نهضت آزادی و فراز و فرودهایش
<p>دیروز، بیست و پنجم اردیبهشت ماه، پنجاهمین سالگرد تأسیس «نهضت آزادی ایران» بود؛ سازمانی که اکثر دوران حیات خود را در ممنوعیت و محدودیت گذرانده است؛ چه در دوران نظام گذشته و چه در نظام جمهوری اسلامی ایران.</p> <!--break--> <p><a target="_blank" href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20110515_Rooye_Khat_Tavassoli.mp3" rel="noopener"><img width="273" height="31" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_0_18.jpg" /></a></p> <p><br /> در حال حاضر، رهبران این جریان که اغلب در سنین کهولت هستند، اکثراً یا در زندان و یا در مرخصی‏های استعلاجی به‏سر می‏برند.</p> <p><br /> برای نگاهی به این سازمان و این بخش از تاریخ سیاسی ایران، گفت‏وگوهایی انجام داده‏ام، با دکتر غلام‏عباس توسلی، جامعه‏شناس و از اعضای قدیمی «نهضت آزادی ایران» و هم‏چنین فرخ نگهدار، از مسئولان «جنبش فداییان خلق ایران» که سال‏ها بعد از نهضت آزادی ایران، با اندیشه و روش متفاوتی به‏وجود آمد.</p> <p><br /> از آقای توسلی می‏پرسم: نهضت آزادی ایران از درون جبهه ملی ایران چرا و در چه شرایطی به‏وجود آمد؟ به‏ویژه که نفت در آن زمان ملی شده بود و مبارزه مهمی به پیروزی رسیده بود.</p> <p> </p> <p><strong>غلام‏عباس توسلی:</strong> نفت ملی شده بود، ولی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، دوباره نفت از حالت ملی خارج و به کنسرسیوم بین‏المللی واگذار شده بود و مردم از این جهت بسیار ناراضی بودند.</p> <p><br /> در نتیجه، در همان سال‏های ۱۳۴۰ جبهه‏ ملی که در دوره دکتر مصدق فعال بود، از فرصت استفاده کرد و میتینگ‏های مختلفی را برگزار کرد. مخصوصاً میتینگ «پارک جلالیه» خیلی معروف است که مردم استقبال زیادی از آن کردند. به‏هرحال گروه‏های مختلف، مخصوصاً گروه‏های ملی و آزدیخواه، بر ضد دولت شاه به میدان آمدند و فعالیت‏های مجدد خود را آغاز کردند.</p> <p><img width="200" height="286" align="left" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/tavassoli-s.jpg" /><br /> در چنین شرایطی بود که کسانی که بیشتر یک پایه اندیشه مذهبی و آزادیخواهانه داشتند و در عین حال هم با بینش دکتر مصدق، مسئله ملی شدن نفت و نهضت ملی هماهنگ بودند و جویای عدالت و احیای حقوق از دست رفته بودند (که می‏توان آن‏ها را روشنفکر دینی نامید) پایه‏گذار نهضت آزادی ایران شدند.</p> <p>در واقع، در درون جبهه ملی ایران، گرایشی که به مذهب هم تاکید داشت، متولد شد.</p> <p> </p> <p>بله! از یک طرف کسانی بودند که طی دورانی که از ۲۸ مرداد شروع شده بود، در نهضت مقاومت ملی که در آن دوره مخفی بود، فعالیت می‏کردند و در این‏جا به صورت یک حزب سیاسی ملی و در عین حال آزادیخواه، ظهور و بروز پیدا کردند.</p> <p><br /> به این ترتیب، نهضت آزادی ایران در همان سال ۱۳۴۱، در ۲۵ اردیبهشت، پایه‏گذاری شد و این حرکت به‏صورت یک تشکیلات سیاسی درآمد که امروزه پنجاهمین سال تأسیس آن است.</p> <p> </p> <p><strong>پایه‏گذاران اولیه چه کسانی بودند؟</strong></p> <p> </p> <p>غیر از سه نفر، یعنی مرحوم آیت‏الله طالقانی، مرحوم مهندس مهدی بازرگان و مرحوم دکتر یدالله سحابی که همیشه با هم بودند، افرادی مانند آقای صدر حاج‏سید جوادی که هنوز هم در قید حیات هستند، حسن نزیه و چند تن دیگر، همراه با نسل دومی که تازه از حالت دانشجویی خارج شده بودند، از جمله مهندس عزت‏الله سحابی، آقای حکیمی، آقای شیبانی و ... که بعداً عده‏ای از آن‏ها به زندان افتادند، این نهضت را پایه‏گذاری کردند و اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی را تشکیل می‏دادند.</p> <p> </p> <p><strong>اولین ضربه‏ای که طی این ۵۰ سال به نهضت آزادی خورد، چه زمانی بود و چگونه اتفاق افتاد؟