طب سنتی، زندگی جدید و بازگشت به دکان عطاری

آن‌چه که از قدیم‌ با نام «عطاری» می‌شناختیم، این روزها با نام‌های دیگری از نو رونق گرفته است.

طب سنتی، طب ایرانی یا طب اسلامی که فرهنگ مردمی و سنت، پشتوانه آن است و اطبایش به اینترنت، فروشگاه آنلاین و تحویل از راه دور مجهز شده‌اند.

در این مدل طب عامه فهم و همه فن حریف، بدون نیاز به دکترهایی که جواب آزمایشگاه و سونوگرافی و ام‌ آر آی می‌خواهند، همه نوع بیماری را درمان می‌کنند.

درمانگر در مغازه‌ای راحت یا یک حساب واتس‌آپ و تلگرام همیشه در دسترس است و داروها نیز مواد و ترکیباتی‌ست که یا همه‌ جا پیدا می‌شود یا بسیار عجیب و غریب‌اند، با نام‌هایی خیال‌انگیز که تا به حال به گوش کسی نخورده است. از عرق کاسنی، زنجفیل و «سلطان درمان عسل» گرفته تا «روغن کوسه»، «مشک آهو»، «روغن کله مورچه» و «عنبر نساء».

به لیست این داروها و درمان‌های منتسب به آن‌ها باید انبوه دمنوش‌ها، ماساژ درمانی، طب سوزنی و حجامت را هم اضافه کرد که هر کدام اساتید و هواداران خودشان را دارند.

دلیل اقبال و علاقه مردم به طب سنتی چیست و عطاری‌های معمول یا آنلاین در نظام سلامت فعلی ایران چه جایگاهی دارند؟

خانم ناهید، پزشک در اصفهان، به رادیو زمانه می‌گوید که حمله‌های شدید به پزشکان در چند سال گذشته و بزرگنمایی اشتباه‌ها یا درآمدی که دارند، در کنار برنامه‌های کمدی‌ای که ساخته می‌شود به گرایش عموم به طب سنتی و گیاهی دامن زده است.

حسین قاضیان، جامعه‌شناس مقیم آمریکا اما معتقد است در یک زمینه کلی و به‌خصوص در سال‌های اخیر، «طب جانشین» (alternative medicine) در جهان مقبولیت بیشتری پیدا کرده است. او در گفت‌و‌گو با رادیو زمانه، رواج انواع متفاوتی از طب جانشین از طب گیاهی و آب درمانی گرفته تا شیوه‌های سم‌زدایی و ریلکسیشن را بخشی از پدیده‌ رو به رشد پست مدرنیزم و رویکردهای پست مدرن در جهان غرب می‌داند.

سبک‌هایی از زندگی که جهانی شدن روزافزون جوامع و فرهنگ‌ها آن‌ها را به ایران نیز سرایت می‌دهد.

از دید مهدی دیباج، محقق طب سنتی، طب سنتی زمانی می‌تواند به طور کامل جای طب مدرن را بگیرد که تمام شرایط زندگی به گذشته‌های دور برگردد، در حالی که چنین چیزی ممکن نیست و با تنوع زیاد بیماری‌ها ناگزیر از به کارگیری روش‌های مدرن درمان هستیم. با وجود این هر اندازه الگوی زندگی (life stile)، الگوی سالم‌تری باشد، بیماری‌ها نیز ساده‌تر و درمان سنتی پاسخگوتر خواهد بود.

این محقق طب سنتی به رادیو زمانه می‌گوید: «در ایران بیمه‌ها نقش خودشان را به‌درستی انجام نمی‌دهند، به همین علت اقتصاد درمان در علاقه مردم به طب سنتی نقش پررنگی دارد. اگرچه طب سنتی تحت پوشش بیمه نیست، ولی چون ابزار تشخیص رایگان است بسیاری از هزینه‌های بیماران کاهش یافته و هزینه‌ها ارزان‌تر تمام می‌شود. از طرف دیگر، عوارض داروهای جدید این باور غلط را در مردم ایجاد کرده که داروی گیاهی اگر سود نداشته باشد ضرر هم ندارد. عامل دیگری که باعث شده بیماران به سمت طب سنتی متمایل شوند کلی‌‌نگر بودن این طب و توجه به همه قسمت‌های بدن است. در حالی که طب مدرن با شاخه شاخه بودن در تخصص‌های مختلف، در بیشتر موارد بیمار را گمراه می‌کند.»

 طبیعی بودن دارو و تواضع طبیب

صادق در شهر قم عطاری می‌کند. ۳۵ سال دارد و با کمک همسرش به پیشه آبا و اجدادی‌ رونق داده و آن را به‌روز کرده است. او می‌گوید، شروع جدی ورودش به حرفه عطاری از سال ۸۵ و زمانی بوده که وظیفه ارسال داروهای تجربی پدر برای مشتریان را بر عهده گرفته و بعد از آن خود این داروها را با مطالعه بیشتر «تکمیل و تقویت» کرده است.

او به رادیو زمانه می‌گوید: «پیشینه‌ غنی طب سنتی ایران، هزینه‌های سنگین داروهای شیمیایی و رعایت نشدن اخلاق، وجدان و دلسوزی از سوی برخی از پزشکان از عواملی‌ست که مردم را به سوی طب سنتی می‌کشاند. وجود افراد دلسوز در بین اطبای متواضع سنتی، طبیعی بودن داروها و بن‌بست طب جدید در مورد چندین بیماری از دیگر دلایل علاقه و اعتماد بیماران به عطاری‌هاست».

محمود خدادوست، مدیرکل دفتر حفظ طب سنتی ایرانی در وزارت بهداشت، مرداد ماه سال ۹۵ به رسانه‌ها گفته بود که برآورد‌ها حاکی از علاقه بیش از ۷۰ درصد جامعه ایران به استفاده از گیاهان دارویی و خدمات طب سنتی است.

پیش از این محمد امین نعیمی‌فرد، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس اعلام کرده بود که حدود ۱۵ هزار عطاری غیرمجاز در کشور فعال است و وزارت بهداشت روی آن‌ها نظارتی ندارد.

به‌سوی شیوه‌های جدید زندگی یا تبلیغ علیه تحصیل‌ کرده‌ها

استقبال گسترده مردم می‌تواند عامل مهمی در محبوبیت این روزهای کار و بار عطاری و طب سنتی باشد.

به‌ باور حسین قاضیان، رویکرد پست مدرن به زندگی، روایت‌های مسلط از جمله روایت طب مدرن که بر جهان ما سیطره دارد و همچنین نگاه آن در تعیین سلامتی و بیماری را به چالش کشیده است. به این ترتیب، شیوه‌های سنتی درمان به‌عنوان جایگزین نظام پزشکی مدرن، اعتبار کسب کرده‌اند: «رویکرد پست مدرن همراه بوده است با رواج بیشتر فلسفه‌های زندگی شرقی و سرخپوستی و همین‌طور عرفان‌‌های مردم پسندی که با این فلسفه‌های زندگی همراه هستند. این رویکرد، همراه با پدیده‌ جهانی شدن به جامعه‌ ما هم سرازیر شده و بازگشت به عناصر سنتی را می‌توانید در پدیده‌‌های متفاوتی چون گسترش رستوران‌‌ها و غذاهای سنتی، گیاهخواری یا حضور عناصر سنتی در معماری و دکور خانه‌‌ها یا موسیقی و مد لباس هم ببینید.»

پزشکان اما چنین برداشتی ندارند و همه‌گیر شدن علاقه عموم مردم به داروهای گیاهی و شیوه‌های سنتی درمان بیماری‌ها را نتیجه «تبلیغ علیه تحصیل و تحصیل کرده‌ها و استفاده از جهل و نادانی مردم ساده لوح» می‌دانند و برای آن دلیل هم می‌آورند.

