آن نیمه غایب در تئاتر ایران

کلاله پارسا – "نمایش تعاملی" شکل نوینی از تئا‌تر است که با خارج شدن از شکل سنتی تئا‌تر، به ریشه‏های آن برمی‏گردد. این شیوه با "تئا‌تر محیطی"، "هایپردراما" و "نمایش‏درمانی" شباهت‏هایی دارد، اما زیرمجموعه‏ هیچ‏‌یک از آن‏‌ها نیست، بلکه جدید‌تر از شیوه‏های پیشین است.

به ‏قدری تنوع در این شیوه‏ تئاتری وجود دارد که به اندازه‏ گروه‏هایی که تئا‌تر تعاملی کار می‌‏کنند، می‌‏تواند برای این تئا‌تر تعریف وجود داشته باشد.

در این‌باره گفت‏وگویی انجام داده‏ام با آزاده گنجه، کارگردان و نمایشنامه‌نویس که از سال ۱۳۸۴ خورشیدی فعالیت مستمر و حرفه‏ای خود را در تئا‌تر شروع کرده است. تمرکز این کارگردان و گروه تئاتری او بیشتر بر شیوه‏های مختلف اجرای تئا‌تر محیطی و تئا‌تر اینتراکتیو بوده است.

در ابتدا آزاده‏ گنجه درباره‏ پیشینه‏ این تئا‌تر در ایران توضیح می‌‏دهد:

آزاده گنجه - اگر توجه داشته باشیم ‏که نمایش اینتراکتیو بر اساس مشارکت تماشاگر شکل می‌گیرد، می‌‏توانم بگویم پیشینه‏ نمایش اینتراکتیو در ایران،خیلی پیش از این‏‌ها است. یعنی پیشینه‏ای دارد که به قبل از اسلام در ایران برمی‏گردد.

در کتابی که آقای بهرام بیضایی درباره‏ تاریخ نمایش در ایران نوشته‏اند، آمده است که در آیینی نمایشی‏ به نام "سوگ سیاوش" که هر سال اجرا می‌‏شده، مردم مشارکت تمام در اجرای نمایش داشته‏اند و چیزی شبیه تعزیه‏ خودمان بوده است که شاید بتوان گفت بعد‌ها همین آیین سوگ سیاوش است که به شکلی تبدیل شده به کارناوال عزاداری‏ که در ایام محرم داریم. ولی اگر بخواهیم در مورد نمایش اینتراکتیو در تئا‌تر مدرن ایران صحبت کنیم، فکر می‌‏کنم سعید سلطانپور در سال ۱۳۵۸ اولین تئا‌تر منسجم مشارکتی را در ایران به نام "عباس آقا، کارگر ایران ‏ناسیونال" را اجرا کردند. این تئا‌تر بیشتر بر اساس ایده‏ تئا‌تر روزنامه‏ای آگوستو بوال بود و درباره‏ یک فرد واقعی نوشته شده بود به اسم "عباس آقا" که در کارخانه‏ "ایران ناسیونال" پیش از انقلاب کار می‌‏کرد و به مسائلی می‌‏پرداخت که بر این فرد به عنوان یک کارگر گذشته بود. تماشاگر‌ها می‌‏توانستند در طول اجرا در این نمایش مشارکت کنند.

"همیشه از کنار تو" نام تئاتری بود که در ششمین جشنواره‏ تئا‌تر بانوان به کارگردانی آزاده گنجه اجرا شد که بر اساس ترکیبی از "تئا‌تر نامشهود" و "تئا‌تر شورایی" و همین‏طور "تئا‌تر محیطی" ساخته شده بود و در آن به موضوع چندهمسری پرداخته شده بود. بازتاب خوب این اجرا باعث شد که گروه‏های تئاتری بیشتری برای فعالیت در این زمینه ترغیب بشوند و در دوره‏ بعدی جشنواره هم کارگاهی بر این اساس گذاشته شد که با حمایت سازمان فرهنگی- هنری شهرداری تهران همراه بود.

آزاده گنجه که در حال حاضر در سوئیس مشغول گذراندن دوره‏ دکترا در رشته‏ تئا‌تر است، در مورد فعالیت‏‌ها و کارهایی که توسط او و گروه تئاتری‏اش انجام شده، این‏طور توضیح می‌‏دهد:

آزاده گنجه - کاری داشتم به اسم "باجه" که شکل دیگری از مشارکت را داشت و در آن اجرا کامل نمی‌‏شود، مگر با حضور تماشاگر. این تئا‌تر در سال ۱۳۸۵ در "جشنواره‏ تئا‌تر تجربه" اجرا شد که الان هم مجدداً در ایران در حال اجراست.

بعد از آن، اجرای دیگری داشتیم به اسم "فاوست"، بر اساس نمایشنامه "فاوست" گوته که در خانه‏ هنرمندان اجرا شد. در این اجرا که تک‏تماشاگر بود، بازیگر و تماشاگر یکی بودند. یعنی تماشاگر که وارد فضای اجرایی که شامل هشت اتاق بود، می‌‏شد، خود او تبدیل می‌‏شد به بازیگر نقش فاوست و با مشارکتی که خودش داشت، می‌‏توانست نمایش را به شکلی که می‌‏خواهد پیش ببرد. یعنی محیطی بود که تماشاگر در تک تک این اتاق‏‌ها آن‏طور که می‌‏خواست واکنش نشان می‌‏داد و داستان را پیش می‌‏برد. پایان‏بندی کار را هم خود تماشاگر انجام می‌‏داد.