</strong></p> <p> </p> <p>اولین ضربه‏ای که به نهضت خورد، در همان سال ۱۳۴۱ بود. بعد از این‏که دکتر امینی برکنار شد، حمله‏ای به جبهه ملی و نهضت آزادی صورت گرفت و اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی، مانند مرحوم طالقانی، یدالله سحابی، مهندس بازرگان، آقای دکتر شیبانی، ابوالفضل حکیمی، عدالت‏منش و چند نفر دیگر به زندان افتادند و محاکمه نظامی شدند.</p> <p><br /> ابتداً عده‏ای از این افراد محکوم به اعدام شدند، ولی بعد این محکومیت به ۱۰ سال حبس منجر شد که مخصوصاً این مورد درباره مرحوم طالقانی و مهندس بازرگان صادق است و بقیه اعضایی هم که در زندان بودند، به حبس‏های مختلف دو تا شش سال (مقداری بیشتر یا کمتر)، محکوم شدند. <br /> بنابراین تقریباً می‏توانیم بگوییم که جلوی فعالیت کل اعضای شورای مرکزی نهضت در آن دوره گرفته شد و مجبور شدند در یک محاکمه نظامی شرکت کنند.</p> <p><br /> این امر از یک‌سو برای نهضت خوب و مفید بود، به‏خاطر این‏که اسم و آوازه نهضت بیش از حد بالا رفت. در عین حال هم چون اکثر اعضای مرتبه اول و مؤسس نهضت را به زندان انداخته بودند، خودبه‏خود آن نوع فعالیت اولیه نهضت که می‏توانست گسترده‏تر باشد، کم‏وبیش متوقف شد.</p> <p> </p> <p><strong>به این ترتیب، می‏توان گفت که نهضت آزادی ایران، از سال ۱۳۴۱ تا انقلاب سال ۱۳۵۷، هیچ حضور سیاسی‏ای در ایران نداشت؟</strong></p> <p> </p> <p>شاه پس از رفتن دکتر امینی و کشته شدن کندی در آمریکا که ریاست جمهوری او در باز شدن فضای سیاسی ایران تا حدی مؤثر بود، جلوی همه این نوع فعالیت‏ها را گرفت و با همه با خشونت رفتار کرد. <br /> سعی کردند محکمه‏های نظامی تشکیل بدهند و عده‏ای را قلع‏ و قمع کنند. ساواک بسیار قدرت پیدا کرد و با همان مسئله «انقلاب سفید» و یا «انقلاب شاه و ملت»، نمی‏گذاشتند کسی در داخل ایران فعالیتی انجام بدهد.</p> <p><br /> اما گروه‏هایی از نهضت که در این دوره بیرون از کشور بودند، فعال بودند و هم در چهارچوب جبهه ملی و نهضت آزادی و هم به‏طور مستقل فعالیت داشتند.</p> <p><br /> بنابراین این‏طور نبود که در این دوره، نهضت به‏کلی ساکت بنشیند و صدایش درنیاید. مرتب حتی از داخل زندان هم اعلامیه‏هایی می‏نوشتند و فعالیت خود را ادامه می‏دادند.</p> <p> </p> <p><strong>تأثیر این فعالیت‏ها، بر آن‏چه که در ایران اتفاق افتاد، چه بود؟</strong></p> <p> </p> <p>نهضت آزادی یک پیام داشت و یک‏مقدار فعالیت. پیامش این بود که منافع ملی باید حفظ بشود، آزادی‏هایی که در انقلاب مشروطیت تحقق پیدا کرده بود و جامعه از حالت استبدادی خارج شده بود، عملی بشود و مردم بتوانند از آن آزادی‏ها بهره بگیرند. هم‏چنین این پیام را هم داشت که مردم برای تحقق این آزادی‏ها مقاومت کنند.</p> <p><br /> حرکت تأسیس نهضت و به زندان افتادن سردمداران نهضت، این پیام را تا حدودی به مردم رساند. حتی من معتقدم که این پیام در خود انقلاب اسلامی ایران هم تأثیر داشت.</p> <p><br /> یعنی گروه‏های مختلفی که از آن دوره به بعد به‏وجود آمدند، اکثراً خواهان آزادی و خواهان ایفای منافع ملی ایران بودند و مردم نیز، هم به لحاظ سیاسی و هم به لحاظ مذهبی، میدان را ترک نکردند تا سال‏های ۱۳۵۶-۵۷ که انقلاب اسلامی ایران آغاز شد و به‏ثمر رسید.</p> <p> </p> <p><strong>آینده سیاسی نهضت آزادی ایران را در شرایط فعلی که ظاهراً دومین ضربه بزرگ را دریافت کرده است، چگونه می‏بینید؟</strong></p> <p> </p> <p>شرایط فعلی هم شرایط مساعدی نیست و شرایط سخت است. منتها در آن دوره، به‏طور طبیعی و ذاتی، رژیم استبدادی مستقر بود، ولی امروزه، بعد از انقلاب اسلامی ایران، جمهوری برپا شده و جمهوری نتیجه انقلاب بوده است.</p> <p><br /> ولی از لحاظ جریان نهضت آزادی و بسیاری از گروه‏های ملی و مذهبی و ... مشکلات بسیار زیادی وجود دارد و هنوز آن ایده‏آل‏ها و آرمان‏های ملی و آزادیخواهانه‏ای که به‏خاطر آن‏ها انقلاب به‏وقوع پیوست، در تمام این مدت تحقق پیدا نکرده و وجود نداشته است.</p> <p><br /> اما مردم هم دست برنداشته‏اند و به صورت‏های مختلف، خواسته‏های خود را اعلام کرده‏اند. همان‏طور که می‏دانید، این مسائل در دوره اصلاحات خیلی خوب در جامعه‏ منعکس شد و در دوره‏های بعد از آن هم، در انتخابات‏های مختلف و امکانات و موقعیت‏هایی که پیش آمد، باز مردم خواهان همان ایده‏آل‏ها و آرمان‏ها شده‏اند.</p> <p><br /> <strong>در آغاز نهضت آزادی ایران را نپسندیدم</strong></p> <p><br /> مهدی بازرگان در دادگاهی که برای او برپا شده بود، جمله‏ای را گفت که امروز بر سر زبان‏ها است. او به دادگاه نظامی گفت: «ما آخرین کسانی هستیم که خواستیم با شما، به زبان قانون سخن بگوییم.» ۱۰ سال پس از آن، سازمان‏هایی مخفی با مشی مبارزه مسلحانه در ایران به‏وجود آمده بودند؛ مجاهدین و فداییان خلق. مبارزینی که دیگر نخواستند به زبان قانون با حکومت سخن بگویند.</p> <p><br /> <strong>از فرخ نگهدار که عضو رهبری جنبش فداییان بود، می‏پرسم: شما با نهضت آزادی ایران چگونه مواجه شد و چه تحلیلی از آنان و مشی سیاسی‏شان داشت؟</strong></p> <p> </p> <p><strong>فرخ نگهدار: </strong>من اولین بار با نام نهضت آزادی ایران در همان بهار ۱۳۴۰ آشنا شدم. جزوه کوچکی که بیانیه‏ی تأسیس نهضت آزادی بود، به دستم رسید. آن را خواندم، اما زیاد مرا نگرفت. مقداری آیات قران و مسائل سیاسی‏ را در بیانیه‏شان آورده بودند و مطالبی را هم که عنوان کرده بودند، مطالب هیجان‏بر‏انگیزی برای من نبود.</p> <p><br /> اعضای نهضت آزادی ایران را هم بعدها در زندان، در دهه ۴۰، با ایستادگی و استقامت‏شان در برابر حکومت پهلوی و در دهه‏ی ۵۰ با هم‏سلول شدن با مهندس عزت‏الله سحابی که این‏روزها در بستر بیماری است و روزهای سختی را می‏گذراند، شناختم.</p> <p> </p> <p><strong>بعد از این شناسایی، تحلیل شما از آن‏ها چگونه بود؟</strong></p> <p> </p> <p>آن‏چه در آن دوران برای من مهم بود، این بود که به‏نظرم می‏آمد که تصمیمات نهضت آزادی در قیاس با جبهه ملی ایران، تصمیمات معقول‏تر، قابل اتکا‏تر و صحیح‏تری است و حرکت نهضت آزادی ایران، در دوران قبل از انقلاب، در میان کل جریان‏هایی که خصلت ملی داشتند و دنباله‏های نهضت ملی ایران محسوب می‏شدند، اعتباری در ذهن من پیدا کرد.</p> <p><img width="200" height="180" align="left" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/image.png" /><br /> به‏خصوص چیزی که برای من، همیشه در ذهنم آموزنده بوده، موضعی بود که آن‏ها در اوایل دهه ۴۰ در رابطه با دولت امینی اتخاد کردند.</p> <p><br /> در این دوران، نهضت آزادی ایران، برخلاف جبهه ملی که هدف عمده را شکست دادن دولت امینی قرار داده بود و فکر می‏کرد بعد از این دولت، آمریکا از جبهه ملی ایران حمایت خواهد کرد و این جبهه به حکومت باز خواهد گشت، می‏گفت ما نباید دولت امینی را تضعیف کنیم و ماندن این دولت در قدرت، به‏سود نهضت دمکراتیک است و مشکل اصلی، استبداد شاه است که در حال افزایش است.</p> <p><br /> این تحلیل نهضت، به عنوان جریانی باتدبیر در ذهن من بود و در عین حال استقامت اعضای آن. چون تمام سران نهضت آزادی به زندان آمدند و ۱۸ تن از آنان را محکوم کردند.</p> <p> </p> <p>ولی به‏نظر می‏رسد که این تحلیل شخصی شما از نهضت آزادی ایران بوده است. چون بخش بزرگی از چپ، نهضت آزادی و اساساً جریان‏هایی را که به این روش‏های مسالمت‏آمیز معتقد بودند، سرزنش می‏کردند و دلیل پیوستن آن‏ها به مبارزه‏ی مسلحانه هم همین بود.</p> <p> </p> <p>تا سال‏های آغاز انقلاب، یعنی در مطلع انقلاب، جریان‏های چپ ایران، برای نهضت آزادی ایران مقام شایسته‏ای قائل بودند، این جریان را جزو نیروهای ملی می‏شناختند و همیشه در کلام‏ و رفتار‏شان، نوعی احترام برای سران نهضت آزادی ایران قائل بودند ...