ملاقاتی که در پاریس صورت نگرفت

<div dir="RTL">این هفته مصادف است با بیستمین سالگرد ترور شاپور بختیار، آخرین نخست&zwnj;وزیر نظام سلطنتی در ایران. سرنوشت بختیار اینک آشکار است. او نتوانست موج انقلاب سال ۱۳۵۷ را تغییر جهت دهد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;نخست&zwnj;وزیری ۳۷ روزه بختیار با موج سهمگین قیام خونین ۲۲ بهمن خاتمه یافت و بختیار مجبور به فرار از ایران شد. بختیار در تبعید سعی کرد تا بخشی از مخالفان نظام تازه را علیه آن متحد کند، ولی ده سال بعد در پاریس ترور شد.</div> <!--break--> <div>&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">قیام خونین بهمن نه تنها نخست&zwnj;وزیری بختیار را خاتمه داد، بلکه تمامی ساختار ارتش شاه را دچار لرزه کرد که تاثیر آن در حوادث بعد از انقلاب مثل از هم پاشیدن ارتش، توزیع وسیع اسلحه، اعدام وسیع امیران ارتش شاه و حمله عراق به ایران در سال 1359 دیده می&zwnj;شود. بسیاری از بررسی&zwnj;هایی که در این زمینه منتشر شده با این پیش&zwnj;فرض نوشته شده است که سرنوشت نخست&zwnj;وزیری بختیار از ابتدا محتوم بود و او با آگاهی از این سرنوشت محتوم خود را به میان مهلکه انداخت. بدون شک آن چه اتفاق افتاد یکی از بدیل (آلترناتیو)&zwnj;هایی بود که می&zwnj;توانست صورت بگیرد، ولی این بدان معنی نیست که واقعیت صورت گرفته تنها بدیل بود.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">ملاقاتی که در روز ۸ بهمن ۱۳۵۷ بین شاپور بختیار و آیت&zwnj;الله خمینی صورت نگرفت یکی از گذرگاه&zwnj;های کلیدی تاریخ ایران است. مهندس بازرگان و آیت&zwnj;الله بهشتی (از طرف شورای انقلاب مقیم تهران) در هفته اول بهمن ۵۷ زمینه یک ملاقات شخصی بین آیت&zwnj;الله خمینی و شاپور بختیار را فراهم کرده بودند. بر مبنای این توافق اولیه، قرار شده بود که شاپور بختیار در روز هشتم بهمن ۵۷ به پاریس برود و با آیت&zwnj;الله خمینی به&zwnj;طور شخصی ملاقات کند. قرار شده بود این ملاقات بین دو ایرانی، فارغ از عنوان&zwnj;های آن&zwnj;ها صورت بگیرد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">شاپور بختیار، به عنوان مقدمه این ملاقات، نامه&zwnj;ای برای آیت&zwnj;الله خمینی می&zwnj;فرستد که متن کامل آن در روزنامه&zwnj;ها هم منتشر شد. در بخشی از آن نامه بختیار نوشته بود: &laquo;اجازه بفرمائید که هر تغییری در نظام مملکت از راه صحیح و سالم و آرامش بر طبق سنن دموکراتیک مقبول در تمام جهان انجام گیرد. مبادا خدای ناخواسته پس از یک ربع قرن سیطره خودکامگی و درنده خویی مطلق و فساد عام، دوباره گرفتار مصیبتی عمیق&zwnj;تر و بلایی بزرگتر گردیم.&raquo;</div> <div dir="RTL">&nbsp;<img width="200" height="261" align="left" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/khomeini_in_paris.jpg" /></div> <div dir="RTL">اطلاعات موجود نشان می&zwnj;دهد که قرار بوده است در ملاقات پاریس زمینه&zwnj;های مورد نیاز برای امکان تغییر در نظام سیاسی ایران از طریق مذاکره و مصالحه (ازجمله از طریق انتخابات یا رفراندم) بررسی شود. بر این مبنا به نظر می&zwnj;رسد هدف آن بوده که گروه شورای انقلاب و بازرگان/ بهشتی از یک طرف و شاپور بختیار از طرف دیگر بتوانند در تهران در مورد روش&zwnj;های اجرایی برای انتقال قدرت از طریق مصالحه مذاکره را ادامه دهند.