ناهید، متخصص قلب و عروق، ضمن توضیح درباره غیرعلمی بودن طب سنتی از تجربیات و مشاهدات خود می‌گوید: «بیماری آمده بود پیش من که کل داروهایش را طبق نظر عطاری قطع کرده بود. می‌گفت دلیل این کارش جلوگیری از "کاسبی پزشکان" است. پس از مدتی که نتیجه‌ای نگرفته بود مجدداً برای ویزیت برگشته بود. متأسفانه عروق قلب ایشان که با آنژیوپلاستی باز شده بود پس از دو سه سال قطع دارو دوباره بسته شده بود و کار به عمل جراحی قلب باز کشید. همکاران متخصص دیگر رشته‌ها هم موارد فراوان شبیه این دیده‌اند.»

خانم‌ها: لاغری و زیبایی، آقایان: مشکلات جنسی

دلخوری پزشکان قابل درک است. طب سنتی و انواع درمان‌های جورواجور جایگزین، جایگاه متعالی آن‌ها در جامعه ایران را متزلزل کرده است. حالا حکمای طب سنتی که همه‌جور قشری از آیت‌الله تا متخصص انرژی مثبت و زن خانه‌دار در آن‌ها دیده می‌شود، به نیازهایی پاسخ می‌دهند که توانایی پزشکان در آن محدود است یا احتمالاً صحبت کردن درباره آن را کسر شأن خود می‌دانند.

اهورا، دوست ندارد خود را «عطار» بنامد و دائم تاکید می‌کند: «ما طب سنتی آنلاین انجام می‌دهیم.»

او در تلگرام حسابی فعال است و همانجا درباره تازه‌ترین محصولات خود اطلاع‌رسانی می‌کند. اگر هم مشتری سفارشی داشته باشد، با پیک به دستش می‌رساند.

این عطار ساکن شهر‌ ری، به رادیو زمانه می‌گوید: «مردم از طب سنتی معجزه طلب می‌کنند نه درمان. کسانی که مراجعه می‌کنند برای مشاوره، دنبال این هستند که دردشان همان لحظه خوب بشود. پس دنبال تسکین درد هستند نه معالجه و پیدا کردن ریشه بیماری. یک عده هم هستند که از روی کنجکاوی و فقط برای این‌که اطلاعاتی داشته باشند می‌آیند سمت طب سنتی و بیمار یا مشتری محسوب نمی‌شوند.»

از نظر اهورا، بیشتر مشتریان عطاری‌ها از طبقه متوسط رو به پایین جامعه هستند که دغدغه‌ها، نیازها و دردهای مختلفی دارن، اما عمده مراجعات خانم‌ها راجع به زیبایی و آقایان هم برای مشکلات جنسی است.

اهورا:

«تقریباً تمام محصولات یا شرکتی است یا بسته‌بندی شیک شده به اسم و برندهای خاص. شما کمتر عطاری پیدا می‌کنید که به صورت سنتی و قدیمی کار کند. الان همه محصولات عطاری‌ها برند و مارک شده و با داروخانه فرقی ندارد.»

حسین قاضیان اما در این‌باره معتقد است که بخشی از گسترش مصرف داروهای سنتی خارج از موضوع بیماری و درمان قرار دارد و با سبک زندگی‌های جدید و بهبود کیفیت زندگی در ارتباط است: «سبک زندگی جدید خودش را در توجه به تناسب اندام نشان می‌دهد و نیاز به داروهای لاغری، یا در توجه به سکس، نیاز به داروهای محرک قوای جنسی و نیاز به آرامش و داروهای آرامش‌بخش در زندگی شهری پردردسر. این‌ها سه دسته از موارد مراجعه مردم به داروهای سنتی و مراکز فروش‌شان است که لزوماً به بیماری هم مربوط نیست.»

بی‌اطلاعی از خطر، عوارض داروهای گیاهی

بنا بر آگهی‌ها و تبلیغات، سکس، زیبایی، ترک اعتیاد، فرزند آوری و چاقی و لاغری، در صدر فهرست موضوعاتی است که طب سنتی در آن‌ها ادعای معجزه دارد. در این میان از مهم‌ترین ایرادهایی که به عطاری‌ها می‌گیرند، فروش چیزهایی‌ست که یا با منع قانونی همراه است یا ممکن است جان مردم را به خطر بیاندازد.

در این زمینه، قرص برنج، مکمل‌های ورزشی و متادون همواره بحث‌ برانگیز بوده تا آنجا که علی مؤیدی، قائم مقام ستاد مبارزه با مواد مخدر در شهریور ماه ۹۵  در اظهار نظری گفته است در مسیر کنترل استفاده از مواد مخدر، «فعالیت عطاری‌ها، بلای جان مردم شده است.»

در تازه‌ترین تحولات از کشمکش‌های مربوط به طب سنتی و گرایش مردم به استفاده از خدمات عطاری‌ها، نمایندگان مجلس در نشست علنی ۲۵ دی ماه ۹۵، با تصویب یک لایحه در جریان بررسی برنامه ششم توسعه کشور، وزارت بهداشت را به‌ عنوان متولی طب سنتی ایرانی و اسلامی مکمل، معرفی کرده‌اند.

بر اساس قانون جدید، وزارت بهداشت موظف است خدمات تصویب شده طب سنتی ایرانی ـ اسلامی را در نظام سلامت ادغام کند و ساماندهی و ارائه خدمات آموزشی، پژوهشی و درمانی در این حوزه را بر عهده بگیرد.

در میان گروه‌های اجتماعی، پزشکان بیش از دیگران نسبت به عوارض و خطرات استفاده از داروهای گیاهی آگاهی دارند.

ناهید می‌گوید: «همکاران متخصص کلیه به فراوانی درباره افزایش و شیوع نارسایی کلیه و حتی نیاز بیمار به دیالیز هشدار داده‌اند. من به‌ عنوان متخصص قلب افزایش مرگ‌های ناگهانی عمدتاً به علت افزایش پتاسیم خون و ایست قلبی را بارها مشاهده کرده‌ام. متخصصان گوارش نیز از عوارض شدید روی معده و پانکراس (لوزالمعده) و همچنین کیسه صفرا گزارش می‌دهند. سنگ کلیه و مثانه، از دیگر عوارض داروهای عطاری است که اغلب برای سنگین‌تر شدن، سرب به آن اضافه می‌کنند که این موجب نارسایی حاد کبدی و عوارض مغزی غیرقابل برگشت می‌شود.»

به گفته این پزشک، اعتراض گسترده داروسازان و داروخانه‌های تهران و همچنین اعلام موضع وزارت بهداشت و گفتن اینکه عطاری‌ها مجوز تجویز دارو ندارند، نشان دهنده رویکرد نظام درمان ایران است.

قاضیان هم یادآوری می‌کند که درباره اقبال عمومی جامعه به طب سنتی و عطاری‌ها مسأله قیمت و دسترسی را نباید فراموش کرد. او می‌گوید: «قیمت داروهای سنتی به طور متوسط از داروهای مدرن ارزان‌تر است و در بُعد عرضه نیز فرآیند باز کردن عطاری‌ آن قدرها سخت نیست که باز کردن یک داروخانه.»

رشد روز افزون عطاری‌ها و فروش انواع دارو و درمان از سوی آن‌ها در سال‌های اخیر باعث شده تا وزارت بهداشت به دنبال تدوین آیین‌نامه تأسیس داروخانه‌های گیاهی باشد. همچنین گفته شده شرط دریافت جواز کسب برای عطاری، گذراندن حداقل ۴۰ ساعت آموزش زیر نظر پیشکسوتان این حرفه است.