ایران درست است یا «اِران»؟
<p>شهزاده سمرقندی - تفاوت تلفظ زبان فارسی تاجیکی و ایرانی، موضوع بحث روشنفکران تاجیک هم هست که طرفدار بازگشت به اصل زبان فارسی هستند و می‌‏خواهند در چهارچوب امکانات خط سیریلیک، اشتباهات زبان تاجیکی را برطرف کنند؛ اشتباهاتی که هم‏زمان با تغییر خط، وارد این زبان شده است. در این زمینه، با <strong>ظفر فرقانی، </strong>معروف به ظفر صوفی، روزنامه‏نگار تاجیک مقیم تاجیکستان و <strong>داریوش آشوری، </strong>زبان‏‌شناس ایرانی مقیم پاریس به گفت‏وگو نشسته‏ام.</p> <!--break--> <p>ظفر فرقانی، در توضیح نظرات روشنفکران تاجیک و هم‏چنین برخورد دولتمداران تاجیکستان می‌گوید: <br /> <a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20100813_hamsayegan_zafar_soofi_.mp3"><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_0_7.jpg" /></a></p> <p><strong>ظفر فرقانی </strong>- فکر و تلاش برای بازگشت به اصل، شاید بیش از صدسال است که در بین روشنفکران و صاحب‏نظران تاجیک رواج داشته و همچنان ادامه دارد. اینکه باید به خط فارسی یا‌‌ همان خط عربی و اساسی که دیگر مال مردم ما شده است برگشت، تلاشی بود که می‌‏توان گفت در سال‏های آخر حکومت شوروی به نقطه‏ی عطف خود رسیده است، اما متأسفانه در اثر درگیری‏هایی که در تاجیکستان شروع شده بود، این خواست نیز همراه با بسیاری از خواسته‏‌ها و آرمان‏های این ملت برباد رفت. [از زمانی که] شرایط تاجیکستان مقداری آرام شده است، کسانی که آن زمان مخالف بازگشت به خط فارسی بودند، امروز در رأس قدرت هستند. شاید آن‌ها آماده‏اند املا را تغییر بدهند. اما به نظر من، امروز کلید حل همه‏ی مشکلات، چه از نظر شعر و چه از نظر گفتاری و نوشتاری در گرو برگشتن به خط فارسی است. <br /> </p> <p><img alt="" align="left" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/SHASHHAM02.jpg" />شهزاده سمرقندی - علت مخالفت بسیاری از روشنفکران تاجیک با بازگشت به خط فارسی چیست؟ <br /> ظفر فرقانی - روشنفکران مخالف بازگشت به خط فارسی زیاد نیستند، اما گروهی چندنفره به دلایل مختلف، مخالف این برگشت هستند. یک علت آن این است که خیلی از این برادرانی که امروز عنوان روشنفکر را دارند و از رساله‏ی دکتری دفاع کرده‏اند، بسیاری از کتاب‏‏های‏شان، دزدی از نوشته‏های فارسی است که آن‌ها را با زبانی کمی غلیظ‌‏‏‌تر ترجمه کرده‏اند، اما وقتی خواننده آن را می‌‏خواند، متوجه می‌‏شود که منبع کتاب کجاست، یعنی فکر از کیست. علت دیگری که قابل درک است و می‌‏توان به این اندیشه تاحدی حق داد، این است که برخی می‌‏گویند بخش اعظمی از تاجیک‏‌ها بیرون از مرز امروز تاجیکستان زندگی می‌‏کنند و در صورت تغییر خط، جدایی عمیقی میان تاجیک‏‌ها و جمعیتی که در درون مرزهای کشور زندگی می‌‏کنند، به‏وجود می‌‏آید. از طرف دیگر ادعاهای گروه‏های پان‏ترکیستی یا آنهایی که در ازبکستان هستند، می‌‏تواند زمینه‏ی عینی‏ پیدا کند. گروهی از این دیدگاه مخالف تغییر خط هستند و می‌‏گویند باید هنوز صبر کرد. در زمان حکومت شوروی، دولت تاجیکستان از نظر فرهنگی به تاجیکان برون‏مرزی که در ازبکستان، قرقیزستان و دیگر کشورهای همسایه زندگی می‌‏کنند، کمک می‌‏کرد و کتاب‏های درسی و آموزشی را برای ‏‏آن‌ها ارسال می‌‏کرد. امروز اما دولت تاجیکستان در شرایطی نیست که بتواند این کار را ادامه بدهد و حدود بیست‌سال است که دیگر این اتفاق نیفتاده است. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - آیا با توجه به این واقعیت، لازم است روی این مسئله تا این حد تأمل کرد که اگر تاجیکستان به خط فارسی برگردد، تاجیکان برون‏مرزی از مرکز فرهنگی خودشان کنده می‌‏شوند؟ آیا چنین نگاهی زمینه‏ی واقعی دارد؟ <br /> </p> <p>ظفر فرقانی - در این‏جا صحبت بر سر خواسته‏ی دولت تاجیکستان نیست. منظور من نگاه چند تن از روشنفکران، ازجمله استاد ابراهیم عثمان است که روی این مسئله پافشاری می‌‏کند. من بر این عقیده نیستم، اما به نظرم دلیل ‏آن‌ها تاحدی قابل توجه است و تا اندازه‏ای به استاد عثمان و افرادی که در این اندیشه هستند حق می‌‏دهم و فکر می‌کنم باید به فکر این جمعیت از تاجیک‏‌ها نیز باشیم. مطمئن باشید که نه حکومت تاجیکستان، نه حکومت ازبکستان و نه هیچ حکومت دیگری در منطقه، آن‏قدر در فکر این یا آن ملت نیستند. مثلاً دولت ازبکستان یا دولت تاجیکستان هیچ‏کدام در فکر ازبک‏های بیرون از ازبکستان و یا تاجیک‏های بیرون از مرز تاجیکستان نیستند. زمان حکومت شوروی هم سیاست متمرکز از مسکو بوده که پیش ‏می‏رفته و هیچ ربطی به مسئولین محلی نداشته است. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - این روز‌ها وقتی با شهروندان تاجیک صحبت می‌‏کنم، متوجه می‌‏شوم که هر فردی تلفظ خاص خود را دارد. جدا از تأثیرات لهجه‏ای و محلی، تازگی‏‌ها تفاوتی بین تلفظ کلمات در بین مذهبی‏‌ها و دیگران به‏وجود آمده است. بین روشنفکران نیز بحث گسترده‏‏ای بر سر تلفظ «او» و «ئوی» بلند درگرفته است. مثالی که شاید برای شنوندگان فارسی‏زبان ما جالب باشد این است که بالاخره تاجیک‏‌ها باید «ایران» بگویند و یا مانند دوران کهنی که در خراسان مرسوم بود، «اِران» بگویند. نظر شما در این زمینه چیست؟ چرا این‏روز‌ها تلفظ و صحبت کردن به زبان تاجیکی اصالت خود را از دست داده است و کمی شیوه‏ی فردی و سلیقه‏ای به خود گرفته است؟ <br /> </p> <p>ظفر فرقانی - علت اصلی این است که ما مرکزی فرهنگی نداریم. دوشنبه رسالت خود را به‌عنوان پایتخت تاجیکستان از سال‏های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی از دست داده است. هرچند مرکز زبان ادبی و گفت‏وگویی ما هنوز‌‌ همان زبان سمرقند و بخارا است و باید هم چنین باشد. اما متأسفانه امروز این هم دارد اصالت خود را از دست می‌‏دهد. این‏که مثلاً چند تن از روشنفکران ما که بیشتر از منطقه‏ی رشت، تاجیک‏آباد و آن طرف‏‌ها هستند که به قول شما، می‌‏خواهند «ح» را از گلو و مانند عرب‏‌ها تلفظ کنند، بُرد نیست، بلکه باخت است؛ چه برای آن‌ها و چه برای زبان تاجیکی. یا این‏که آقای دادی خدا سیمیدینوف و چند نفر دیگر بحث «ئو» ی بلند و کوتاه را که نمی‌‏دانم از کجا پیدا کرده‏اند، پیش می‌‏کشند، به ضرر زبان است. بحث بر سر این است: آیا اگر در اختیار هر کسی که در تاجیکستان ادعای دانشمندی می‌‏کند، یک میکروفون قرار بگیرد، به راحتی می‌‏تواند فکرش را بیان کند؟ ما ابتدا باید زبان را درست یاد بگیریم. اینکه تلفظ «ئو» بلند است یا کوتاه، بحث دیگری است. وجود «ئو» در بسیاری از کلمات واجب است. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - اشاره‏ای داشتید به اینکه برخی از روشنفکران تاجیک حتی در ابراز عقیده‏ی خود مشکل دارند و چون هنوز زیر تأثیر زبان روسی هستند، جمله‏بندی به زبان تاجیکی برای‏شان مشکل است. آیا امروز، بحث‏هایی درباره‏ی چگونگی جمله‏بندی به تاجیکی یا فارسی در میان کار‌شناسان جریان دارد یا بحث‏‌ها فقط به تلفظ برخی حروف و آواهای مختلف محدود می‌‏شود؟ <br /> </p> <p>ظفر فرقانی - شاید مشکل ما روی چگونگی بیان فکر و عقیده این است که خیلی‏‌ها نمی‌‏توانند فکر خود را طوری بیان کنند که برای همه قابل فهم باشد. مردم عادی را نمی‌‏گویم، اما برخی از روشنفکران ما، آنهایی که از رساله‏ی دکتری دفاع کرده‏اند، نمی‌‏توانند فکرشان را بیان کنند و گاهی چنان غلیظ حرف می‌‏زنند که آدم نمی‌‏فهمد به چه زبانی دارند صحبت می‌‏کنند. این مشکل حتی در رسانه‏های ما هم وجود دارد. اگر بحث بر سر درست‌نویسی املای کلمات بود، باز می‌‏گفتیم خدا خیرشان بدهد؛ اما امروز روی تلفظ حرف‏‌ها و مسائلی پافشاری می‌‏کنند که از اساس خطا است. روی خطا‌ها دارند پافشاری می‌‏کنند. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - واقعاً کدام تلفظ درست است؟ آیا بازگشت به خط فارسی و خط نیاکان، به معنای نزدیک شدن به گویش فارسی رایج در ایران امروز است؟ اینها سئوال‏هایی هستند که با داریوش آشوری، زبان‏‌شناس و مترجم نام‏آشنای ایرانی در میان گذاشته‏ام. پیش از هر پرسشی از آقای آشوری پرسیدم که آیا تلفظ «ایران» درست است یا «اِران»؟ <br /> </p> <p><strong><img alt="" align="left" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/SHASHHAM03.jpg" />داریوش آشوری</strong> - کلمه‏ی ایران در فارسی میانه یا پهلوی همان‏طوری تلفظ می‌‏شده که در گویش تاجیکی رایج است. یعنی در دوره‏ی ساسانیان «اِران‏شهر» می‌‏گفتند، اما بعد از دوره‏ی اسلامی، در فارسی ایرانی، تبدیل به «ایران» شده است. ولی هر زبان و گویشی تابع قواعد فونتیک خود است. مثلاً شما در گویش تاجیکی ایشان را اِشان تلفظ می‌‏کنید. مانند ما ایرانی‏‌ها «ای» نمی‌‏گویید، بلکه آن را کمی خفیف‏‌تر تلفظ می‌‏کنید و «اِ» می‌‏گویید. یعنی آوای «ای» در گویش تاجیکی کمی خفیف‏‌تر تلفظ می‌‏شود و تبدیل به «اِ» می‌‏شود. البته در خود فارسی ایرانی هم در دوره‏های قبلی به همین شکل خفیف‏‌تر تلفظ می‌‏شده است. بنابراین به نظر من، غلط نیست که شما در گویش تاجیکی بگویید اِران. چون با قاعده‏ی فونتیک گویش شما هم‏خوانی دارد و درست است. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - به‏جز کلمه‏ی ایران، ما کلمه‏ی دیگری مانند اِلک داریم و یا شیر را شِر تلفظ می‌‏کنیم. این تفاوت را ما در خط سیریلیک، در نوشتن هم می‌‏بینیم و به‌‌ همان ترتیب می‌‏خوانیم. ممکن است تغییرات جدید و تغییر خط، این گویش‏‌ها را از بین ببرد؟ <br /> </p> <p>داریوش آشوری - زبان‏‌ها و یا لهجه‏‌ها خودبه‏خود تحت تاثیر همدیگر قرار می‌‏گیرند. ممکن است شکلی از یک گویش به گویش دیگر برود و مثلاً تلفظی که در تاجیکی اِ هست، بعد از مدتی تحت تاثیر گویش ایرانی قرار بگیرد و تبدیل به‌ای بشود، اما به هرحال غلط نیست، چون قاعده‏ی فونتیک گویش تاجیکی این‏گونه است و هر گویشی تابع قواعد فونتیک خود است. شکی نیست که آموختن خط سیریلیک به دلیل این‏که از نظر الفبایی کامل است و اصطلاحات آن کامل‌اند، خیلی راحت‏‌تر و آسان‏‌تر از خط فارسی ما یا به‌قول تاجیکان، «خط نیاکان» است. بازگشت به خط نیاکان البته ممکن است از یک جهت برای تاجیک‏‌ها سودمند باشد و آن اینکه با حوزه‏ی بزرگ‏‌تر زبان فارسی در ایران و افغانستان ارتباط بیشتری برقرار می‌‏شود و می‌‏توانند دادوستد فرهنگی و زبانی بیشتری داشته باشند. فکر می‌‏کنم، اشکالی ندارد حتی اگر یک زبان به دو خط نوشته شود. یا بچه‏های تاجیک در مراحل اولیه با‌‌ همان خط سیریلیک که آموختنش ساده‏‌تر است، سوادآموزی کنند. یا آنهایی که بیشتر اهل فرهنگ و ادبیات هستند، حتماً خط نیاکان را هم یاد بگیرند که هم با میراث نیاکانی خودشان ارتباط داشته باشند و هم با حوزه‏ی زبانی بزرگ‏‌تر فارسی که در ایران و افغانستان رواج دارد، آشنا شوند. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - در حال حاضر گروهی از مذهبی‌های تاجیک شروع کرده‏اند به آموختن زبان و خط عربی و هم‏چنین برجسته کردن کلمات عربی و استفاده‏ی بیشتر از این کلمات با‌‌ همان تلفظ عربی آن. مثلاً تلفظ غلیظ «ح»، در کلمه‏ی تحریم. طوری که مشکلاتی هم در رسانه‏های تاجیکستان ایجاد کرده است. در خط فارسی کلمه‏های عربی را با «ح» می‌‏نویسند. در حالی که در تلفط فارسی و یا تاجیکی «ح» را نداریم. نظر شما در این‏باره چیست؟ کدام تلفظ درست است؟ <br /> </p> <p>داریوش آشوری- زبان ایرانی‏‌ها به معنای وسیع کلمه‏اش که شامل تاجیکستان، افغانستان و مقدار زیادی از آسیای میانه می‌‏شود (ایران کهن) از شاخه‏ی زبان‏های هند و اروپایی است و در نتیجه قواعد فونتیک و آوایی آن با زبان‏های سامی متفاوت است. وقتی ایرانی‏‌ها با زبان عربی آشنا شدند و شروع به گرفتن واژه‏های عربی، چه قرآنی و چه غیر قرآنی کردند (که به مقدار زیادی وارد زبان فارسی شد)، آن‌ها را با ساختار آوایی خودشان تطبیق دادند. این کاری است که همه‏ی زبان‏‌ها می‌‏کنند و اصرار بر این‏که کلمات را با تلفظ زبان اصلی بگوییم، کاری بیهوده و ناممکن است. شاید در جاهایی به‌طور مصنوعی بشود این‏کار را کرد، اما به‌طور طبیعی ممکن نیست. برای این‏که مردمی که با زبان بومی خودشان بزرگ می‌‏شوند، ساختار آوایی زبان بومی خودشان را می‌‏آموزند و این ساختار را به کلماتی هم که وام گرفته می‌‏شوند، ناگزیر تحمیل می‌‏کنند. کلمات وام گرفته از هر زبانی که باشند، در درون ساختار آوایی زبان بومی جای می‌‏گیرند. اصرار بر این‏که تلفظ کلمات به زبان‏های اصلی باشد، بیهوده است. بسیاری از حروف عربی مانند ط، ظ، ث و... هستند که ما آن‌ها را مانند عرب‏‌ها تلفظ نمی‌‏کنیم، ولی می‌‏نویسیم. به‏خاطر این‏که ریشه‏ی کلمه عربی است و چون خط فارسی- عربی و مشترک است، مانند عرب‏‌ها می‌‏نویسیم، اما مانند خودمان تلفظ می‌‏کنیم. در تاجیکستان هم خودبه‏خود همین قاعده حکمفرماست. نمی‌‏شود تحمیل کرد که مردم «ح» حلقی داشته باشند. مگر این‏که عده‏ای بخواهند تظاهر کنند که قبلاً هم بوده‏اند. در ایران هم عده‏ای سعی می‌‏کردند کلمات عربی را خیلی غلیظ و به سبک اعراب تلفظ کنند. اما این‏‌ها تظاهر بوده است و هرگز هم نتوانسته در بین عامه‏ی مردم جا باز کند. چون عامه‏ی مردم برای همه‏ی کلمات قواعد فونتیک زبان خودشان را رعایت می‌‏کنند. <br /> </p> <p>شهزاده سمرقندی - شما چطور فکر می‌‏کنید: تاجیک‌ها باید چگونه تلفظ کنند؟ ایران یا اِران؟ ایشان یا اِشان؟</p> <p> </p> <p><strong>یادآوری: </strong></p> <p><span>گفت‌و‌گو</span>یی که خواندید، مرداد ماه سال گذشته در رادیو زمانه انتشار یافت. </p>
شهزاده سمرقندی - تفاوت تلفظ زبان فارسی تاجیکی و ایرانی، موضوع بحث روشنفکران تاجیک هم هست که طرفدار بازگشت به اصل زبان فارسی هستند و میخواهند در چهارچوب امکانات خط سیریلیک، اشتباهات زبان تاجیکی را برطرف کنند؛ اشتباهاتی که همزمان با تغییر خط، وارد این زبان شده است. در این زمینه، با ظفر فرقانی، معروف به ظفر صوفی، روزنامهنگار تاجیک مقیم تاجیکستان و داریوش آشوری، زبانشناس ایرانی مقیم پاریس به گفتوگو نشستهام.
ظفر فرقانی - فکر و تلاش برای بازگشت به اصل، شاید بیش از صدسال است که در بین روشنفکران و صاحبنظران تاجیک رواج داشته و همچنان ادامه دارد. اینکه باید به خط فارسی یا همان خط عربی و اساسی که دیگر مال مردم ما شده است برگشت، تلاشی بود که میتوان گفت در سالهای آخر حکومت شوروی به نقطهی عطف خود رسیده است، اما متأسفانه در اثر درگیریهایی که در تاجیکستان شروع شده بود، این خواست نیز همراه با بسیاری از خواستهها و آرمانهای این ملت برباد رفت. [از زمانی که] شرایط تاجیکستان مقداری آرام شده است، کسانی که آن زمان مخالف بازگشت به خط فارسی بودند، امروز در رأس قدرت هستند. شاید آنها آمادهاند املا را تغییر بدهند. اما به نظر من، امروز کلید حل همهی مشکلات، چه از نظر شعر و چه از نظر گفتاری و نوشتاری در گرو برگشتن به خط فارسی است.