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">سابقه آشنایی بازرگان و بختیار به مبارزه&zwnj;های جبهه ملی در دهه ۱۳۳۰ برمی&zwnj;گردد، ولی بازرگان و بختیار در دو طرف طیف جبهه ملی قرار داشتند. بازرگان وابسته به جناح مذهبی و بختیار در بخش دیگر جبهه ملی فعال بود. این دو جناح جبهه ملی اختلاف&zwnj;های زیاد در ایدئولوژی و عملکرد&zwnj;های سیاسی داشتند، ولی با وجود اختلاف نظر&zwnj;های&zwnj;شان، در مخالفت با جناح&zwnj;های چپ و دموکرات، با هم هم&zwnj;نظر بودند. به نظر می&zwnj;رسد کوشش بازرگان در تشکیل ملاقاتی بین شاپور بختیار و آیت&zwnj;الله خمینی نیز حول قسمت هم&zwnj;نظری آن دو جناح جبهه ملی در مقابله با جناح چپ و دموکرات ایران صورت گرفت. ابراهیم نبوی و سعید بشیرتاش در مجموعه نوشته &laquo;روزشمار انقلاب&raquo; (منتشر شده در وب&zwnj;سایت رادیو زمانه&ndash; هفتم بهمن) نوشته&zwnj;اند: &laquo;بختیار مجدداً از طریق مهندس بازرگان از شورای انقلاب خواست که سریعاً به بسته پیشنهادی او پاسخ بدهند و اعلام می&zwnj;کند که اگر با بسته پیشنهادی او موافقت نشود، اوضاع وخیم&zwnj;تر شده و با نفوذی که چپی&zwnj;ها پیدا کرده&zwnj;اند مملکت رو به نابودی می&zwnj;رود.&raquo;</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;برنامه این ملاقات بین بختیار و آیت&zwnj;الله خمینی بعد از چانه زنی&zwnj;های بسیار در سطح شورای انقلاب (منتخب آیت&zwnj;الله خمینی) و شورای عالی امنیت ملی (دولت بختیار) ریخته شد و انتشار علنی&zwnj;نامه بختیار به آیت&zwnj;الله خمینی در روزنامه هم به دنبال همین توافق قبلی صورت گرفت. برنامه این ملاقات بین آیت&zwnj;الله خمینی و شاپور بختیار، با وجود سعی بسیار در زمینه&zwnj;سازی و برنامه&zwnj;ریزی آن در ایران، در پاریس متوقف و سپس در آخرین لحظه لغو شد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">به دنبال لغو این ملاقات در روز نهم بهمن سال ۱۳۵۷ ناظران سیاسی و خبرنگاران خارجی شرایط ایران را در مرحله قبل از یک جنگ داخلی ارزیابی کردند. ترجمه ارزیابی&zwnj;های خبرنگاران خارجی در روزنامه کیهان روز&zwnj;های بعد از ۱۰ بهمن ۱۳۵۸ منتشر شده است. پیش&zwnj;بینی وقوع جنگ داخلی در کمتر از دو هفته و در فاصله روز&zwnj;های ۲۰ تا ۲۲ بهمن با کودتای ناموفق لشکر گارد و قیام خونین بعد از آن صورت گرفت. به این ترتیب یک امکان مهم برای بررسی تغییر در نظام سیاسی ایران با مسالمت و از طریق انتخابات از بین رفت.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">موضوع لغو دیدار بین آیت&zwnj;الله خمینی و شاپور بختیار در پاریس در نوشته&zwnj;های متعددی مورد اشاره قرار گرفته است؛ ولی کتاب &laquo;پاریس و تحول انقلاب&raquo;، نوشته محمد جعفری، آن را به صورت مشروح در چند صفجه بیان داشته است. محمد جعفری برای مدتی سردبیر و مسئول روزنامه &laquo;انقلاب اسلامی&raquo; بود که ابوالحسن بنی&zwnj;صدر صاحب امتیاز آن بود. رابطه دوستانه بین جعفری و بنی&zwnj;صدر به بیشتر از یک دهه قبل از انقلاب می&zwnj;رسد و هنوز ادامه یافته است. در ضمن آقای بنی&zwnj;صدر کتاب &laquo;پاریس و تحول انقلاب&raquo; را قبل از چاپ مطالعه کرده و خود بر آن مقدمه&zwnj;ای نوشته است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">محمد جعفری، در کتاب &laquo;پاریس و تحول انقلاب&raquo;، در چند صفحه (از صفحه ۲۳۰ به بعد)، شرح می&zwnj;دهد که چگونه عملکرد خاص بنی&zwnj;صدر، در رقابت با یزدی (؟)