برقرار شد. ارتباط برقرار نمی‌شود. ارتباط اینترنت خود را امتحان کنید. احتمال دارد اینترنت به طور سراسری قطع شده باشد. ادامه مطلب

نقد دیدگاه‌ سلطه‌ی ژورنالیسم پوپولیستی و شعر محافظه‌کار بر عرصه‌ی ادبی

<p>وحید والی&zwnj;زاده- رامتین کریمی در مقالاتی که پیش از این در صفحات ادبی رادیو زمانه منتشر شد، به آنچه که &laquo;سلطه&zwnj;ی ژورنالیسم پوپولیستی و شعر محافظه&zwnj;کار بر عرصه&zwnj;ی ادبی&raquo; می&zwnj;نامد پرداخته و ضمن تلاش برای نشان دادن پویایی&zwnj;های منفی این سلطه&zwnj;ی جدید ادبی، به دفاعی پرشور از آنچه که او &laquo;آوانگاردیسم و تجربه&zwnj;گرایی شعر دهه&zwnj;ی ۷۰&raquo; نامیده دست می&zwnj;زند. من در این مقاله می&zwnj;کوشم نشان دهم که شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ و گفتمان انتقادی مرتبط با آن نقشی مهم در شکل&zwnj;گیری چهارچوب نوینی در روشنفکری ادبی ایران داشت که از نظر سیاسی محافظه&zwnj;کار، و از نظر فکری درغلتیدن به روزنامه&zwnj;نویسی در تقابل با خلاقیت ادبی است.</p> <!--break--> <p>&nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>نشریه&zwnj;های ادبی و مهم&zwnj;ترین جریان&zwnj;های ادبی روز در سال&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۷۰ </strong></p> <p><br /> در سال&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۷۰ هنوز تضادی میان روشنفکران از یک&zwnj;سو و کلیت جمهوری اسلامی از سوی دیگر وجود داشت. پاسخ اخوان به خامنه&zwnj;ای هنوز در خاطره&zwnj;ها بود. شاملو زنده بود. پایگاه روشنفکران چند مجله&zwnj;ی فرهنگی بود که پس از حل مسئله جنگ و حل خون&zwnj;آلود مسأله&zwnj;ی زندانیان سازمان&zwnj;های سیاسی مخالف، رخصتی برای انتشار یافته بودند. در آن دوره جریان&zwnj;های مهم ادبی فرهنگی را می&zwnj;شد در همین مجلات ردیابی کرد و این نشریات تقریباً رسانه&zwnj;ی جریان روشنفکری ایران بودند،و اگر چه انتشارشان به شدت محدود بود اما به دلیل اعتبار تاریخی خود، وزنه&zwnj;ای قابل ملاحظه در شکل&zwnj;دهی به جریان اندیشه در ایران داشتند. مهم&zwnj;ترین این مجلات آدینه، دنیای سخن، فرهنگ و توسعه، بایا، عصر پنجشنبه&zwnj;ها، تکاپو، و برخی عناوین دیگر بودند. به عنوان رسانه&zwnj;ی دیگر روشنفکری مستقل می&zwnj;توان به کتاب اشاره کرد که البته قادر نبود به میزان مجلات به روز باشد، و بر ضربان روز فرهنگی اجتماعی کشور تاثیر فوری بگذارد. از درون همین مجلات فرهنگی ادبی به&zwnj;سرعت جریان ادبی پرسروصدا و به ظاهر رادیکالی برآمد که داعیه&zwnj;ی شورشگری علیه تمام قدرت&zwnj;ها و دیکتاتوری&zwnj;ها را داشت.</p> <p><br /> <strong>موجود عجیب و غریبی که شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ نام گرفت</strong></p> <p><br /> شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ که همدستان خود را در دیگر عرصه&zwnj;های تولید فرهنگی و نیز نقادی داشت، به&zwnj;سرعت در صفحات نشریات ادبی فرهنگی نشت کرد و گسترده&zwnj;تر شد؛ موجی که خود را آخرین دستاورد تحولات ادبی دنیا می&zwnj;دانست اما در واقع بیان دوباره&zwnj;ی فرمالیست&zwnj;های روسی دهه&zwnj;ی ۲۰ و شعر زبان دهه&zwnj;ی ۷۰ آمریکا بود، البته خامدستانه و تا