شیعیان ایران و جای خالی تعالیم محیط زیستی

اگر در جستجوی فتوایی درباره محیط‌ زیست، گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی هستید در وب‌سایت ۳۲ مرجع و روحانی بلندپایه شیعه مطلبی نخواهید یافت. این در حالی است که دو سال پیش پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان در «نامه تعالیم» به موضوع محیط زیست پرداخت. این سند یعنی «نامه تعالیم» مهمترین متنی است که پاپ خطاب به اسقف‌های اعظم جهان منتشر می‌کند.

اما چرا پرداختن مراجع مذهبی مسلمانان به موضوع محیط زیست از اهمیت برخوردار است؟ چرا سازمان محیط زیست افغانستان متنی مفصل در ارتباط دین و محیط زیست تهیه کرده؟ این تعالیم مذهبی چه نتیجه عملی می‌تواند داشته باشد؟

شنوای ناله‌های زمین باشیم

برابر سنت کلیسای کاتولیک، نامه‌های پاپ یا Encyclical  به تمامی کلیساهای رومی ارسال می‌شوند تا پایه عمل دیگر مومنان باشند.

نامه پاپی فرانسیس با عنوان «نگهبانی‌مان از خانه مشترک» با عنوان لاتین Laugata Si’, mi’ Signore یا «ستایش بر پرودگار یکتایم باشد» منتشر شد.

این نامه که فرمت پی‌دی‌اف آن به زبان انگلیسی ۱۸۴ صفحه است، در ابتدا از ناله‌های زمین از رنج فعالیت آدمی می‌گوید، مثال از آموزه‌های رهبران پیشین کلیسا و همچنین کتب مقدس می‌زند، درنهایت دعوت به وحدت در مقابل دل‌مشغولی مشترک مردمان جهان می‌کند.

سپس صحبت پاپ به سنت فرانسیس برمی‌گردد، رهبر مذهبی قرن دوازدهمی که به حامی طبیعت در کلیسای رومی شهره است. کسی که دیگر موجودات عالم هستی را خواهران و برادرانش می‌خواند و برای پرندگان هم همانند انسان‌ها، به منبر می‌رفت و برایشان موعظه می‌خواند.

همچنین خورشید، ماه، آب، باد، بیماری و مرگ را خواهران و برادران مردمان در همراهی پروردگار خطاب می‌کرد. در نهایت می‌گفت «مومن به عیسی مسیح نیستید اگر ملتی که او برایش مُرد محترم نشمارید،» ملتی که به انسان محدود نمی‌شود و شامل تمامی موجودات عالم هستی است.

بر پایه همین عقاید است که ندای پاپ فرانسیس می‌گوید، خانه مشترک ما هرگز به شدت دویست سال اخیر، این چنین آسیب ندیده بود و «ما بایستی تمامی فعالیت‌های هر روزه‌مان را تغییر بدهیم تا زندگانی‌مان پایدارتر بشود.»

پاپ در نامه‌اش مثال می‌زند: کاستن از تولید گازهای گلخانه‌ای، حمایت از سیاره و مردمان نیازمند، مبارزه با فقیر، پاکسازی آلودگی‌ها، حفظ اقلیم، مراقبت از آب، حفظ تنوع زیستی و ده‌ها مورد دیگر که بایستی هرچه سریع‌تر به انجام برسند تا تمدن بشر حفظ بشود، انسان بتواند به شکوفایی‌اش ادامه بدهد.

او پس از انتشار این نامه، در دو سال اخیر مکرر هر کجا رفته، از نقش انسان در تخریب محیط‌ زیست گفته و خواستار اجرای برنامه‌های جدی در مهار تغییرات اقلیمی شده است.

«آموزش‌های محیط‌زیستی در روشنای تعالیم اسلام»

کمی دورتر از واتیکان و کمی نزدیک‌تر به ایران، اگر به سراغ وب‌سایت «اداره ملی حفاظت محیط‌زیست دولت جمهوری اسلامی افغانستان» بروید و سری به بخش انتشارات آن بزنید، با کتاب الکترونیک «آموزش‌های محیط‌زیستی در روشنایی تعالیم اسلام» روبه‌رو می‌شوید.

این کتاب ۹۸ صفحه‌ای، در چهار بخش از منابع طبیعی تا رابطه بین انسان و طبیعت تا تخریب محیط‌ زیست و انواع آلودگی‌ها و مسولیت‌های فردی، اجتماعی و دولتی را به بحث می‌نشیند.

در جای به جای آن هم از قرآن، احادیث و دیگر کتب، مثال آورده شده و همچنین از علم هم کمک گرفته می‌شود. چون نویسندگان کتاب زیر نظر سازمان‌های مذهبی افغانستان، رابطه‌ای جدی مابین علم روز و مذهب‌شان می‌بینند.