، عضو دیگر گروه سه نفره که به خط سیاسی بازرگان نزدیک بود، زمینه&zwnj;ای شد که ملاقات برنامه&zwnj;ریزی شده بین آیت&zwnj;الله خمینی و شاپور بختیار در پاریس به هم بخورد و در نهایت برنامه این ملاقات مهم در پاریس لغو شود.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">محمد جعفری دقیق&zwnj;ترین روایت را از عملکردهای پشت پرده&zwnj;ای که ملاقات بین شاپور بختیار و آیت&zwnj;الله خمینی را به هم زد ارائه می&zwnj;دهد. جعفری نقل می&zwnj;کند: &laquo;آقای بنی&zwnj;صدر به فردوسی&zwnj;پور گفت: در صورت پذیرفتن بختیار قبل از استعفا، آقا رفتنی است و بختیار ماندنی.&raquo;... &laquo;این حرکت که راه افتاده است دیگر برنمی&zwnj;گردد و آقا از آن ترسی نداشته باشند. طوفان در راه است و می&zwnj;رود تا به نتیجه برسد.&raquo;... &laquo;به آقا بفرمائید: آقا مرجع تقلید است و هر لحظه نمی&zwnj;تواند نظرش را عوض کند. آخر این مردم نمی&zwnj;گویند که این چه مرجع تقلیدی است که هر لحظه نظرش عوض می&zwnj;شود. آقا که بازیگر سیاسی نیست. مرجع تقلید است.&raquo; به این ترتیب دیده می&zwnj;شود که چگونه با عملکرد خاص بنی&zwnj;صدر (به شرح بالا) ملاقاتی، که قرار بود در پاریس زمینه مذاکرات برای انتقال مسالمت&zwnj;آمیز در ساختار سیاسی در تهران را به وجود بیاورد، در عمل صورت نگرفت. موضوع نقش ابوالحسن بنی&zwnj;صدر در ملاقاتی که صورت نگرفت در نوشته دیگری با عنوان &laquo;بررسی عملکرد شورای انقلاب&raquo; بررسی شده است. (برای دسترسی به آن نوشته <a href="#http://radiozamaneh.com/specials/revolution/2011/07/24/5666">این جا</a> را کلیک کنید.)</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>توفان در پی ملاقات انجام نشده </b></div> <div dir="RTL"><b>&nbsp;<img align="left" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/masses.jpg" /></b></div> <div dir="RTL">توفانی که یکی از دلایل خیزش آن روز هشتم بهمن ۵۷ پاریس فراهم آمده بود، دو هفته بعد، در ۲۲ بهمن ۵۷، به مقصد خود در تهران رسید. آن طوفان که زمینه&zwnj;های متعدد اجرایی آن، برخی از سال&zwnj;ها قبل، مرحله به مرحله فراهم شد بود، در نیمه شب قبل از ۲۲ بهمن ۵۷ با کودتای واحدهای زرهی لشکر گارد آغاز شد. ولی این ستون زرهی با درگیری شدید و خونین در امتداد خیابان تهران نو و زیر گذر میدان فوزیه روبه&zwnj;رو شد. قبل از ظهر روز ۲۲ بهمن طوفان در ادامه گسترش خود سراسر شهر تهران را فرا گرفت. تمامی واحدهای نظامی مستقر در شهر تهران در طول روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ طی یک قیام خونین خلع سلاح شدند. در روز ۲۲ بهمن تعداد زیادی کشته و زخمی شدند. به این ترتیب تغییر در نظام سیاسی ایران نه از طریق انتخابات یا رفراندم، بلکه از طریق یک قیام خونین صورت گرفت. خلع سلاح ارتش در روز ۲۲ بهمن و تبعات آن سبب از هم پاشیدگی ارتش شد که این موضوع خود یکی از عامل&zwnj;هایی شد که زمینه حمله عراق به ایران در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ را فراهم آورد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>نتایج لغو ملاقات پاریس</b></div> <div dir="RTL"><b>&nbsp;</b></div> <div dir="RTL">این ساده&zwnj;انگاری است اگر فکر کنیم آن ملاقات بین شاپور بختیار و آیت&zwnj;الله خمینی