حدی ناآگاه از پیشینه&zwnj;اش، به رویارویی تمام&zwnj;عیار با جامعه&zwnj;گرایی در هنر و ادبیات پرداخت. پیشگامان این موج، ادبیات معاصر در سال&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۴۰ و ۵۰ را مقاله&zwnj;نویسی و خفه کردن ادبیت اثر در زیر بار درون&zwnj;مایه&zwnj;ی اجتماعی سیاسی آن ارزیابی کرده، و ستایشگر و مروج ادبیاتی شدند که نه روی به بیرون و اجتماع، بلکه روی به درون و به زبان داشت. در حالی که دیکتاتوری بیرون از کتاب&zwnj;ها و در زندگی روزمره و فضاهای عمومی جامعه بیداد می&zwnj;کرد، موج نوین ادبی&zwnj;نویسان به شدت روی کشف دیکتاتوری و تک&zwnj;صدایی در درون متن&zwnj;های ادبی که تا آن زمان منتشر شده بودند متمرکز بودند. جست&zwnj;وجوگری نقادان شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ به سرعت به ثمر نشست. در تفسیر آنها از متن ادبی، معنا [درون&zwnj;مایه&zwnj;ی یک متن ادبی و پیام اثر] دیکتاتور اعظم بود که راه را بر بازیگوشی سیال دال&zwnj;ها در متن می&zwnj;بست. معنای اثر و پیوند آن با تاریخ و جامعه، هدفمندی و جهت&zwnj;گیری سیاسی در متن، و بسیاری دیگر از اجزای اثر ادبی که می&zwnj;توانست ذهنیت مخاطب را پرورش دهد و با او ارتباط برقرار کند، سلاخی شد، تا موجود عجیب و غریبی خلق شود که شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ نام گرفت.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>شعر دهه&zwnj;ی ۷۰: گسست با مخاطب</strong></p> <p><br /> شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ در پس ظاهر رادیکال و شورشی&zwnj;اش که ادعای رهایی&zwnj;بخشی ادبیات و نویسنده از تمام قیدو بندهای تحمیلی را داشت، نتایج و پیامدهای ناگواری برای نهاد ادبیات و نهاد روشنفکری ایرانی داشت. آثار تولید شده در شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ تقریباً به&zwnj;کل رابطه&zwnj;شان را با جامعه قطع کرده بودند. درواقع هیچ کس جز حلقه&zwnj;ی کوچکی از فعالان شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ این اشعار را نمی&zwnj;خواند چرا که به شدت بی&zwnj;معنا بودند. فعالین شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ اما خطر بزرگ منفصل شدن از جامعه را درک نمی&zwnj;کردند. آنان که شعر&zwnj;هایشان توسط جامعه خوانده نمی&zwnj;شد، به درون خود بیشتر فرو رفتند. خوانندگانی که قادر به ارتباط با آثار ادبی نبودند خرید کتاب و مجله را کم کم به کناری می&zwnj;نهادند. نهاد روشنفکری ایران می&zwnj;رفت که استقلال خود را وانهد.</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>ادبیات و روشنفکری به&zwnj;عنوان یک نهاد اجتماعی</strong></p> <p>&nbsp;</p> <p>ادبیات و روشنفکری همواره یک نهاد اجتماعی بوده است و در ارتباط چند سویه&zwnj;ای با جامعه و قدرت سیاسی قرار دارد. روشنفکری ایران در سال&zwnj;های دهه&zwnj;ی ۷۰ با گفتمان زدودن مفاهیم سیاسی و اجتماعی از ادبیات خلاق به&zwnj;قصد رسیدن به ادبیت ناب، دخل خود را آورد. قدرت سیاسی که روشنفکران مستقل و غیرمذهبی را همواره خاری در چشم می&zwnj;دید، برای آنان نیز راه حلی نهایی&zwnj; تدارک دیده بود. سال&zwnj;های پایانی دهه&zwnj;ی ۷۰ سال&zwnj;های فرومردن مجلات و برآمدن روزنامه&zwnj;هاست. نشریات ادبی و روشنفکری توقیف شدند یا از ادامه&zwnj;ی انتشار بازماندند. وقتی مخاطبی برای ادبیات جدی و مستقل باقی نمانده بود، نه نشریه&zwnj;ی تازه&zwnj;ای ظهور کرد و نه ناشری به نشر کتاب&zwnj;های نوپدید رغب داشت. به جای این سازوکارهای متعارف نهاد روشنفکری، روزنامه&zwnj;های پرتیراژ ظهور کردند. از توس و جامعه گرفته تا شرق. روزنامه&zwnj;هایی که با سرمایه&zwnj;های بسیار کلان، و در چهارچوب سیاست&zwnj;های جناح&zwnj;های قدرتمند جمهوری اسلامی شکل گرفتند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>این روزنامه&zwnj;ها کارکردهای نشریه&zwnj;های ادبی در محاق افتاده را به عهده گرفتند. با این تفاوت که تملک و سیاست&zwnj;گذاری آن در دستان قدرتمندان سیاسی بود. با آب شدن و محو شدن رسانه&zwnj;های قدیمی روشنفکران، این روزنامه&zwnj;ها تنها رسانه&zwnj;های میانجی میان جامعه و نویسندگان شدند. در نتیجه صفحات فرهنگی ادبی این روزنامه&zwnj;ها به سرعت به مراجع تعیین&zwnj;کننده&zwnj;ی حیات فکری و فرهنگی جامعه بدل شدند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>همچنین نویسندگانی که تمایلی به همکاری با روزنامه&zwnj;های اصلاح&zwnj;طلبان نداشتند، به تدریج از حیات فرهنگی جامعه حذف شدند. نیز برای نخستین بار در تاریخ معاصر ایران، پدیده&zwnj;ی تازه&zwnj;ای ظهور کرد: روشنفکرانی که علیه قدرت نبودند، با جناحی از قدرتمندان در جمهوری اسلامی وارد مراوده شده، و به آن&zwnj;ها وابسته شدند. روشنفکری ایران از زمان هدایت و بزرگ علوی تا انقلاب ۵۷ و تا دهه&zwnj;ی ۷۰، همواره نهادی مخالف حاکمان بود. دهه&zwnj;ی ۷۰ این رویه&zwnj;ی شکست و در میان روشنفکران ایرانی شکافی بزرگ ایجاد شد. از بین رفتن رسانه&zwnj;های کوچک و مستقل روشنفکران نقش مهمی در این دگرگونی داشت. اگر چه جمهوری اسلامی نیز نقش مهمی در تعطیلی مجلات ادبی روشنفکری در ایران داشته است، اما مسئله&zwnj;ی مهمی که عمدتاً مغفول مانده، آن است که جامعه دیگر متقاضی آن&zwnj;ها نبود. وقتی مردم و کتابخوانان چیز معناداری در مجلات و کتاب&zwnj;ها نیافتند، جز شکلک&zwnj;های غریب نامفهومی که حتی بدون شنیدن صدای شاعر، کسی قادر به خواندن آن&zwnj;ها نیز نبود، ادبیات جدی روز را به کناری گذاشته و منابعی دیگر جایگزین آن&zwnj;ها کردند.</p> <p><br /> <strong>شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ و واژگونی فرهنگی</strong></p> <p><br /> آنچه امروز رامتین کریمی به&zwnj;درستی ژورنالیسم پوپولیستی و شعر محافظه&zwnj;کار می&zwnj;نامد، محصول یک پروسه&zwnj;ی پیچیده&zwnj; است که اتفاقاً شعر دهه&zwnj;ی ۷۰ با تمام رهبران و دست&zwnj;اندرکارانش، تأثیر فراوانی بر آن داشتند. روزنامه&zwnj;های میلیاردی، شعر ستیزه&zwnj;جو ترویج نمی&zwnj;کند. برای آنکه یک انتقال عظیم در ایران صورت بگیرد، و کلمه&zwnj;ی روشنفکر که با نام&zwnj;هایی چون هدایت، شاملو، بهرنگی، جلال آل احمد، ساعدی، آریان&zwnj;پور، فروغ و غیره تداعی می&zwnj;شد، با نام&zwnj;هایی چون گنجی، خاتمی، سروش، فرهادپور، و غیره تداعی شود، می&zwnj;بایست یک پرش بزرگ فرهنگی صورت می&zwnj;گرفت. شعر دهه ۷۰ و گفتمان نقادی آن سهم مهمی در این واژگونگی فرهنگی ایفا کرد.</p>

وحید والی‌زاده- رامتین کریمی در مقالاتی که پیش از این در صفحات ادبی رادیو زمانه منتشر شد، به آنچه که «سلطه‌ی ژورنالیسم پوپولیستی و شعر محافظه‌کار بر عرصه‌ی ادبی» می‌نامد پرداخته و ضمن تلاش برای نشان دادن پویایی‌های منفی این سلطه‌ی جدید ادبی، به دفاعی پرشور از آنچه که او «آوانگاردیسم و تجربه‌گرایی شعر دهه‌ی ۷۰» نامیده دست می‌زند. من در این مقاله می‌کوشم نشان دهم که شعر دهه‌ی ۷۰ و گفتمان انتقادی مرتبط با آن نقشی مهم در شکل‌گیری چهارچوب نوینی در روشنفکری ادبی ایران داشت که از نظر سیاسی محافظه‌کار، و از نظر فکری درغلتیدن به روزنامه‌نویسی در تقابل با خلاقیت ادبی است.

نشریه‌های ادبی و مهم‌ترین جریان‌های ادبی روز در سال‌های دهه‌ی ۷۰

در سال‌های دهه‌ی ۷۰ هنوز تضادی میان روشنفکران از یک‌سو و کلیت جمهوری اسلامی از سوی دیگر وجود داشت. پاسخ اخوان به خامنه‌ای هنوز در خاطره‌ها بود. شاملو زنده بود. پایگاه روشنفکران چند مجله‌ی فرهنگی بود که پس از حل مسئله جنگ و حل خون‌آلود مسأله‌ی زندانیان سازمان‌های سیاسی مخالف، رخصتی برای انتشار یافته بودند. در آن دوره جریان‌های مهم ادبی فرهنگی را می‌شد در همین مجلات ردیابی کرد و این نشریات تقریباً رسانه‌ی جریان روشنفکری ایران بودند،و اگر چه انتشارشان به شدت محدود بود اما به دلیل اعتبار تاریخی خود، وزنه‌ای قابل ملاحظه در شکل‌دهی به جریان اندیشه در ایران داشتند. مهم‌ترین این مجلات آدینه، دنیای سخن، فرهنگ و توسعه، بایا، عصر پنجشنبه‌ها، تکاپو، و برخی عناوین دیگر بودند. به عنوان رسانه‌ی دیگر روشنفکری مستقل می‌توان به کتاب اشاره کرد که البته قادر نبود به میزان مجلات به روز باشد، و بر ضربان روز فرهنگی اجتماعی کشور تاثیر فوری بگذارد. از درون همین مجلات فرهنگی ادبی به‌سرعت جریان ادبی پرسروصدا و به ظاهر رادیکالی برآمد که داعیه‌ی شورشگری علیه تمام قدرت‌ها و دیکتاتوری‌ها را داشت.