شهزاده سمرقندی - علت مخالفت بسیاری از روشنفکران تاجیک با بازگشت به خط فارسی چیست؟
ظفر فرقانی - روشنفکران مخالف بازگشت به خط فارسی زیاد نیستند، اما گروهی چندنفره به دلایل مختلف، مخالف این برگشت هستند. یک علت آن این است که خیلی از این برادرانی که امروز عنوان روشنفکر را دارند و از رسالهی دکتری دفاع کردهاند، بسیاری از کتابهایشان، دزدی از نوشتههای فارسی است که آنها را با زبانی کمی غلیظتر ترجمه کردهاند، اما وقتی خواننده آن را میخواند، متوجه میشود که منبع کتاب کجاست، یعنی فکر از کیست. علت دیگری که قابل درک است و میتوان به این اندیشه تاحدی حق داد، این است که برخی میگویند بخش اعظمی از تاجیکها بیرون از مرز امروز تاجیکستان زندگی میکنند و در صورت تغییر خط، جدایی عمیقی میان تاجیکها و جمعیتی که در درون مرزهای کشور زندگی میکنند، بهوجود میآید. از طرف دیگر ادعاهای گروههای پانترکیستی یا آنهایی که در ازبکستان هستند، میتواند زمینهی عینی پیدا کند. گروهی از این دیدگاه مخالف تغییر خط هستند و میگویند باید هنوز صبر کرد. در زمان حکومت شوروی، دولت تاجیکستان از نظر فرهنگی به تاجیکان برونمرزی که در ازبکستان، قرقیزستان و دیگر کشورهای همسایه زندگی میکنند، کمک میکرد و کتابهای درسی و آموزشی را برای آنها ارسال میکرد. امروز اما دولت تاجیکستان در شرایطی نیست که بتواند این کار را ادامه بدهد و حدود بیستسال است که دیگر این اتفاق نیفتاده است.
شهزاده سمرقندی - آیا با توجه به این واقعیت، لازم است روی این مسئله تا این حد تأمل کرد که اگر تاجیکستان به خط فارسی برگردد، تاجیکان برونمرزی از مرکز فرهنگی خودشان کنده میشوند؟ آیا چنین نگاهی زمینهی واقعی دارد؟
ظفر فرقانی - در اینجا صحبت بر سر خواستهی دولت تاجیکستان نیست. منظور من نگاه چند تن از روشنفکران، ازجمله استاد ابراهیم عثمان است که روی این مسئله پافشاری میکند. من بر این عقیده نیستم، اما به نظرم دلیل آنها تاحدی قابل توجه است و تا اندازهای به استاد عثمان و افرادی که در این اندیشه هستند حق میدهم و فکر میکنم باید به فکر این جمعیت از تاجیکها نیز باشیم. مطمئن باشید که نه حکومت تاجیکستان، نه حکومت ازبکستان و نه هیچ حکومت دیگری در منطقه، آنقدر در فکر این یا آن ملت نیستند. مثلاً دولت ازبکستان یا دولت تاجیکستان هیچکدام در فکر ازبکهای بیرون از ازبکستان و یا تاجیکهای بیرون از مرز تاجیکستان نیستند. زمان حکومت شوروی هم سیاست متمرکز از مسکو بوده که پیش میرفته و هیچ ربطی به مسئولین محلی نداشته است.
شهزاده سمرقندی - این روزها وقتی با شهروندان تاجیک صحبت میکنم، متوجه میشوم که هر فردی تلفظ خاص خود را دارد. جدا از تأثیرات لهجهای و محلی، تازگیها تفاوتی بین تلفظ کلمات در بین مذهبیها و دیگران بهوجود آمده است. بین روشنفکران نیز بحث گستردهای بر سر تلفظ «او» و «ئوی» بلند درگرفته است. مثالی که شاید برای شنوندگان فارسیزبان ما جالب باشد این است که بالاخره تاجیکها باید «ایران» بگویند و یا مانند دوران کهنی که در خراسان مرسوم بود، «اِران» بگویند. نظر شما در این زمینه چیست؟ چرا اینروزها تلفظ و صحبت کردن به زبان تاجیکی اصالت خود را از دست داده است و کمی شیوهی فردی و سلیقهای به خود گرفته است؟
ظفر فرقانی - علت اصلی این است که ما مرکزی فرهنگی نداریم. دوشنبه رسالت خود را بهعنوان پایتخت تاجیکستان از سالهای ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی از دست داده است. هرچند مرکز زبان ادبی و گفتوگویی ما هنوز همان زبان سمرقند و بخارا است و باید هم چنین باشد. اما متأسفانه امروز این هم دارد اصالت خود را از دست میدهد. اینکه مثلاً چند تن از روشنفکران ما که بیشتر از منطقهی رشت، تاجیکآباد و آن طرفها هستند که به قول شما، میخواهند «ح» را از گلو و مانند عربها تلفظ کنند، بُرد نیست، بلکه باخت است؛ چه برای آنها و چه برای زبان تاجیکی. یا اینکه آقای دادی خدا سیمیدینوف و چند نفر دیگر بحث «ئو» ی بلند و کوتاه را که نمیدانم از کجا پیدا کردهاند، پیش میکشند، به ضرر زبان است. بحث بر سر این است: آیا اگر در اختیار هر کسی که در تاجیکستان ادعای دانشمندی میکند، یک میکروفون قرار بگیرد، به راحتی میتواند فکرش را بیان کند؟ ما ابتدا باید زبان را درست یاد بگیریم. اینکه تلفظ «ئو» بلند است یا کوتاه، بحث دیگری است. وجود «ئو» در بسیاری از کلمات واجب است.