</p> <p> </p> <p><strong>آن‏ها را به سازشکاری متهم نمی‏کردند؟</strong></p> <p> </p> <p>در آستانه انقلاب چرا! من از تأسیس تا آستانه انقلاب را می‏گویم. در ۱۵-۱۶ سال اول تأسیس نهضت آزادی ایران، یعنی تا آستانه انقلاب، نه از جانب حزب توده‏ ایران و نه از جانب فداییان خلق، هیچ‏گاه این نهضت به سازشکاری با نظام شاه متهم نشده است. چون چنین سازشکاری‏ای در حرکت نهضت آزادی وجود نداشت.</p> <p><br /> از سال ۵۶ که نهضت انقلابی اوج می‏گیرد، چپ‏ها و به‏خصوص فداییان، در این زمینه، مواضع افراطی‏ای اتخاذ می‏کنند و نهضت آزادی را به سازشکاری با رژیم شاه و عدم طرح شعار سرنگونی متهم می‏کنند. <br /> این موضع تا بعد از انقلاب هم ادامه پیدا می‏کند که نهضت آزادی را متهم می‏کنند به سازشکاری با امپریالیسم آمریکا و این‏که نمی‏خواهد مناسبات با آمریکا و سلطه امپریالیسم کاملاً قطع بشود که این اشتباه بود.</p> <p><br /> به نظر من، یکی از درس‏های بزرگی که به‏خصوص مهندس بازرگان برای ایران به‏جا گذاشته، این است که اصلاح‏طلبی گزینه‏ای است که شما خودتان انتخاب می‏کنید. نه این‏که آن را به علت ماهیت نظام انتخاب کنید. یعنی بگویید که نظام اصلاح‏پذیر هست یا نیست، بنابراین من اصلاح‏طلب هستم یا نیستم.</p> <p><br /> مهندس بازرگان، تقریباً- منهای داریوش فروهر- برجسته‏ترین شخصیت تاریخ سیاسی ایران است که در هردو نظام، یک مشی اصلاح‏طلبانه را پی گرفت و خواهان اصلاحات دمکراتیک بود.</p>
دیروز، بیست و پنجم اردیبهشت ماه، پنجاهمین سالگرد تأسیس «نهضت آزادی ایران» بود؛ سازمانی که اکثر دوران حیات خود را در ممنوعیت و محدودیت گذرانده است؛ چه در دوران نظام گذشته و چه در نظام جمهوری اسلامی ایران.
در حال حاضر، رهبران این جریان که اغلب در سنین کهولت هستند، اکثراً یا در زندان و یا در مرخصیهای استعلاجی بهسر میبرند.
برای نگاهی به این سازمان و این بخش از تاریخ سیاسی ایران، گفتوگوهایی انجام دادهام، با دکتر غلامعباس توسلی، جامعهشناس و از اعضای قدیمی «نهضت آزادی ایران» و همچنین فرخ نگهدار، از مسئولان «جنبش فداییان خلق ایران» که سالها بعد از نهضت آزادی ایران، با اندیشه و روش متفاوتی بهوجود آمد.
از آقای توسلی میپرسم: نهضت آزادی ایران از درون جبهه ملی ایران چرا و در چه شرایطی بهوجود آمد؟ بهویژه که نفت در آن زمان ملی شده بود و مبارزه مهمی به پیروزی رسیده بود.
غلامعباس توسلی: نفت ملی شده بود، ولی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، دوباره نفت از حالت ملی خارج و به کنسرسیوم بینالمللی واگذار شده بود و مردم از این جهت بسیار ناراضی بودند.
در نتیجه، در همان سالهای ۱۳۴۰ جبهه ملی که در دوره دکتر مصدق فعال بود، از فرصت استفاده کرد و میتینگهای مختلفی را برگزار کرد. مخصوصاً میتینگ «پارک جلالیه» خیلی معروف است که مردم استقبال زیادی از آن کردند. بههرحال گروههای مختلف، مخصوصاً گروههای ملی و آزدیخواه، بر ضد دولت شاه به میدان آمدند و فعالیتهای مجدد خود را آغاز کردند.
در چنین شرایطی بود که کسانی که بیشتر یک پایه اندیشه مذهبی و آزادیخواهانه داشتند و در عین حال هم با بینش دکتر مصدق، مسئله ملی شدن نفت و نهضت ملی هماهنگ بودند و جویای عدالت و احیای حقوق از دست رفته بودند (که میتوان آنها را روشنفکر دینی نامید) پایهگذار نهضت آزادی ایران شدند.
در واقع، در درون جبهه ملی ایران، گرایشی که به مذهب هم تاکید داشت، متولد شد.
بله! از یک طرف کسانی بودند که طی دورانی که از ۲۸ مرداد شروع شده بود، در نهضت مقاومت ملی که در آن دوره مخفی بود، فعالیت میکردند و در اینجا به صورت یک حزب سیاسی ملی و در عین حال آزادیخواه، ظهور و بروز پیدا کردند.
به این ترتیب، نهضت آزادی ایران در همان سال ۱۳۴۱، در ۲۵ اردیبهشت، پایهگذاری شد و این حرکت بهصورت یک تشکیلات سیاسی درآمد که امروزه پنجاهمین سال تأسیس آن است.