موجود عجیب و غریبی که شعر دهه‌ی ۷۰ نام گرفت

شعر دهه‌ی ۷۰ که همدستان خود را در دیگر عرصه‌های تولید فرهنگی و نیز نقادی داشت، به‌سرعت در صفحات نشریات ادبی فرهنگی نشت کرد و گسترده‌تر شد؛ موجی که خود را آخرین دستاورد تحولات ادبی دنیا می‌دانست اما در واقع بیان دوباره‌ی فرمالیست‌های روسی دهه‌ی ۲۰ و شعر زبان دهه‌ی ۷۰ آمریکا بود، البته خامدستانه و تا حدی ناآگاه از پیشینه‌اش، به رویارویی تمام‌عیار با جامعه‌گرایی در هنر و ادبیات پرداخت. پیشگامان این موج، ادبیات معاصر در سال‌های دهه‌ی ۴۰ و ۵۰ را مقاله‌نویسی و خفه کردن ادبیت اثر در زیر بار درون‌مایه‌ی اجتماعی سیاسی آن ارزیابی کرده، و ستایشگر و مروج ادبیاتی شدند که نه روی به بیرون و اجتماع، بلکه روی به درون و به زبان داشت. در حالی که دیکتاتوری بیرون از کتاب‌ها و در زندگی روزمره و فضاهای عمومی جامعه بیداد می‌کرد، موج نوین ادبی‌نویسان به شدت روی کشف دیکتاتوری و تک‌صدایی در درون متن‌های ادبی که تا آن زمان منتشر شده بودند متمرکز بودند. جست‌وجوگری نقادان شعر دهه‌ی ۷۰ به سرعت به ثمر نشست. در تفسیر آنها از متن ادبی، معنا [درون‌مایه‌ی یک متن ادبی و پیام اثر] دیکتاتور اعظم بود که راه را بر بازیگوشی سیال دال‌ها در متن می‌بست. معنای اثر و پیوند آن با تاریخ و جامعه، هدفمندی و جهت‌گیری سیاسی در متن، و بسیاری دیگر از اجزای اثر ادبی که می‌توانست ذهنیت مخاطب را پرورش دهد و با او ارتباط برقرار کند، سلاخی شد، تا موجود عجیب و غریبی خلق شود که شعر دهه‌ی ۷۰ نام گرفت.

شعر دهه‌ی ۷۰: گسست با مخاطب

شعر دهه‌ی ۷۰ در پس ظاهر رادیکال و شورشی‌اش که ادعای رهایی‌بخشی ادبیات و نویسنده از تمام قیدو بندهای تحمیلی را داشت، نتایج و پیامدهای ناگواری برای نهاد ادبیات و نهاد روشنفکری ایرانی داشت. آثار تولید شده در شعر دهه‌ی ۷۰ تقریباً به‌کل رابطه‌شان را با جامعه قطع کرده بودند. درواقع هیچ کس جز حلقه‌ی کوچکی از فعالان شعر دهه‌ی ۷۰ این اشعار را نمی‌خواند چرا که به شدت بی‌معنا بودند. فعالین شعر دهه‌ی ۷۰ اما خطر بزرگ منفصل شدن از جامعه را درک نمی‌کردند. آنان که شعر‌هایشان توسط جامعه خوانده نمی‌شد، به درون خود بیشتر فرو رفتند. خوانندگانی که قادر به ارتباط با آثار ادبی نبودند خرید کتاب و مجله را کم کم به کناری می‌نهادند. نهاد روشنفکری ایران می‌رفت که استقلال خود را وانهد.

ادبیات و روشنفکری به‌عنوان یک نهاد اجتماعی

ادبیات و روشنفکری همواره یک نهاد اجتماعی بوده است و در ارتباط چند سویه‌ای با جامعه و قدرت سیاسی قرار دارد. روشنفکری ایران در سال‌های دهه‌ی ۷۰ با گفتمان زدودن مفاهیم سیاسی و اجتماعی از ادبیات خلاق به‌قصد رسیدن به ادبیت ناب، دخل خود را آورد. قدرت سیاسی که روشنفکران مستقل و غیرمذهبی را همواره خاری در چشم می‌دید، برای آنان نیز راه حلی نهایی‌ تدارک دیده بود. سال‌های پایانی دهه‌ی ۷۰ سال‌های فرومردن مجلات و برآمدن روزنامه‌هاست. نشریات ادبی و روشنفکری توقیف شدند یا از ادامه‌ی انتشار بازماندند. وقتی مخاطبی برای ادبیات جدی و مستقل باقی نمانده بود، نه نشریه‌ی تازه‌ای ظهور کرد و نه ناشری به نشر کتاب‌های نوپدید رغب داشت. به جای این سازوکارهای متعارف نهاد روشنفکری، روزنامه‌های پرتیراژ ظهور کردند. از توس و جامعه گرفته تا شرق. روزنامه‌هایی که با سرمایه‌های بسیار کلان، و در چهارچوب سیاست‌های جناح‌های قدرتمند جمهوری اسلامی شکل گرفتند.

