سایه‌بازی منبع الهام نقاشان

<p>بیژن روحانی - هنرمندان و نقاشان دوران اسلامی در سده&zwnj;های میانی به خصوص در سده&zwnj;های ششم و هفتم قمری، از سایه&zwnj;بازی نیز به عنوان یکی از منابع هنری خود برای خلق تصاویر انسانی استفاده می&zwnj;کردند. در این میان رابطه&zwnj;ای محکم میان میناتورها و تصاویر الهام&zwnj;گرفته از سایه&zwnj;بازی به وجود آمد.</p> <!--break--> <p><a href="http://www.zamahang.com/podcast/2010/20111016_Heritage_IslamicPainting5_Rouhani.mp3"><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/musicicon_14.jpg" /></a></p> <p>در گفتار پیش اشاره شد که در این زمان هنرمندان و نقاشان به نقش کردن تصاویر &quot;گروتسک&quot;&zwnj;مانند یا عجایب&zwnj;پردازی روی آوردند اما نتیجه کار آنان به گونه&zwnj;ای بود که انگار از روی نمایش سایه&zwnj;بازی تصاویر خود را طراحی کرده بودند. به جز بشقاب&zwnj;هایی با طرح&zwnj;های مشهور به &quot;شیطان رقصان&quot; و &quot;مرد رقاص&quot; که به ترتیب در موزه بریتانیا و موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می&zwnj;شوند، نمونه&zwnj; برجسته دیگری از این آثار بشقابی است که آرتور اپهام پوپ (Arthur Upham Pope ) ، ایران&zwnj;شناس آمریکایی، شرح آن را در کتابش با نام &quot;بررسی هنر ایران&quot; آورده است. روی آن بشقاب نیز پیکره نشسته&zwnj;ای تصویر شده است که پاهایش را روی هم انداخته، دست&zwnj;&zwnj;هایش را بلند کرده است و دماغی بیش از حد بزرگ و پیشانی فوق&zwnj;العاده کوتاه و موهای مجعد دارد. اینجا نیز تصویری کاریکاتورگونه به شیوه همان سایه&zwnj;بازی ارائه شده است.</p> <p>&nbsp;</p> <blockquote> <p><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bihrhonesl02.jpg" />چوب بازی، هنر دوران فاطمی، نقاشی روی پاپیروس، موزه هنرهای اسلامی قاهره</p> </blockquote> <p>بنابرین اتفاقی نیست که در همان زمان چنین تصاویر و نقاشی&zwnj;هایی در کتاب&zwnj;ها و نسخه&zwnj;های دست&zwnj;نویس در منطقه میان&zwnj;رودان و عراق نیز ظاهر می&zwnj;شود. به اعتقاد برخی تاریخ&zwnj;نگاران هنر، از جمله ریچارد اتینگ&zwnj;هاوزن (Richard Ettinghausen )، تأثیر گرفتن از سایه&zwnj;بازی نه تنها در تصاویری که سیاه و تخت و یک&zwnj;دست طراحی می&zwnj;شدند دیده می&zwnj;شود، بلکه حتی در بعضی نقاشی&zwnj;های دیگر نیز طرح&zwnj;های انسانی با عروسک&zwnj;های سایه&zwnj;بازی شباهت&zwnj;هایی دارند. از جمله می&zwnj;توان به تصویری طنزآمیز در کتابی مربوط به علم پزشکی اشاره کرد (<a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/10/03/7244">رجوع کنید به قسمت چهارم این سلسله&zwnj; برنامه&zwnj;ها</a>)که در آن دست و پای مرد نیمه برهنه&zwnj;ای که ظاهراً تحت درمان قرار دارد مانند دست و پای عروسک&zwnj;های خیمه&zwnj;شب&zwnj;بازی و سایه&zwnj;بازی دارای مفاصل برجسته&zwnj;ای است که اجازه تحرک را به آن می&zwnj;دهد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>اما تأثیر گرفتن از سایه و سایه&zwnj;بازی مبنای علمی دقیقی نیز دارد که در آثار دانشمندان و نویسندگان این دوره نیز به آن پرداخته شده است. ابن هیثم در کتاب خود به نام &quot;المناظر&quot; به طور روشمندی در این خصوص بحث کرده است. ابن هیثم از دانشمندان مشهور سده&zwnj; چهارم قمری/ دهم و یازدهم میلادی است که در بصره و در زمان حکومت خاندان ایرانی آل بویه به دنیا آمد اما ظاهراً در اصل اهل خوزستان بوده است. او در کتاب المناظر به مبحث مهم نورشناسی و فیزیک نور می&zwnj;پردازد. در بخشی از این کتاب او در خصوص روش سایه&zwnj;بازی می&zwnj;نویسد برای این&zwnj;کار سوراخ&zwnj;هایی در پیکره شخصیت&zwnj;های این نمایش به وجود آورده تا به این ترتیب بتوان آن&zwnj;ها را با چوب در برابر صفحه نگاه داشت.آنگاه بازیگردان با چوب دیگری که در دست دارد سر و پا و دست این شمایل&zwnj;ها را حرکت می&zwnj;دهد. به نوشته&zwnj; ابن هیثم نور شمع یا چراغی که پشت سر این شمایل&zwnj;ها قرار دارد سایه&zwnj;&zwnj; رنگین آن&zwnj;ها را روی صفحه&zwnj; شفاف منعکس می&zwnj;کند.