پایهگذاران اولیه چه کسانی بودند؟
غیر از سه نفر، یعنی مرحوم آیتالله طالقانی، مرحوم مهندس مهدی بازرگان و مرحوم دکتر یدالله سحابی که همیشه با هم بودند، افرادی مانند آقای صدر حاجسید جوادی که هنوز هم در قید حیات هستند، حسن نزیه و چند تن دیگر، همراه با نسل دومی که تازه از حالت دانشجویی خارج شده بودند، از جمله مهندس عزتالله سحابی، آقای حکیمی، آقای شیبانی و ... که بعداً عدهای از آنها به زندان افتادند، این نهضت را پایهگذاری کردند و اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی را تشکیل میدادند.
اولین ضربهای که طی این ۵۰ سال به نهضت آزادی خورد، چه زمانی بود و چگونه اتفاق افتاد؟
اولین ضربهای که به نهضت خورد، در همان سال ۱۳۴۱ بود. بعد از اینکه دکتر امینی برکنار شد، حملهای به جبهه ملی و نهضت آزادی صورت گرفت و اعضای شورای مرکزی نهضت آزادی، مانند مرحوم طالقانی، یدالله سحابی، مهندس بازرگان، آقای دکتر شیبانی، ابوالفضل حکیمی، عدالتمنش و چند نفر دیگر به زندان افتادند و محاکمه نظامی شدند.
ابتداً عدهای از این افراد محکوم به اعدام شدند، ولی بعد این محکومیت به ۱۰ سال حبس منجر شد که مخصوصاً این مورد درباره مرحوم طالقانی و مهندس بازرگان صادق است و بقیه اعضایی هم که در زندان بودند، به حبسهای مختلف دو تا شش سال (مقداری بیشتر یا کمتر)، محکوم شدند.
بنابراین تقریباً میتوانیم بگوییم که جلوی فعالیت کل اعضای شورای مرکزی نهضت در آن دوره گرفته شد و مجبور شدند در یک محاکمه نظامی شرکت کنند.
این امر از یک‌سو برای نهضت خوب و مفید بود، بهخاطر اینکه اسم و آوازه نهضت بیش از حد بالا رفت. در عین حال هم چون اکثر اعضای مرتبه اول و مؤسس نهضت را به زندان انداخته بودند، خودبهخود آن نوع فعالیت اولیه نهضت که میتوانست گستردهتر باشد، کموبیش متوقف شد.
به این ترتیب، میتوان گفت که نهضت آزادی ایران، از سال ۱۳۴۱ تا انقلاب سال ۱۳۵۷، هیچ حضور سیاسیای در ایران نداشت؟
شاه پس از رفتن دکتر امینی و کشته شدن کندی در آمریکا که ریاست جمهوری او در باز شدن فضای سیاسی ایران تا حدی مؤثر بود، جلوی همه این نوع فعالیتها را گرفت و با همه با خشونت رفتار کرد.
سعی کردند محکمههای نظامی تشکیل بدهند و عدهای را قلع و قمع کنند. ساواک بسیار قدرت پیدا کرد و با همان مسئله «انقلاب سفید» و یا «انقلاب شاه و ملت»، نمیگذاشتند کسی در داخل ایران فعالیتی انجام بدهد.
اما گروههایی از نهضت که در این دوره بیرون از کشور بودند، فعال بودند و هم در چهارچوب جبهه ملی و نهضت آزادی و هم بهطور مستقل فعالیت داشتند.
بنابراین اینطور نبود که در این دوره، نهضت بهکلی ساکت بنشیند و صدایش درنیاید. مرتب حتی از داخل زندان هم اعلامیههایی مینوشتند و فعالیت خود را ادامه میدادند.
تأثیر این فعالیتها، بر آنچه که در ایران اتفاق افتاد، چه بود؟
نهضت آزادی یک پیام داشت و یکمقدار فعالیت. پیامش این بود که منافع ملی باید حفظ بشود، آزادیهایی که در انقلاب مشروطیت تحقق پیدا کرده بود و جامعه از حالت استبدادی خارج شده بود، عملی بشود و مردم بتوانند از آن آزادیها بهره بگیرند. همچنین این پیام را هم داشت که مردم برای تحقق این آزادیها مقاومت کنند.
حرکت تأسیس نهضت و به زندان افتادن سردمداران نهضت، این پیام را تا حدودی به مردم رساند. حتی من معتقدم که این پیام در خود انقلاب اسلامی ایران هم تأثیر داشت.
یعنی گروههای مختلفی که از آن دوره به بعد بهوجود آمدند، اکثراً خواهان آزادی و خواهان ایفای منافع ملی ایران بودند و مردم نیز، هم به لحاظ سیاسی و هم به لحاظ مذهبی، میدان را ترک نکردند تا سالهای ۱۳۵۶-۵۷ که انقلاب اسلامی ایران آغاز شد و بهثمر رسید.
آینده سیاسی نهضت آزادی ایران را در شرایط فعلی که ظاهراً دومین ضربه بزرگ را دریافت کرده است، چگونه میبینید؟
شرایط فعلی هم شرایط مساعدی نیست و شرایط سخت است. منتها در آن دوره، بهطور طبیعی و ذاتی، رژیم استبدادی مستقر بود، ولی امروزه، بعد از انقلاب اسلامی ایران، جمهوری برپا شده و جمهوری نتیجه انقلاب بوده است.
ولی از لحاظ جریان نهضت آزادی و بسیاری از گروههای ملی و مذهبی و ... مشکلات بسیار زیادی وجود دارد و هنوز آن ایدهآلها و آرمانهای ملی و آزادیخواهانهای که بهخاطر آنها انقلاب بهوقوع پیوست، در تمام این مدت تحقق پیدا نکرده و وجود نداشته است.
اما مردم هم دست برنداشتهاند و به صورتهای مختلف، خواستههای خود را اعلام کردهاند. همانطور که میدانید، این مسائل در دوره اصلاحات خیلی خوب در جامعه منعکس شد و در دورههای بعد از آن هم، در انتخاباتهای مختلف و امکانات و موقعیتهایی که پیش آمد، باز مردم خواهان همان ایدهآلها و آرمانها شدهاند.
در آغاز نهضت آزادی ایران را نپسندیدم
مهدی بازرگان در دادگاهی که برای او برپا شده بود، جملهای را گفت که امروز بر سر زبانها است. او به دادگاه نظامی گفت: «ما آخرین کسانی هستیم که خواستیم با شما، به زبان قانون سخن بگوییم.» ۱۰ سال پس از آن، سازمانهایی مخفی با مشی مبارزه مسلحانه در ایران بهوجود آمده بودند؛ مجاهدین و فداییان خلق. مبارزینی که دیگر نخواستند به زبان قانون با حکومت سخن بگویند.
از فرخ نگهدار که عضو رهبری جنبش فداییان بود، میپرسم: شما با نهضت آزادی ایران چگونه مواجه شد و چه تحلیلی از آنان و مشی سیاسیشان داشت؟
فرخ نگهدار: من اولین بار با نام نهضت آزادی ایران در همان بهار ۱۳۴۰ آشنا شدم. جزوه کوچکی که بیانیهی تأسیس نهضت آزادی بود، به دستم رسید. آن را خواندم، اما زیاد مرا نگرفت. مقداری آیات قران و مسائل سیاسی را در بیانیهشان آورده بودند و مطالبی را هم که عنوان کرده بودند، مطالب هیجانبرانگیزی برای من نبود.
اعضای نهضت آزادی ایران را هم بعدها در زندان، در دهه ۴۰، با ایستادگی و استقامتشان در برابر حکومت پهلوی و در دههی ۵۰ با همسلول شدن با مهندس عزتالله سحابی که اینروزها در بستر بیماری است و روزهای سختی را میگذراند، شناختم.
بعد از این شناسایی، تحلیل شما از آنها چگونه بود؟
آنچه در آن دوران برای من مهم بود، این بود که بهنظرم میآمد که تصمیمات نهضت آزادی در قیاس با جبهه ملی ایران، تصمیمات معقولتر، قابل اتکاتر و صحیحتری است و حرکت نهضت آزادی ایران، در دوران قبل از انقلاب، در میان کل جریانهایی که خصلت ملی داشتند و دنبالههای نهضت ملی ایران محسوب میشدند، اعتباری در ذهن من پیدا کرد.
بهخصوص چیزی که برای من، همیشه در ذهنم آموزنده بوده، موضعی بود که آنها در اوایل دهه ۴۰ در رابطه با دولت امینی اتخاد کردند.
در این دوران، نهضت آزادی ایران، برخلاف جبهه ملی که هدف عمده را شکست دادن دولت امینی قرار داده بود و فکر میکرد بعد از این دولت، آمریکا از جبهه ملی ایران حمایت خواهد کرد و این جبهه به حکومت باز خواهد گشت، میگفت ما نباید دولت امینی را تضعیف کنیم و ماندن این دولت در قدرت، بهسود نهضت دمکراتیک است و مشکل اصلی، استبداد شاه است که در حال افزایش است.
این تحلیل نهضت، به عنوان جریانی باتدبیر در ذهن من بود و در عین حال استقامت اعضای آن. چون تمام سران نهضت آزادی به زندان آمدند و ۱۸ تن از آنان را محکوم کردند.
ولی بهنظر می‌رسد که این تحلیل شخصی شما از نهضت آزادی ایران بوده است. چون بخش بزرگی از چپ، نهضت آزادی و اساساً جریانهایی را که به این روشهای مسالمتآمیز معتقد بودند، سرزنش میکردند و دلیل پیوستن آنها به مبارزهی مسلحانه هم همین بود.
تا سالهای آغاز انقلاب، یعنی در مطلع انقلاب، جریانهای چپ ایران، برای نهضت آزادی ایران مقام شایستهای قائل بودند، این جریان را جزو نیروهای ملی میشناختند و همیشه در کلام و رفتارشان، نوعی احترام برای سران نهضت آزادی ایران قائل بودند ...
آنها را به سازشکاری متهم نمیکردند؟
در آستانه انقلاب چرا! من از تأسیس تا آستانه انقلاب را میگویم. در ۱۵-۱۶ سال اول تأسیس نهضت آزادی ایران، یعنی تا آستانه انقلاب، نه از جانب حزب توده ایران و نه از جانب فداییان خلق، هیچگاه این نهضت به سازشکاری با نظام شاه متهم نشده است. چون چنین سازشکاریای در حرکت نهضت آزادی وجود نداشت.
از سال ۵۶ که نهضت انقلابی اوج میگیرد، چپها و بهخصوص فداییان، در این زمینه، مواضع افراطیای اتخاذ میکنند و نهضت آزادی را به سازشکاری با رژیم شاه و عدم طرح شعار سرنگونی متهم میکنند.