این روزنامه‌ها کارکردهای نشریه‌های ادبی در محاق افتاده را به عهده گرفتند. با این تفاوت که تملک و سیاست‌گذاری آن در دستان قدرتمندان سیاسی بود. با آب شدن و محو شدن رسانه‌های قدیمی روشنفکران، این روزنامه‌ها تنها رسانه‌های میانجی میان جامعه و نویسندگان شدند. در نتیجه صفحات فرهنگی ادبی این روزنامه‌ها به سرعت به مراجع تعیین‌کننده‌ی حیات فکری و فرهنگی جامعه بدل شدند.

همچنین نویسندگانی که تمایلی به همکاری با روزنامه‌های اصلاح‌طلبان نداشتند، به تدریج از حیات فرهنگی جامعه حذف شدند. نیز برای نخستین بار در تاریخ معاصر ایران، پدیده‌ی تازه‌ای ظهور کرد: روشنفکرانی که علیه قدرت نبودند، با جناحی از قدرتمندان در جمهوری اسلامی وارد مراوده شده، و به آن‌ها وابسته شدند. روشنفکری ایران از زمان هدایت و بزرگ علوی تا انقلاب ۵۷ و تا دهه‌ی ۷۰، همواره نهادی مخالف حاکمان بود. دهه‌ی ۷۰ این رویه‌ی شکست و در میان روشنفکران ایرانی شکافی بزرگ ایجاد شد. از بین رفتن رسانه‌های کوچک و مستقل روشنفکران نقش مهمی در این دگرگونی داشت. اگر چه جمهوری اسلامی نیز نقش مهمی در تعطیلی مجلات ادبی روشنفکری در ایران داشته است، اما مسئله‌ی مهمی که عمدتاً مغفول مانده، آن است که جامعه دیگر متقاضی آن‌ها نبود. وقتی مردم و کتابخوانان چیز معناداری در مجلات و کتاب‌ها نیافتند، جز شکلک‌های غریب نامفهومی که حتی بدون شنیدن صدای شاعر، کسی قادر به خواندن آن‌ها نیز نبود، ادبیات جدی روز را به کناری گذاشته و منابعی دیگر جایگزین آن‌ها کردند.

شعر دهه‌ی ۷۰ و واژگونی فرهنگی

آنچه امروز رامتین کریمی به‌درستی ژورنالیسم پوپولیستی و شعر محافظه‌کار می‌نامد، محصول یک پروسه‌ی پیچیده‌ است که اتفاقاً شعر دهه‌ی ۷۰ با تمام رهبران و دست‌اندرکارانش، تأثیر فراوانی بر آن داشتند. روزنامه‌های میلیاردی، شعر ستیزه‌جو ترویج نمی‌کند. برای آنکه یک انتقال عظیم در ایران صورت بگیرد، و کلمه‌ی روشنفکر که با نام‌هایی چون هدایت، شاملو، بهرنگی، جلال آل احمد، ساعدی، آریان‌پور، فروغ و غیره تداعی می‌شد، با نام‌هایی چون گنجی، خاتمی، سروش، فرهادپور، و غیره تداعی شود، می‌بایست یک پرش بزرگ فرهنگی صورت می‌گرفت. شعر دهه ۷۰ و گفتمان نقادی آن سهم مهمی در این واژگونگی فرهنگی ایفا کرد.

این مطلب را پسندیدید؟ کمک مالی شما به ما این امکان را خواهد داد که از این نوع مطالب بیشتر منتشر کنیم.

آیا مایل هستید ما را در تحقیق و نوشتن تعداد بیشتری از این‌گونه مطالب یاری کنید؟

.در حال حاضر امکان دریافت کمک مخاطبان ساکن ایران وجود ندارد

توضیح بیشتر در مورد اینکه چطور از ما حمایت کنید

نظر بدهید

در پرکردن فرم خطایی صورت گرفته

نظرها

نظری وجود ندارد.