</p> <p>&nbsp;</p> <blockquote> <p><img alt="" align="middle" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/bihrhonesl03.jpg" />کشتی&zwnj;گیران روی بشقاب لعابی، هنر دوران فاطمی، موزه هنرهای اسلامی قاهره</p> </blockquote> <p>ابن هیثم با آنکه در بصره به دنیا آمده بود اما بخش مهمی از زندگی خود را در مصر و در قاهره گذراند، و در آنجا می&zwnj;بایست به طور گسترده با این گونه نمایش آشنا شده و روی آن مطالعه کرده باشد. او گرچه درباره اینکه چنین نمایش&zwnj;هایی کجا برگزار می&zwnj;شوند، اظهار نظری نکرده است اما به نظر می&zwnj;آید در آن زمان سایه&zwnj;بازی نمایشی بسیار پرطرفدار بوده و حتی از سوی رده&zwnj;های بالای اجتماع نیز دنبال می&zwnj;شده است. محبوبیت این نمایش را می&zwnj;توان از روی حضور نمایش&zwnj;نامه&zwnj;نویسانی که اختصاصاً برای سایه&zwnj;بازی یا در عربی &quot;خیال&zwnj;الظل&quot; نمایش می&zwnj;نوشتند دریافت. محمد ابن دانیال از مشهورترین نمایش&zwnj;نامه&zwnj;نویسان سده&zwnj; هفتم قمری/چهاردهم میلادی است که از او سه نمایش برای سایه&zwnj;بازی به جای مانده است. در این آثار نیز زندگی مردم عادی و گاه فرودست مضمون نمایش&zwnj;نامه&zwnj;ها قرار گرفته&zwnj;اند. بنابرین مشاهده می&zwnj;شود که میان هنرهای این دوران از نقاشی گرفته تا سایه&zwnj;بازی و ادبیات پیوندی درونی برقرار بوده و تأثیرات خود را بر یکدیگر برجای گذاشته&zwnj;اند.</p> <p>&nbsp;</p> <p>به طور خلاصه روند تصویر کردن نقش&zwnj;های انسانی در آثار هنرمندان در دوران اسلامی از ابتدا تا سده&zwnj;های هفتم و هشتم را می&zwnj;توان چنین بیان کرد: در آغاز این هنرمندان در جست&zwnj;وجوی خلق زبان ویژه&zwnj; خود، تحت تأثیر هنرهای دوران ساسانی از یک سو و هنرهای یونانی و رومی از سوی دیگر بودند. آن&zwnj;ها اتاق و تالارهای کاخ&zwnj;ها را با تصاویری الهام گرفته از نقاشی&zwnj;های دوران باستانی متأخر و با نقش شکار و یا دیگر صحنه&zwnj;های تفریح درباریان می&zwnj;آراستند و از تصویر کردن زنان رقصنده نیز غافل نمی&zwnj;شدند. از سوی دیگر برای نشان دادن تداوم سلسله&zwnj;های پادشاهی یا تداوم خلافت خلفای اسلامی، الگوهای تصویرگری پادشاهان ساسانی را به طور ویژه مورد توجه خود قرار می&zwnj;دادند. پس از این دوره ابتدایی گرچه باز هم تأثیرپذیری از هنر ساسانی و هنر یونانی و رومی بر جای ماند، اما هنرمندان در دوران فاطمی به زبانی واقع&zwnj;گرایانه&zwnj;تر در نقاشی&zwnj;های خود دست پیدا کردند. نمونه برجسته این نقاشی&zwnj;ها در تصاویر کتاب&zwnj;هایی مانند &quot;مقامات حریری&quot; پیدا می&zwnj;شود. از سوی دیگر در این دوران تصاویر و نقاشی&zwnj;ها دیگر فقط مختص به حاکمان و درباریان نیست بلکه صحنه&zwnj;هایی از زندگی مردم عادی جامعه و سرگرمی&zwnj;ها و بازی&zwnj;های آنان، حتی گاه به صورت طنز و شوخی نیز، تصویر شده است. این امر از سربرآوردن طبقه&zwnj; جدیدی در این دوران نشان دارد. و سرانجام اینکه ارتباطی انکار&zwnj;ناشدنی میان هنرهای دیگر از جمله نمایش، ادبیات و حتی پژوهش&zwnj;های علمی با نقاشی و نگارگری در این دوران به چشم می&zwnj;خورد.</p> <p>&nbsp;</p> <p>توضیح: در تنظیم مطالب این برنامه&zwnj;ها در خصوص هنرهای تجسمی در ابتدای دوران اسلامی، به تحقیقات و آثار اوا بائر در این زمینه استناد شده است. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:</p> <p>Baer, Eva, The human figure in Islamic art : inheritances and Islamic transformations, Bibliotheca Iranica. Islamic art and architecture series no. 11, Costa Mesa, Calif. : Mazda Publishers, 2004</p> <p>Baer, Eva. 1999. &quot;The Human Figure in Early Islamic Art: Some Preliminary Remarks&quot;. In Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, XVI, 32-41.</p> <p><br /> عکس نخست:</p> <p>برگی از کتاب مقامات حریری، تمام اجزای تصویر حتی گیاه میان آن، شبیه به صحنه پردازی یک نمایش است.<br /> &nbsp;</p> <p>&nbsp;</p> <p><strong>در همین زمینه:</strong></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/09/12/6847">بخش نخست: نقاشی اسلامی، از هنر ساسانی تا رومی</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/09/19/7029">بخش دوم: هنر رومی در دربار خلفا</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/09/26/7172">بخش سوم: نقوش انسانی در دوران فاطمیان</a></p> <p><a href="#http://radiozamaneh.com/culture/cultural-heritages/2011/10/03/7244">بخش چهام: طنز و شوخی در آثار نقاشان دوران اسلامی</a><br /> &nbsp;</p>