این موضع تا بعد از انقلاب هم ادامه پیدا میکند که نهضت آزادی را متهم میکنند به سازشکاری با امپریالیسم آمریکا و اینکه نمیخواهد مناسبات با آمریکا و سلطه امپریالیسم کاملاً قطع بشود که این اشتباه بود.
به نظر من، یکی از درسهای بزرگی که بهخصوص مهندس بازرگان برای ایران بهجا گذاشته، این است که اصلاحطلبی گزینهای است که شما خودتان انتخاب میکنید. نه اینکه آن را به علت ماهیت نظام انتخاب کنید. یعنی بگویید که نظام اصلاحپذیر هست یا نیست، بنابراین من اصلاحطلب هستم یا نیستم.
مهندس بازرگان، تقریباً- منهای داریوش فروهر- برجستهترین شخصیت تاریخ سیاسی ایران است که در هردو نظام، یک مشی اصلاحطلبانه را پی گرفت و خواهان اصلاحات دمکراتیک بود.
نظرها
کاربر مهمان lnofouzi
<p>بهنود روزنامه نگار سرشناس کشورمان مقاله‌ای دارد در مورد ترس خاتمی و گرفتار شدن احمدی نژاد به‌‌‌ همان بی‌ اخلاقی‌ مخالفین که اصلاح طلبان روزی گرفتار شدند .</p> <p>با نگاهی‌ به‌‌‌ تاریخ ۳۲ سال گذشته کاملا واضح است که یک شیوه اتهام زنی‌ ، برچسب زنی ، پرونده سازی علیه بخشی‌ از حکومت که مغضوب واقع میشده وجود داشته و بکار گرفته شده . قربانی ابتدا بازرگان بود و بنی صدر و بعد قطب زاده و شریعتمداری و خلق مسلمان و منتظری و بعد خط امام و جناح چپ و بعد ناطق و بعد خاتمی و بعد رفسنجانی و بعد موسوی و کروبی و حالا احمدی نژاد . اتهامات لیبرال سازشکار امریکایی ، ضدّ ولایت فقیه ، در تماس با ضدّ انقلاب و آمریکا برای شکست نظام ، منحرف شده از اصول انقلاب و راه امام فریب خورده دشمن ، ساده لوح ، بی‌ بصیرت ، جریان انحرافی ، فساد اقتصادی ، ... تقریبا تمامی رهبران انقلاب و مسئولین اولیه و اخیر دولت و نظام مشمول این اتهامات شده و به‌‌‌ شکلی استالینیستی به طرزی نابورانه حذف گردیده اند .</p> <p>تصور کنید سال دیگر خود خامنه‌ای توسط همین نیروی مرموز در یک بازی‌ مشابه حذف شود . یک روحانی ناشناس یا یک فرمانده نظامی یا یک شورای حکومتی با همین سلاح حذف برای نجات اندیشه‌های امام و مبارزه با آمریکای جهان خوار یک رژیم دیگری با یک عده کارگزار جدید بیاورد . مثلا روسیه و چین هم آنرا به رسمیت بشناسند و به آمریکا در مورد عدم دخالت در حیات خلوت روسیه هشدار دهند . چه کسی متوجه میشود جمهوری اسلامی با یک کودتا از بین رفته ؟</p> <p>میخواهم بگویم پشت همه این حوادث ۳۲ سال اخیر یک نیروی مرموز وجود دارد که دارد این کارها را انجام میدهد تا مردم و لایه‌های پایین حاکمیت به این تغییرات عادت کنند . بعد سر بزنگاه آن نیروی اصلی‌ را وارد و حاکم کند</p> <p>کاملا این نقشه کار می‌کند .</p> <p>شهبازی که یک توده ای تواب است به این بازی دامن میزند . گنجی در روز به آن اشاره کرده . اسدی در گویا از عده ای در اتحاد جمهوری خواهان میگوید که خواهان حفظ جمهوری اسلامی در مسیر راه رشد غیر سرمایه داری (روسیه ) هستند برای آنها حفظ رژیم اصل است در خط ضدّ آمریکا .</p> <p>کاتوزیان در رادیو فردا میگوید که دولت امینی را اینها کوبیدند و شانس شاه را برای دمکراتیک کردن ایران از بین بردند .</p> <p>کورش زعیم در اخبار روز میگوید قرار بود جبهه ملی‌ در همان زمان دولت تشکیل دهد اما بختیار که قرار نبود سخنرانی کند یکدفعه رفت بالا و علیه پیمانهای سنتو و سیتو سخنرانی کرد و شاه هم مظنون شد و نظرش را عوض کرد</p> <p>موارد زیادی هست که نفوذ یک جریان روسی را در حاکمیت و اپوزیسیون و رسانه‌ها تأیید می‌کند .</p> <p>این هشداری است برای آمریکا ، جمهوری اسلامی ، اپوزیسیون غیر روسی و هر کسی که دغدغه میهن او بر نوع حکومت یا فرد به ظاهر مسول در جمهوری اسلامی میچربد .</p> <p>دقت کنید که سازمان امنیت اصلا دنبال روس‌ها و عوامل آنها نیست</p>
نیلوفر شیدمهر
<p>عکس جالبی است. همه ی آقایان ردیفند. نهضت آزادی و جبهه ملی فعال زن نداشت؟</p>
