موضوع همه‌پرسی استقلال کردستان عراق با نگاهی به تاریخچه پارلمان اقلیم

نزدیک به سه دهه پس از تشکیل حکومت خودمختار در کردستان عراق، دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرات کردستان عراق برای برگزاری همه‌پرسی استقلال به توافق رسیده‌اند.

مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان پیش از این در سال ۲۰۱۴ نیز اعلام کرده بود که زمان همه‌پرسی در باره استقلال کردستان و مناطق مورد مناقشه بغداد و اقلیم کردستان فرار رسیده است. این خواسته پس از آن مطرح شد که نیروهای پیشمرگ کردستان توانستند  مانع سقوط و اشغال استان نفت‌خیز کرکوک توسط دولت اسلامی - داعش- شوند.

بر اساس قانون اساسی عراق تعیین سرنوشت این مناطق به برگزاری همه‌پرسی واگذار شده است. حکومت اقلیم و به ویژه حزب دموکرات کردستان که قدرت را در اختیار دارد، دولت مرکزی بغداد را به عدم اجرای این اصل قانونی متهم می‌کند.

برافراشتن پرچم اقلیم در استان کرکوک در ماه‌های گذشته به اختلاف بغداد و اقلیم دامن زده است. دولت عراق با برگزاری همه‌پرسی مخالفت کرده است. ایران و ترکیه که هر دو در عراق و اقلیم کردستان حضور و نفوذ دارند، نیز مخالف همه‌پرسی‌ند. مقام‌های ارشد اقلیم در چند ماه گذشته بر تعداد سفرها و دیدارهای خود برای رایزنی و جلب موافقت دولت‌های منطقه و قدرت‌های بین‌المللی افزوده‌اند.

به‌رغم اینکه دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرات کردستان عراق تا به حال نتوانسته‌اند رضایت دولت‌های منطقه و قدرت‌های بین‌المللی را جلب کنند، اما تاریخ برگزاری همه‌پرسی مشخص شده و حکومت اقلیم کمیته ویژه‌ای را برای برگزاری تشکیل داده است.

کردها به استناد منابع رسمی ۲۰ تا ۲۵ درصد جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند.بر اساس اعلام حکومت اقلیم ۵ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در چهار استان سلیمانه، اربیل، دهوک و حلبچه کردستان عراق سکونت دارند. تا پیش از سقوط رژیم بعث مناطق کردنشین عراق و کردها به شدت از سوی دولت مرکزی مستقر در عراق سرکوب شد. در جریان حملات نظامی که به «انفال» شهرت دارد، حدود ۱۸۰ هزار تن از کردها در عراق کشته شدند.

نخستین هسته‌های مقاومت در برابر سرکوب کردها در عراق در دهه ۴۰ قرن بیستم میلادی شکل گرفت. حزب دموکرات کردستان که هم اکنون حاکم اصلی حکومت خودمختار اقلیم کردستان است، در سال ۱۹۴۳ تشکیل شد. جلال طالبانی رئیس جمهوری پیشین عراق و دبیر کل سابق حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق و مصطفی بارزانی از اعضای این حزب در سال‌های نخست به شمار می‌آیند.

طالبانی به همراه تعدادی دیگر از اعضای حزب دموکرات کردستان عراق در سال ۱۹۵۷ پس از بروز اختلاف درونی، حزب اتحادیه میهنی را تاسیس کردند. این حزب در ابتدا دارای گرایش‌ سوسیالیستی و در نخستین انتخابات مجلس کردستان با حزب زحمتکشان کردستان عراق در ائتلاف بود

درگیری کردها با بغداد تا سال ۱۹۹۱ ادامه یافت. در این دوره با شکل‌گیری خیزش «راپه‌رین» که مهاجرت جمعی کردها را سه سال پس از بمباران شیمیایی حلبچه به دنبال داشت، با دخالت امریکا و نیروهای بین‌المللی کردستان عراق منطقه پرواز ممنوع اعلام شد. کردها یک‌سال بعد نخستین انتخابات پارلمان را برگزار کردند. دومین انتخابات پارلمانی کردستان عراق ۱۳ سال بعد برگزار شد. مجلس کردستان عراق از سال ۲۰۱۵ به حالت تعلیق درآمده است. دو حزب اصلی اقلیم برای برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان در مهر/ سپتامبر امسال به توافق رسیده‌اند. مخالفان حکومت اقلیم اما برگزاری همه‌پرسی را به عادی شدن شرایط و تشکیل پارلمان مشروط می‌کنند. مسعود بارزانی ریاست اقلیم در سه سال گذشته، دو مرتبه اعلام کرد که زمان همه‌پرسی در باره استقلال کردستان و مناطق مورد مناقشه میان بغداد و اقلیم فرا رسیده است.

نگاهی به سه دوره پارلمان اقلیم:

دوره اول: رؤیای ناتمام − دوره دوم: پیوند دوباره − دوره آخر: تعلیق پارلمان

مجلس اول: رویای ناتمام

در نخستین انتخابات مجلس کردستان حزب دموکرات با ۴۵.۶ درصد اکثریت کرسی‌ها و اتحادیه میهنی ۴۳.۶ درصد پارلمان را به دست گرفتند. عدم توافق دو حزب برای تشکیل دولت به درگیری و جنگ انجامید. در جریان این درگیری منطقه خودمختار کردستان عراق به دو بخش تحت کنترل اتحادیه میهنی موسوم به منطقه سبز و دموکرات – منطقه زرد – تقسیم شد. از این جنگ به عنوان جنگ «برادرکشی» یاد می‌شود. این درگیری خونین پس از آن شکل گرفت که مسعود بارزانی به دولت بعث اجازه داد تا برای دور زدن تحریم‌ها از مناطق تحت نفوذ حزب دموکرات استفاده کند. این مسئله به حمله نظامی ارتش عراق به کردستان انجامید. در این درگیری‌ها علاوه بر رژیم بعث، ایران و ترکیه نیز مداخله کردند. همچنین حزب کارگران کردستان ترکیه نیز در حمایت از اتحادیه میهنی وارد این جنگ شد.
این درگیری‌ مانع از برگزاری انتخابات پارلمانی که می‌بایست سال ۱۹۹۶ برگزار می‌شد، شد تا سرانجام با مداخله دوباره امریکا دو حزب بر سر خروج نیروهای نظامی خود از مناطق تحت نفوذ یکدیگر به توافق رسیدند. منابع کردی کشته شدگان این درگیری را پنج هزار نفر تخمین زده‌اند.

مجلس دوم: پیوند دوباره

پس از سقوط رژیم بعث و اشغال عراق توسط نیروهای بین‌المللی، قانون اساسی عراق تغییر کرد و کردها علاوه بر تشکیل حکومت خودمختار توانستند در حکومت مرکزی عراق نیز مشارکت کنند. در همین دوره طالبانی به عنوان رئیس جمهوری عراق انتخاب شد و ریاست اقلیم نیز به مسعود بارزانی – دبیرکل حزب دموکرات کردستان- واگذار شد.
دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرات در دو انتخابات ۲۰۰۵ و ۲۰۰۹ ائتلاف کردند و اکثریت پارلمان ۱۱۱ نفری اقلیم کردستان را به دست گرفتند. ائتلاف این دو حزب اما به حل اختلاف‌های قبلی و یکپارچه‌گی حکومت اقلیم منتهی نشد. همزمان با شروع اعتراض‌های مردمی در کشورهای عربی که به «بهار عربی» شهرت یافت، اقلیم کردستان نیز شاهد اعتراض‌های مردمی بود. حکومت اقلیم معترضان را سرکوب کرد. سرکوب معترضان به ویژه در سلیمانه با انتقاد تند احزاب اپوزیسیون همراه شد.

آخرین انتخابات برگزار شده ۲۰۱۳ با انشعاب در حزب اتحادیه میهنی همراه بود. حزب «گوران» یا تغییر به رهبری نوشیروان مصطفی به عنوان منتقد و معترض سیستم حکومت اقلیم توانست در این دوره از انتخابات ۲۴ کرسی مجلس و همزمان با آن ریاست مجلس را به دست بگیرد. تعداد کرسی‌های اتحادیه میهنی به ۱۸ نفر کاهش یافت و حزب دموکرات با ۳۸ کرسی همچنان اکثریت پارلمان را در اختیار گرفت.
علاوه بر این دو حزب اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی هم در مجموع ۱۶ کرسی را به دست آورند تا تشکیل دولت برای دو حزب اصلی دشوار شود
فعالیت پارلمان کردستان پس از آنکه گوران، اتحاد اسلامی، جماعت اسلامی و اتحادیه میهنی خواستار انتخاب ریاست اقلیم به صورت قانونی و توسط پارلمان شدند اما حزب دموکرات با این خواسته مخالفت و دوران ریاست بارزانی را تمدید کرد، به حالت تعلیق درآمده است.
اقلیم کردستان در سال‌های گذشته شاهد اعتراض به فساد اقتصادی و عدم پرداخت دستمزد کارکنان دولت بوده است. همچنین حکومت اقلیم تعدادی از رسانه‌های منتقد نزدیک به حزب گوران را تعطیل کرده است.

در همین زمینه