شهزاده سمرقندی - اشارهای داشتید به اینکه برخی از روشنفکران تاجیک حتی در ابراز عقیدهی خود مشکل دارند و چون هنوز زیر تأثیر زبان روسی هستند، جملهبندی به زبان تاجیکی برایشان مشکل است. آیا امروز، بحثهایی دربارهی چگونگی جملهبندی به تاجیکی یا فارسی در میان کارشناسان جریان دارد یا بحثها فقط به تلفظ برخی حروف و آواهای مختلف محدود میشود؟
ظفر فرقانی - شاید مشکل ما روی چگونگی بیان فکر و عقیده این است که خیلیها نمیتوانند فکر خود را طوری بیان کنند که برای همه قابل فهم باشد. مردم عادی را نمیگویم، اما برخی از روشنفکران ما، آنهایی که از رسالهی دکتری دفاع کردهاند، نمیتوانند فکرشان را بیان کنند و گاهی چنان غلیظ حرف میزنند که آدم نمیفهمد به چه زبانی دارند صحبت میکنند. این مشکل حتی در رسانههای ما هم وجود دارد. اگر بحث بر سر درستنویسی املای کلمات بود، باز میگفتیم خدا خیرشان بدهد؛ اما امروز روی تلفظ حرفها و مسائلی پافشاری میکنند که از اساس خطا است. روی خطاها دارند پافشاری میکنند.
شهزاده سمرقندی - واقعاً کدام تلفظ درست است؟ آیا بازگشت به خط فارسی و خط نیاکان، به معنای نزدیک شدن به گویش فارسی رایج در ایران امروز است؟ اینها سئوالهایی هستند که با داریوش آشوری، زبانشناس و مترجم نامآشنای ایرانی در میان گذاشتهام. پیش از هر پرسشی از آقای آشوری پرسیدم که آیا تلفظ «ایران» درست است یا «اِران»؟
داریوش آشوری - کلمهی ایران در فارسی میانه یا پهلوی همانطوری تلفظ میشده که در گویش تاجیکی رایج است. یعنی در دورهی ساسانیان «اِرانشهر» میگفتند، اما بعد از دورهی اسلامی، در فارسی ایرانی، تبدیل به «ایران» شده است. ولی هر زبان و گویشی تابع قواعد فونتیک خود است. مثلاً شما در گویش تاجیکی ایشان را اِشان تلفظ میکنید. مانند ما ایرانیها «ای» نمیگویید، بلکه آن را کمی خفیفتر تلفظ میکنید و «اِ» میگویید. یعنی آوای «ای» در گویش تاجیکی کمی خفیفتر تلفظ میشود و تبدیل به «اِ» میشود. البته در خود فارسی ایرانی هم در دورههای قبلی به همین شکل خفیفتر تلفظ میشده است. بنابراین به نظر من، غلط نیست که شما در گویش تاجیکی بگویید اِران. چون با قاعدهی فونتیک گویش شما همخوانی دارد و درست است.
