«شورش ۱۳۷۱ مشهد به دلیل فقر و حاشیه‌نشینی بود، نه کار ضدانقلاب»
به گفته علی جنتی، حتی وزیر اطلاعات وقت تأیید کرده بود که شورش ۱۳۷۱ مشهد به دلیل فقر و حاشیه‌نشینی رخ داد و «گروهک‌ها» در آن فعال نبودند. چهارتن پس از این شورش اعدام شدند.
پس از اجرای سیاست‌های تعدیل اقتصادی در دوران علی اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران شورش‌هایی در سال ۱۳۷۱ در چند منطقه ایران، به‌خصوص مشهد رخ داد. اگرچه آن زمان جمهوری اسلامی این شورش‌ها را به «تحرکات ضدانقلاب» مربوط دانست، اکنون علی جنتی، استاندار سابق خراسان می‌گوید فقر و حاشیه‌نشینی دلیل این شورش‌ها بود نه «گروهک‌ها»؛ و وزیر اطلاعات وقت نیز این موضوع را تأیید کرده بود.
علی جنتی، وزیر مستعفی ارشاد در نخستین دوره ریاست‌جمهوری حسن روحانی و استاندار سابق خراسان یکشنبه، ۲۶ شهریور در گفت‌و‌گو با وبسایت خبری «انتخاب» به ماجرای شورش ۹ خرداد ۱۳۷۱ مشهد پرداخت.
شکل‌گیری و علت شورش
او در این گفت‌و‌گو اذعان کرد که دلیل شورش‌ها «حاشیه‌نشینی در مشهد» بود و شکل‌گیری آن را چنین روایت کرد: «مشهد بعد از تهران بزرگ‌ترين شهري است که درگير حاشيه‌نشيني است. افراد از روستاها و شهرهاي ديگر به آنجا کوچ مي‌کنند و بضاعت مالي براي خريد منزل ندارند، معمولا اطراف مشهد، زميني را تصرف و آب و برق آن را هم به طور غيرقانوني تأمين مي‌کرد. اين معضل بزرگي است؛ چه براي تهران، چه براي مشهد و چه براي شهرهاي ديگر. شهرداري مشهد براي مقابله با اين امر، معمولا گشت‌هاي شهرداري را به اطراف شهر مي‌فرستاد تا خانه‌هايي را که با تخلف ساخته شده خراب کنند. يک بار که ماشين شهرداري براي تخريب خانه حاشيه‌نشين‌ها رفته بود تا جلو اين کار غيرقانوني را بگيرد، آنها تصميم گرفته بودند که برخورد کنند، همين کار را هم انجام دادند و ماشين شهرداري را واژگون کرده و آن را آتش زدند. زمان رويداد اين اتفاق، مدارس تعطيل شد. دانش‌آموزان هم‌زمان دور ماشين جمع شدند و افرادي ديگر هم به آنها پيوستند.»
جنتی در گفت‌و‌گو با انتخاب به کشته‌شدن دو دانش‌آموز بر اثر تیراندازی پلیس به سوی مردم اشاره می‌کند اما مدعی است که خود از آغاز درگیری‌ها بی‌اطلاع بوده: «ما در استانداري از اين ماجرا بي‌خبر بوديم. نيروي انتظامي يک اتوبوس نيرو به محل وقوع حادثه فرستاد تا اين تجمع را متفرق کند. آنها براي اين کار از گاز اشک‌آور استفاده کردند. از آنجا که باد به جهت مخالف مي‌وزيد، گاز اشک‌آور به طرف نيروي انتظامي بازگشت. نيروها هم براي اينکه خودشان سالم بمانند به اتوبوس‌ها هجوم بردند و بچه‌هايي هم که آنجا جمع شده بودند، سربازها را «هو» کردند. نيروي انتظامي ابتدا شروع به تيراندازي هوايي کرد. در اين ميان يک سرباز يا درجه‌دار به سمت افراد تيراندازي کرده بود و دو نفر از دانش‌آموزان کشته شدند. همه اين اتفاقات در دو ساعت رخ داد. وقتي اين دو دانش‌آموز کشته مي‌شوند مردم پيکرهاي آنان را سر دست گرفته و به سمت مرکز شهر حرکت مي‌کنند.»
گفته می‌شود که تخریب خانه‌های حاشیه‌نشینان در کوی طلاب، یکی از مناطق فقیرنشین جنوب شهر مشهد با دستور مستقیم علی جنتی، استاندار خراسان و در ادامه سیاست‌های اقتصادی علی اکبر هاشمی رفسنجانی صورت گرفت.