کاربر مهمان
<p>بزرگترین نقش نهضت آزادی، هموار کردن حکومت ملا ها در ایران بوده است. در صورتی که انها عقاید خمینی را می شناختند و نوشته ها به غایت ارتجاعی او را خوانده بودند، در آستانه انقلاب، خمینی را به عنوان مردی آزادیخواه به ملت ایران قالب کردند!</p>
کاربر مهمان
<p>نهضت آزادي بعد از حوادث سال 88 در بين مردم عادي بيشتر شناخته شد در بين اكثر دانشگاهيان مذهبي محبوب و اكثرا طرفدار اين حزب هستند و يا طرفدار احزاب مهم دو خردادي و با توجه به اسامي بعضي فعالين مطبوعاتي ايران شاخه جوانان آن هم در دو سه ماهنامه چاپ داخل و دو روزنامه سراسري هم فعالند بر عكس آنچه عده اي فكر مي كنند ان جمع محدود به همين اشخاص شناخته شده است و طبيعتا كار سياسي در فضاي امنيتي اقتضائات خود را دارد</p>
کاربر مهمان فرهاد - فریاد
<p> ار اینکه اقای فرخ نگهدار عادت دارند بین چند صنلی بنشینند و دست اخر به جای تحلیل جامع خاک به چشم مردم بپاشند جای تعجب نیست . ایشان تصمیمات نهضت ازادی و جبهه ی ملی را مقایسه کرده و نهضت ازادی را معقول تر یافتند . یعنی اقای نگهدار هنوز درنیافته اند معقول و معقول تر در ادبیات سیاسی یعنی حرفی بزنید که چیزی نگفته باشید . و هنوز درنیافته اند که ملی گرایی یعنی مقابله با تولید بزرگ یعنی مبارزه با رشد تکنولوِی و فن آوری یعنی دفاع از تولیدات سنتی عقب مانده ی داخلی و حفظ این شرایط برای چپاول مردم توسط سرمایه های خودی و بستن دربهای بازار به نفع سرمایه های خرد داخلی در مقابل رشد و ترقی جهانی . یعنی حفظ شرایط ایران در مقیاس داخلی و ملی و عدم ارتقاء آن به سطح جهانی . از اینها که بگذریم نهضت آزادی با شعار ملی مذهبی اوج عقب گرد را نسبت به جبهه ی ملی به نمایش گذاشت و خود را متحد طرفداران خرد سنتی که با ایدئولوِی ضد دموکراتیک مذهبی به میدان آمده بودند قرار داد و همانطور که در الفبای مبارزات دموکراتیک و سرمایه دارنه هم وجود دارد دموکراسی در چهارچوب از پیش تعیین شده ی ایدئولوزیک بخصوص دینی و مذهبی جائی ندارد . و مشاهده هم کردیم که آقای بازرگان حتی مخالف رای زنان بود . از اینرو هم ملی گرائی و هم مذهبی بودن هر دو در تضاد منافع اقتصاد ملی و در نتیجه استقرار استبداد مذهبی و ارتجاعی بوده و هست . و این معقول تر تنها در این مفهوم عقب مانده تجلی می یابد که هر مخالفتی با شاه یعنی مخالفت با امپریالیزم پس به نفع روسیه و جنبش رهایی بخش ایران خواهد بود و هنوز شما از شکست مارکسیزم روسی و لنینزم و راه رشد غیر سرمایه داریتان درس نیاموخته اید . هنوز نیاموخته اید که تئوری محدود کردن تجارت خارجی یعنی دفاع از استبداد داخلی و با دموکراسی و سوسیالیزم در تضاد است . و هنوز انرا تدبیر درست تلقی می کنید و به جای تحلیل خواب های طلائی گذشته را یادآوری می کنید . شما ارتباط و سازشکاری را تحلیل اشتباه خوانده اید ولی چگونه و چرا این اشتباه اتفاق افتاده و چرا الان آنرا اشتباه می دانید هم تحلیل نشده است . شما هنوز نیاموخته اید که در نظامهای سنتی و پساسرمایه داری کسی دنبال اصلاحات و رفرم نیست جمهوری اسلامی و خود نهضت آزادی که مدافع تولیدات سنتی پسا سرمایه دارزی هستند نمی توانند زمینه هایس دموکراسی را ایجاد کنند و از اینرو صحبت از اصلاحات و رفرم بی معناست . تنها دموکراسی ست که پذیرای اصلاحات و رفرم است و این رفرم و اصلاحات را با خود دائما حمل می کند اما نظامهای سنتی در همه ی وجوهشان هم با دموکراسی و هم با اصلاحات بیگانه اند . و کسانی که از اصلاحات در جمهوری اسلامی صحبت کرده و می کنند نشان می دهد که آنها نیز با دموکراسی بیگانه اند . و شکست اصلاح طلبی طی دوران جمهوری اسلامی هم دلیل کاملا روشنی ست که نظامهای سنتی رفرم پذیر نیستند . تنها نظامهای دموکراتیک هستند که در آنها اصلاحات و رفرم معنا پذیر است . نه جمهوری اسلامی . </p>