بعد از آن کار دیگری هم داشتیم به اسم "نجواهای بی‏اجازه" که تماماً در یک تاکسی اجرا می‌‏شد. این نمایش‏نامه سه‏تا تماشاگر داشت و این سه تماشاگر در یک تاکسی‏ که حدود نیم‏ساعت در خیابان‏های مرکزی شهر تهران حرکت می‌‏کرد، مشارکت می‌‏کردند، اجرا داشتند. آن‌ها بخشی از اجرا بودند و می‌‏شود گفت که اصلاً یکی از المان‌های اصلی اجرا بودند که این کار هم محیطی بود و هم مشارکت تماشاگر را در خود داشت.

بعد از آن هم نمایش "نیمه‏ غایب" را اجرا کردیم. این نمایش در پردیس هنرهای زیبا اجرا شد. می‌‏توانم بگویم این کار، یکی از کارهایی بود که در گروه ما کم‏‌ترین سطح مشارکت تماشاگر را داشت، ولی با این وجود، وابسته به مشارکت تماشاگر بود.

باید گفت که این نوع تئا‌تر در مقایسه با شیوه‏های تئاتری مرسوم، شناخته شده نیست. آزاده گنجه درباره واکنش مردم و مخاطبان به این شیوه‏ جدید در تئاتر می‌گوید:

آزاده گنجه - کلاً در تئاتری که مبنایش بر اساس مشارکت تماشاگر است، به نظر من، وقتی که می‌‏خواهیم راجع به واکنش مخاطب نسبت به تئاتری که اینتراکتیو است صحبت کنیم، مهم‏‌ترین اصل میزان احترامی است که گروه اجراکننده به تماشاگرش می‌‏گذارد. هرچقدر این مشارکت حقیقی‏‌تر باشد و مجازی نباشد، میزان بازخوردی که از تماشاگر می‌‏گیرد هم به حقیقت نزدیک‏‌تر است.

تماشاگر فرد هوشمندی است. وقتی می‌‏آید کار را ببینند، کاملاً متوجه می‌‏شود که آیا شما از او مشارکت حقیقی می‌‏خواهید یا دارید او را به بازی می‌‏گیرید؛ یعنی نشان می‌‏دهید که مشارکت می‌‏خواهید، ولی در واقع خبری از مشارکت نیست و می‌‏خواهید برای خودتان ویترینی درست کنید. اگر شما از تماشاگر مشارکت بخواهید، به درستی هدایتش کنید و اگر کمک کنید که آن‏طور که دل‏تان می‌‏خواهد، او تبدیل شود به اصلی از اجرا، آن وقت است که تماشاگر بازخورد خوبی خواهد داشت، کار را دوست خواهد داشت و آن شکلی که دلش می‌‏خواهد در کار مشارکت خواهد کرد.

با این تفاصیل این پرسش پیش می‌آید که فعالیت‏هایی که در سال‏های اخیر در زمینه‏ تئا‌تر اینتراکتیو در ایران انجام شده، آن‏قدر مؤثر بوده که بتواند جایگاهی در تئا‌تر ایران پیدا کند؟ آزاده گنجه می‌گوید:

آزاده گنجه - فکر می‌‏کنم برای کسانی که در تئا‌تر مرسوم یا تئاتری که ما همیشه می‌‏شناسیم، یعنی تئا‌تر صحنه‏ای، در ایران فعال هستند، ابتدا پذیرفتن این شیوه‏ی جدید اجرایی به عنوان یک شیوه‏ دارای جایگاه در تئا‌تر ایران کار ساده‏ای نبود. اما رفته‏رفته، بعد از همه‏ این سال‏‌ها، با همه‏ سختی‏هایی که داشت و با همه‏ چالش‏هایی که هر بار گروه ما یا گروه‏های دیگری که به این شکل کار می‌‏کنند، در اجرا، برای اثبات خودشان با آن روبرو می‌‏شدند و حتی گاهی اثبات اینکه این یک تئا‌تر است که دارد اتفاق می‌‏افتد، الان رفته رفته این موضوع دارد پذیرفته می‌‏شود. برای مثال، الان اجراهایی در تئا‌تر شهر، در قالب تئا‌تر محیطی شروع شده که خیلی از آن‏‌ها دارند سعی می‌‏کنند شکلی از مشارکت تماشاگر را در خودشان داشته باشند. فکر می‌‏کنم باید تئاتری که واقعاً بر مبنای احترام به تماشاگر و پذیرفتن تماشاگر به عنوان اصل اساسی تئا‌تر شکل گرفته شده، بیشتر و بیشتر در ایران و به‏خصوص بین خود تئاتری‏های ما پذیرفته بشود و به آن احترام گذاشته شود. فکر می‌‏کنم این بزرگ‏‌ترین کمکی است که جامعه‏ تئاتری ایران می‌‏تواند به این شیوه‏ تئاتری بکند.
 

عکس نخست: نمایی از "همیشه از کنار تو"، کاری از آزاده گنجه