سرکوب شورش
او در این گفت‌و‌گو همچنین اذعان می‌کند که نیروهای بسیجی و حزب‌الله به دستور او برای مقابله با شورش حاشیه‌نشینان مشهد وارد عمل می‌شوند و البته بخشی از مردم معترض را نیز «اراذل و اوباش» می‌خواند: « مردم همين‌طور به حرکت خود ادامه دادند و در مسير، برخي از اراذل و اوباش هم به آنان پيوستند، اين جمعيت در طول مسير مغازه‌هاي مردم را غارت کردند. بعد هم به يک پاسگاه نيروي انتظامي حمله کردند. مأموران نيروي انتظامي از فرط رعب و وحشت، تسليم شدند. جمعيت سپس به سمت مرکز شهر يعني ميدان شهدا آمدند و اداره کل دادگستري را هم به تسخير خود درآوردند. حتي يک قسمت اداره دادگستري را آتش زدند. ساعت حدودا هفت يا هفت و سي دقيقه شب بود، نيروي انتظامي هم خود را باخته بود، سپاه و ارتش هم در آن فاصله به اين راحتي نمي‌توانستند نيرو جمع کند. نهايتا اوايل شب بود که به صداوسيما رفتم و اعلام کردم عده‌اي در حال تخريب شهر هستند، از نيروهاي بسيجي و حزب‌الله خواستم که وارد شوند و جلوي اين اوباش را بگيرند. بعد از اين اعلام، مردم به مرکز تجمع رفتند. حدود ٨٠٠ نفر از تجمع‌کنندگان را دستگير کردند و به استانداري آوردند. چشمان آنها را بستند و بعدا به زندان منتقل کردند.»
شورش مشهد در دو روز سرکوب شد. در آن زمان نیروهای کمکی از شهرهای دیگر روانه مشهد شدند و سپاه پاسداران نیز نقش مستقیمی در سرکوب معترضان داشت.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود به این شورش‌ها اشاره کرده و می‌نویسد که رهبر ایران «دستور سخت‌گیری» داده بود: «اوضاع مشهد را پرسیدم. گفتند دیشب شرارت تا ساعت یک ونیم بعد از نیمه شب ادامه داشته و با دخالت سپاه تمام شده و جمعی را بازداشت کرده‌اند. خرابی‌های زیادی بار آورده‌اند. در جلسه هیأت دولت، وقت زیادی صرف مسأله مشهد و کیفیت برخورد با آن به منظور جلوگیری از تکرار این گونه حوادث شد. رهبری هم امروز با احضار وزرای مربوط، دستور سخت گیری داده‌اند.»
نمایندگان مجلس شورای اسلامی ۱۱ خرداد ۱۳۷۱ در صحن علنی مجلس به «تحرکات ضدانقلاب» اعتراض کردند و فقر و حاشیه‌نشینی را علت این شورش‌ها عنوان نکردند.
دادگاه انقلاب مشهد نیز چهارتن را به اعدام محکوم کرد. مجازات مرگ این چهار متهم تنها ۱۱ روز پس از شورش‌ها و بدون طی مراحل متعارف قانونی اجرا شد.
علی جنتی اما در گفت‌و‌گو با انتخاب تصریح می‌کند که «در گزارشي که آقاي فلاحيان از اين اتفاق تهيه کرد، تأکيد شده بود که هيچ‌کدام از بازداشتي‌ها وابستگي گروهي و گروهکي ندارند. حتي در بين آنها از خانواده شهيد و جانبازان هم بودند. بيشتر مشکلات اقتصادي و اجتماعي باعث اين اتفاق شد.»
سعید اسلامی، متهم اصلی پرونده قتل‌های زنجیره‌ای و از معاونان وزارت اطلاعات نیز ۱۳۷۵ در مورد شورش مشهد گفته بود: «بعضی اعتراضات اعتراضاتی است که باید بپذیریم.»
شورش مشهد باعث انتقاد از سیاست‌های اقتصادی هاشمی رفسنجانی و نیز شیوه تحمیلی تخریب خانه حاشیه‌نشینان در کوی طلاب از سوی شهرداری و استانداری شد. علی جنتی پس از این شورش استعفا کرد.
او در انتهای این گفت‌و‌گو مدعی است که پیش‌بینی شورش‌های بیشتری را نیز کرده بود: «همان زمان هم پيش‌بيني مي‌کردم اين امر در ساير مناطق هم که مشکلات مشابهي دارد، تکرار شود که اتفاق هم افتاد؛ در اکبرآباد تهران و اراک هم چنين اتفاقي رخ داد. الان هم مشکل حاشيه‌نشيني مشکلي جدي براي دولت است.»
در طی سال‌های آتی ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی نیز شورش‌های مشابهی در قزوین (مرداد ۱۳۷۳) و اسلام‌شهر (فروردین ۱۳۷۴) روی دادند.
هم‌اکنون نیز به دلیل خشکسالی و تغییرات آب‌و‌هوایی، مهاجرت‌های اقلیمی و به تبع آن حاشیه‌نشینی در ایران گسترش یافته است.
نظرها
قیصر
اکر ثروت ناشی از فروش نفت و کاز عادلانه بین استانها تقسیم شود و مخصوصا در مشهد که در آمد آستان قدس بسیار زیادتر از درآمد نفت است هزینه رفع نابرابریهای اجتماعی و ساماندهی به وضعیت اشتغال و آموزش اقشار کم درآمد بشود چنین اوضاعی پیش نمیاید.