در مقابل اگر سری به وب‌سایت «سازمان حفاظت محیط‌ زیست جمهوری اسلامی ایران» بزنید، لینکی با عنوان «گرمایش جهانی کره زمین» شما را به یک پست در وب‌سایت رسانه بلومبرگ به زبان انگلیسی می‌رساند.

در بخش معاونت‌ها و دفاتر مستقل این وب‌سایت هم اگر بر لینک «مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم» کلیک کنید، با این واقعیت نگران‌کننده روبه‌رو می‌شوید که تغییر اقلیم به اشتباه تغییر آب و هوا ترجمه شده.

در کنارش البته یک فایل ورد ۱۴ صفحه‌ای در موضوع کنفرانس‌ها و کنوانسیون‌های مرتبط با گرمایش زمین را می‌توانید دریافت کنید و از طریق آن به فهرستی از موضوع‌های مرتبط به زندگی پایدار در ایران دست بیابید.

ولی اگر سازمان حفاظت محیط‌ زیست یک دولت اسلامی، خودش را بی‌نیاز از رابطه مذهب و علم در تغییر اقلیمی می‌یابد، وب‌سایت‌های مراجع تقلید شیعه چه؟ آیا آنها بحث‌های آموزنده در موضوع‌های محیط‌ زیستی عرضه می‌کنند؟

یک استفتا برای انقراض جانداران

در ایران آیت‌الله بیات زنجانی از مراجع شیعه در پاسخ به یک سوال در موضوع «خطر انقراض جانداران کم یاب و نقش مسلمانان» می‌گوید که «حفظ محیط‌ زیست از وظایف ملی و انسانی بوده و طبعاً جلوگیری از انقراض جاندارانی که مطمئناً در محیط‌ زیست اثر گذارند، وظیفه‌ای همگانی است و تنها مربوط به یک کشور و یک گروه و جمعیت نبوده بلکه عزم جهانی می‌خواهد.»

آیت‌الله سید صادق حسینی شیرازی هم در دو نامه، اولی به سران و رهبران کشورهای شرکت کننده در اجلاس ملی سازمان ملل متحد و دیگری به اجلاس گروه بیست در هامبورگ آلمان، از تحریف محیط‌ زیست و اثرهای نگرانی‌آورش صحبت می‌کند.

ولی تنها آیت‌الله سیدمحمدتقی مدرسی است که در یک خطبه‌اش از عبارت «گرمایش زمین»‌ نام می‌برد.

عبارت تغییرات اقلیمی در وب‌سایت هیچ‌کدام از آیات عظام به نتیجه‌ای منتهی نمی‌شود.

آنهم درست زمانی که ایران و بقیه نقاط خاورمیانه در معرض رویدادهای شدید آب و هوایی ناشی از گرمایش فزاینده دمای میانگین زمین قرار گرفته‌‌اند.

پس چرا گرمایش زمین یا تغییرات اقلیمی همچنان در وب‌سایت‌های آیات عظام کلماتی ناشنیده باقی مانده‌اند؟ چرا این مذهب به وظیفه‌اش در موضوع بررسی محیط‌ زیست انسان عمل نمی‌کند و بی‌اعتنا به آن باقی می‌ماند؟

رهبر ایران، علی خامنه‌ای نیز اگرچه در خصوص سیاست‌های دولتی فرمانی زیست محیطی ابلاغ کرده است اما رابطه مذهب و محیط زیست را مسکوت گذاشته.

عدم‌سرمایه‌گذاری به حکم کلیسا

دخالت مراجع مذهبی، می‌تواند تأثیراتی عینی در رفتار پیروان مذهبی‌شان در پی داشته باشد.

به عنوان مثال نامه زیست محیطی پاپ به اسقف‌ها تنها برای تفکر و تعمق بیشتر نیست، بلکه راهنمای عمل مومنان است.

نزدیک به یک ماه پیش، ۴۰ موسسه کلیسایی یا وابسته به مذهب مسیحیت، بزرگ‌ترین خروج سرمایه متکی بر اعتقاد مذهبی در تاریخ را انجام دادند.

آنها اعلام کردند که تمامی پول‌هایشان را از صنعت سوخت‌های فسیلی بیرون می‌کشند و دیگر در موارد مخرب محیط‌ زیستی سرمایه‌گذاری نخواهند کرد.

یکی از راهکارهای پیشنهادی علم اقتصاد در مقابله با انباشت گازهای گلخانه‌ای هم خروج سرمایه‌ها از صنایع مرتبط با سوخت‌های فسیلی است.

در جهت عکس حرکت کاتولیک‌ها، جمهوری اسلامی ایران خودش را برای سرمایه‌گذاری فراتر از ۲۰۰ میلیارد دلاری در همین صنایع آماده می‌کند.

دقیقا شاید در چنین موقعیت اهمیت یک فتوای زیست محیطی بیش از پیش روشن می‌شود.