در پاریس می&zwnj;توانست تمامی مشکلات سیاسی ایران را حل کند. در صورت موفقیت این ملاقات (به صورتی که دو طرف قبول می&zwnj;کردند که تغییر نظامی سیاسی ایران از طریق یک انتخابات یا رفراندم آزاد صورت بگیرد)، احتمال داشت که دیگر نه شورشی در پادگان دوشان تپه اتفاق بیفتد، نه لشکر گارد اقدام به کودتا کند و نه آن کودتا زمینه عملی قیام ۲۲ بهمن را فراهم آورد. این حوادث در عمل اتفاق افتاده است، ولی از نظر تاریخی بدان&zwnj;معنی نیست که وقوع آن&zwnj;ها محتوم بود. در آن صورت سرنوشت بختیار بسیار متفاوت از آن می&zwnj;شد. در آن صورت در یک انتخابات آزاد و احتمالاً با نظارت بین&zwnj;المللی، آلترناتیوهایی متعددی قابل مقایسه می&zwnj;شدند.</div> <div dir="RTL">&nbsp;<img align="left" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/kayhan-19_bahman_0.jpg" /></div> <div dir="RTL">لغو ملاقات در پاریس، پس از آن که بختیار پیش&zwnj;قدم شده بود و نامه خود برای تقاضای ملاقات با آیت&zwnj;الله خمینی را هم منتشر کرده بود، سبب بی&zwnj;اعتمادی شدید بین بختیار و بازرگان شد که این دو نفر از سال&zwnj;های نهضت ملی با هم آشنا بودند. ملاقات لغو شده در پاریس در نهایت به وقفه در مذاکرات مقدماتی دوجانبه بین بختیار و بازرگان/ بهشتی در تهران منجر شد. این وقفه در مذاکرات مقدماتی در تهران بین بختیار و بازرگان/ بهشتی عامل تاخیر در مذاکرات سه&zwnj;جانبه&zwnj;ای شد که قرار بود در تهران بین سه طرف اصلی درگیر در ساختار سیاسی آن زمان یعنی بازرگان/ بهشتی (نمایندگان جناح آیت&zwnj;الله خمینی در ایران)، بختیار (نخست&zwnj;وزیر شاه) و قره&zwnj;باغی/ مقدم/ فردوست (؟) (نمایندگان ارتش شاه) صورت گیرد. سرنوشت نهایی این مذاکرات سه جانبه برای بررسی نحوه انتقال ارتش و دولت شاه به حکومت موقت بازرگان در بخش نهم این مجموعه با عنوان &laquo;دیدار دیرهنگام&raquo; بررسی شد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">کیهان روز ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ در بالای صحفه اول خبر مذاکرات سه&zwnj;جانبه بین بازرگان، بختیار و ارتش در آینده نزدیک را چاپ کرد. مذاکره&zwnj;ای که قرار بود در هفته بعد از ۱۹ بهمن صورت گیرد، ولی هیچ&zwnj;گاه انجام نشد. در زیر&zwnj;&zwnj; همان خبر از قول بختیار نوشت که &laquo;نتیجه رفراندم مخالفان را می&zwnj;پذیرم.&raquo; بختیار حتی در روز ۱۹ بهمن سال ۱۳۵۷ هنوز به دنبال آن بود که تغییر در ساختار سیاسی را از طریق رفراندم صورت دهد.&zwnj;&zwnj;</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">تاخیر در انجام این مذاکرات سه&zwnj;جانیه یکی از عواملی بود که زمینه&zwnj;های عملی برای شروع کودتای لشکر گارد در نیمه&zwnj;شب قبل از ۲۲ بهمن و در &zwnj;&zwnj;&zwnj;نهایت قیام خونین در طول روز ۲۲ بهمن ۵۷ را فراهم آوردند. این روند در &zwnj;&zwnj;&zwnj;نهایت به درگیری مسلحانه در سطح شهر تهران و به از هم پاشیدن واحدهای نظامی مستقر در تهران و توزیع وسیع اسلحه انجامید. نقش از هم پاشیدن ارتش و توزیع وسیع اسلحه (در روز ۲۲ بهمن) در تمامی گذرگاه&zwnj;های کلیدی دوران&zwnj;های بعدی، ازجمله حمله عراق به ایران در بعد از ظهر روز ۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹ به خوبی دیده می&zwnj;شود.&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <p>&nbsp;</p>