شهزاده سمرقندی - بهجز کلمهی ایران، ما کلمهی دیگری مانند اِلک داریم و یا شیر را شِر تلفظ میکنیم. این تفاوت را ما در خط سیریلیک، در نوشتن هم میبینیم و به همان ترتیب میخوانیم. ممکن است تغییرات جدید و تغییر خط، این گویشها را از بین ببرد؟
داریوش آشوری - زبانها و یا لهجهها خودبهخود تحت تاثیر همدیگر قرار میگیرند. ممکن است شکلی از یک گویش به گویش دیگر برود و مثلاً تلفظی که در تاجیکی اِ هست، بعد از مدتی تحت تاثیر گویش ایرانی قرار بگیرد و تبدیل بهای بشود، اما به هرحال غلط نیست، چون قاعدهی فونتیک گویش تاجیکی اینگونه است و هر گویشی تابع قواعد فونتیک خود است. شکی نیست که آموختن خط سیریلیک به دلیل اینکه از نظر الفبایی کامل است و اصطلاحات آن کاملاند، خیلی راحتتر و آسانتر از خط فارسی ما یا بهقول تاجیکان، «خط نیاکان» است. بازگشت به خط نیاکان البته ممکن است از یک جهت برای تاجیکها سودمند باشد و آن اینکه با حوزهی بزرگتر زبان فارسی در ایران و افغانستان ارتباط بیشتری برقرار میشود و میتوانند دادوستد فرهنگی و زبانی بیشتری داشته باشند. فکر میکنم، اشکالی ندارد حتی اگر یک زبان به دو خط نوشته شود. یا بچههای تاجیک در مراحل اولیه با همان خط سیریلیک که آموختنش سادهتر است، سوادآموزی کنند. یا آنهایی که بیشتر اهل فرهنگ و ادبیات هستند، حتماً خط نیاکان را هم یاد بگیرند که هم با میراث نیاکانی خودشان ارتباط داشته باشند و هم با حوزهی زبانی بزرگتر فارسی که در ایران و افغانستان رواج دارد، آشنا شوند.
شهزاده سمرقندی - در حال حاضر گروهی از مذهبیهای تاجیک شروع کردهاند به آموختن زبان و خط عربی و همچنین برجسته کردن کلمات عربی و استفادهی بیشتر از این کلمات با همان تلفظ عربی آن. مثلاً تلفظ غلیظ «ح»، در کلمهی تحریم. طوری که مشکلاتی هم در رسانههای تاجیکستان ایجاد کرده است. در خط فارسی کلمههای عربی را با «ح» مینویسند. در حالی که در تلفط فارسی و یا تاجیکی «ح» را نداریم. نظر شما در اینباره چیست؟ کدام تلفظ درست است؟
داریوش آشوری- زبان ایرانیها به معنای وسیع کلمهاش که شامل تاجیکستان، افغانستان و مقدار زیادی از آسیای میانه میشود (ایران کهن) از شاخهی زبانهای هند و اروپایی است و در نتیجه قواعد فونتیک و آوایی آن با زبانهای سامی متفاوت است. وقتی ایرانیها با زبان عربی آشنا شدند و شروع به گرفتن واژههای عربی، چه قرآنی و چه غیر قرآنی کردند (که به مقدار زیادی وارد زبان فارسی شد)، آنها را با ساختار آوایی خودشان تطبیق دادند. این کاری است که همهی زبانها میکنند و اصرار بر اینکه کلمات را با تلفظ زبان اصلی بگوییم، کاری بیهوده و ناممکن است. شاید در جاهایی بهطور مصنوعی بشود اینکار را کرد، اما بهطور طبیعی ممکن نیست. برای اینکه مردمی که با زبان بومی خودشان بزرگ میشوند، ساختار آوایی زبان بومی خودشان را میآموزند و این ساختار را به کلماتی هم که وام گرفته میشوند، ناگزیر تحمیل میکنند. کلمات وام گرفته از هر زبانی که باشند، در درون ساختار آوایی زبان بومی جای میگیرند. اصرار بر اینکه تلفظ کلمات به زبانهای اصلی باشد، بیهوده است. بسیاری از حروف عربی مانند ط، ظ، ث و... هستند که ما آنها را مانند عربها تلفظ نمیکنیم، ولی مینویسیم. بهخاطر اینکه ریشهی کلمه عربی است و چون خط فارسی- عربی و مشترک است، مانند عربها مینویسیم، اما مانند خودمان تلفظ میکنیم. در تاجیکستان هم خودبهخود همین قاعده حکمفرماست. نمیشود تحمیل کرد که مردم «ح» حلقی داشته باشند. مگر اینکه عدهای بخواهند تظاهر کنند که قبلاً هم بودهاند. در ایران هم عدهای سعی میکردند کلمات عربی را خیلی غلیظ و به سبک اعراب تلفظ کنند. اما اینها تظاهر بوده است و هرگز هم نتوانسته در بین عامهی مردم جا باز کند. چون عامهی مردم برای همهی کلمات قواعد فونتیک زبان خودشان را رعایت میکنند.
شهزاده سمرقندی - شما چطور فکر میکنید: تاجیکها باید چگونه تلفظ کنند؟ ایران یا اِران؟ ایشان یا اِشان؟
یادآوری:
گفتوگویی که خواندید، مرداد ماه سال گذشته در رادیو زمانه انتشار یافت.
نظرها
یک اٍرانی
<p>خطاب به مهران:<br /> همین الان هم در خواندن فارسی با الفبای عربی گاهی به سبب حذف صداها دچار سردرگمی میشیم، طوری که برای خواندن اسامی خارجی گاهی باید روی به حدسیات بیاریم! مشکلی که در زبانهای دیگه به سبب همخوانی اصوات الفبای اون زبان با خود زبان کمتر شاهدش هستیم. حال شما تصور کنید با حذف و جایگزینی برخی حروف چه تعداد واژگان جدیدی که ایجاد دوپهلویی در معنا میکنند به فارسی اضافه خواهند شد.<br /> استدلالی که شما میکنید درسته، ولی بدون یک هماهنگی اساسی از طرف یک فرهنگستان زبان قدرتمند که بتونه به شکل کارشناسانه این روند رو در فارسی جا بیاندازه به علاوه یک سیستم آموزش صحیح و قوی شدنی نیست (توجه بفرمایید چطور کتابهای ادبیات مدارس ما سال به سال تغییر میکنند، یا چطور سال به سال دستور زبان فارسی مدارس ما از یک مقطع به مقطع دیگه بنا به سلیقه افراد به ظاهر مسئول متحول میشن)<br /> شما ببینید حذف «تنوین» از خط فارسی کی انجام شد (برای مثال نوشتن «مثلن» به جای «مثلاً») ولی آیا اطلاع رسانی به جامعه فارسی زبانان و قدرت نهادهای ادبی در حدی بود که بتونه این مساله رو در جامعه فارسی زبانان ایرانی جا بندازه؟<br /> خط فارسی باید دچار دگرگونی های اساسی بشه، در این شکی نیست، ولی فرهنگستان فارسی ما در شرایط کنونی نه علم کافی در انجام این کار رو داره، نه هماهنگی لازم و نه قدرت این کار رو.<br /> _________<br /> جدا از شوخی ای که در نظر اولی که گذاشتم، در مورد تلفظ «ایران» کاملن نظر با استاد آشوری موافقم.</p>
کاربر مهمان
<p>من یک ایرانی هستم ولی به نظر من، تاجیکستان نباید اجازه بدهد که حروف الفبا از سیریلیک به عربی تبدیل شود، آنهم به دو دلیل. دلیل اول اینکه زبان و خط روسی، یک زبان و خط هند و اروپایی است و با فارسی ریشه های مشترک دارد، بر خلاف عربی که زبانی سامی است. دلیل دوم اینکه با تبدیل خط به عربی، امکان ارتباط با کشورهای اسلامی بیشتر میشود و این باعث رشد افراط گرایی خواهد گردید و در نتیجه آن به 1400 سال قبل پرتاب خواهید شد. ایکاش رضا شاه فرصت پیدا میکرد و مثل آتاتورک، خط عربی را از بین میبرد.<br /> در مورد تلفظ -ای- هم بگویم که، زبان شما تاجیکها، اصیل ترین و صحیح ترین گویش پارسی است. پس آن را ارج نهید و به سمت اینگونه تغییرات نروید</p>
یک اٍرانی
<p>من فکر میکنم اٍران رو باید اون طوری که شما تلفظ میکنید تلفظ کرد.<br /> منظورم شما تاجیک ها نیست، شخص شما شهرزاده هست.<br /> صدات خیییییییلی خوب بود!!!</p>
کاربر مهمان
<p>کردها هم ایران را اران تلفظ می کنند </p>
مهران
<p>به نظر من اگر بخواهیم خط فارسی را هم برای زبان فارسی انتخاب کنیم لازم است تغییراتی نیز در آن به وجود بیاوریم بسیاری از حرف های عربی که در زبان فارسی کاربرد ندارد بایستی حذف شود چه دلیلی وجود دارد که ث،ح، ذ،ص، ض، ط، ظ و ق را داشته باشیم در حالیکه آن ها در زبان ما مانند س، ه، ز، ت و غ خوانده می شوند. این که بگوییم این واژه ها چون ریشه عربی دارند بایستی همان گونه نوشته شود سخن درستی نیست و ما به نوعی اصالت را به زبان بیگانه می دهیم در حالیکه ما اگر با بیان خودمان بنویسیم باز معنی گم نمی شود . مگر ما برای شنونده ای که سخن ما را می شنود می گوییم که این کلمه با کدام ت و یا با کدام س نوشته شده است پس چرا باید خودمان را مجبور کنیم که با این حرف ها بنویسیم و خودمان و فرزندانمان را دچار مشکل کنیم. واژه های وارد شده از زبان بیگانه بار دستوری ندارند بلکه به صورت جامد وارد زبان دیگر می شوند پس نمی توان از فارسی زبان توقع داشت که صرف و نحو عربی بداند و واژه های عربی را با حرف های خودش بنویسد که رابطه بین واژه ها را گم نکند. فارسی زبان باید فارسی را خوب بداند و دستور زبان فارسی را بدرستی فرا گیرد . اگر این بینش در میان استاد های زبان فارسی رواج می یافت دیگر شاهد ساخت واژه های نادرستی چون خواهشا ، گاها و ممنوع الکار در میان فارسی زبانان نبودیم. </p>