آمادگی کشورهای اروپایی برای بازگردان «موقت» میراث فرهنگی غارت شده به آفریقا

برای بازتولید غرور ملی در هر یک از متروپل‌های اروپایی یک موزه مردم‌شناسی وجود دارد. در این مکان‌ها، آثاری از غارتگری استعمارگران نیز به چشم می‌خورد. با وجود فروپاشی امپراطوری‌ها، این آثار همچنان در موزه‌‌های اروپا باقی مانده‌اند. اکنون بعد از سال‌ها سکوت درباره میراث استعمار، در فرانسه، بریتانیا و آلمان زمینه‌های گفت‌وگو درباره این غارتگری فرهنگی پدید آمده و حتی این احتمال هم مطرح شده که برخی از این آثار به مستعمرات سابق بازگردانده شوند. منتقدان اما به این تحول تازه چندان خوشبین نیستند.

نخستین بار امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه در سفری که نوامبر ۲۰۱۷ به بورکینوفاسو انجام داد، اعلام کرد که فرانسه قصد دارد میراث فرهنگی آفریقا را به کشورهای آفریقایی «به طور موقت» یا برای همیشه بازگرداند.

در مارس ۲۰۱۷ جمهوری بنین (داهومی سابق/ غرب آفریقا) خواهان بازگشت هزاران شیء تاریخی که فرانسویان در سال‌های ۱۸۹۰ به یغما برده بودند شده بود. در آن زمان در موزه مردم‌شناسی برنلی پاریس نمایشگاهی از تاج و تخت و شمشیر پادشاه داهومی، و همچنین برخی مجسمه‌های عتیقه که نمایانگر فرهنگ این کشور بود برگزار شده بود. دولت فرانسه هم با انتشار بیانیه‌ای در روزنامه لیبراسیون اعلام کرد که این اشیاء تاریخی بخشی از دارایی دولت است و به همین جهت بازگرداندن آن‌ها به جمهوری بنین میسر نیست.

یک ماه بعد از این تاریخ امانوئل مکرون، در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه پیروز شد. او اعلام کرد که میراث فرهنگی آفریقا را نمی‌توان برای همیشه در موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی مجموعه‌داران اروپایی نگه داشت.

در بریتانیا هم جریان مشابهی مشاهده می‌شود. موزه ویکتوریا و آلبرت بریتانیا آوریل سال جاری نمایشگاهی از میراث فرهنگی مستعمره‌های سابق برگزار کرد و تاج و جام طلایی پادشاه سابق اتیوپی را که در سال ۱۸۶۸ از ارتش بریتانیا شکست خورده بود به نمایش گذاشت. نخستین بار در سال ۲۰۰۸ اتیوپی از بریتانیا خواسته بود تاج و جام طلایی پادشاه مغلوب را به این کشور بازگرداند. مسئولان موزه ویکتوریا و آلبرت هنگام برگزاری نمایشگاه یاد شده اعلام کرده بودند که این آثار نمایانگر یک دوره «شرم‌آور» در تاریخ بریتانیاست و سرانجام هم دولت بریتانیا با دولت اتیوپی یک قرارداد فرهنگی منعقد کرد که بر اساس آن این اشیاء «به طور درازمدت» به امانت در اختیار دولت اتیوپی قرار گیرد.

«بنیاد هنرهای مفقود شده» در آلمان که ابتدا برای بازگرداندن آثار هنری غارت‌شده در دوران نازی‌ها به یهودیان تأسیس شده بود، مأموریت پیدا کرده است که آثار غارت شده از مستعمرات سابق آلمان را شناسایی و ارزیابی کند. در مه سال جاری، انجمن موزه‌داران آلمان شیوه‌نامه‌ای را برای شناسایی، پژوهش و احیاناً بازسازی این آثار تدوین کرد و در اختیار موزه‌‌های این کشور قرار داد.

در این میان موزه‌های مردم‌شناسی در کشورهای اروپایی کارگروهی به نام «گروه گفت‌وگو با بنین» را تشکیل داده‌اند. در این کارگروه نحوه برگزاری نمایشگاهی از این آثار بین کشورهای اروپایی و آفریقایی به بحث گذاشته می‌شود.

منتقدان می‌گویند دولت‌های اروپایی با تشکیل چنین کارگروهی و اتخاذ چنین سیاست‌هایی، به جای آنکه به راستی قصد پس دادن این آثار به صاحبان اصلی آن‌ها را داشته باشند، در پی آن‌اند که با برگزاری نمایشگاه‌هایی در چارچوب معاهدات فرهنگی فی‌مابین، میراث فرهنگی استعمار را در آفریقا هم به نمایش بگذارند. منتقدان همچنین به نبود زیرساخت‌های لازم در کشورهای آفریقایی برای حفظ و نگهداری این آثار هم اشاره می‌کنند.

کریستیان کوپ، فعال فرهنگی عضو سازمان مردم‌نهاد «پسااستعمار» در آلمان به سویه دیگری از این درگیری فرهنگی اشاره می‌کند:

«ما ابتدا باید تعریف کنیم که در ارتباط با غارتگری فرهنگی در دوران استعمار چه چیزی "قانونی" بوده است. کشورهای آفریقایی ملزم نیستند که مالکیت خود بر این آثار را اثبات کنند. این موزه‌های اروپایی هستند که می‌بایست اسناد مالکیت قانونی خود بر این آثار را ارائه دهند.»

به گفته فلوین سار، نویسنده سنگالی بحث فراتر از مالکیت بر اشیاء تاریخی است:

«موضوع این است که چگونه می‌توان رابطه‌ای را که بین جامعه و شیء به عنوان میراث تاریخی و فرهنگی وجود دارد، برقرار کرد.»

بیشتر بخوانید: