پلورالیسم اخلاقی و اخلاق فازی

<p>حیدر شادی &minus; &quot;جدایی نادر از سمین&quot; ذهن بیننده را درگیر سؤالهایی می&zwnj;کند که بیشتر آنها در فیلم عمدا بی جواب گذاشته شده&zwnj;اند. این ویژگی، رها کردن بیننده با سؤالهای بی&zwnj;جواب، چه به عنوان انگیزه&zwnj;ای برای دادن فرصت تفکر به بیننده و یا برای دادن این پیام که این سؤالها جوابی (مشخص و واحد) ندارند، یکی از نقاط قوت مهم فیلم جدایی نادر از سیمین است. در این نوشته به برخی از این سؤالها که در واقع نکته&zwnj;هایی معرفت شناختی و (فلسفه) اخلاقی هستند اشاره می&zwnj;شود.&nbsp;</p> <div dir="RTL"><b>&nbsp;</b></div> <!--break--> <div dir="RTL"><b>داستان فیلم</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">جدایی نادر از سیمین، بر خلاف ایهام عنوان فیلم، حکایت طلاق گرفتن سیمین از نادر است. نادر، کارمند بانک، و سیمین، معلم مدرسه، زوجی از طبقه متوسط جامعه و در اواخر دهه سوم عمرشان هستند. سیمین شرایط اجتماعی &ndash;سیاسی ایران، مثلا حجاب اجباری، را دوست ندارد و اصرار دارد که به خاطر ترمه، دختر نوجوانشان، به خارج از ایران بروند. نادر مخالفت می&zwnj;کند و معتقد است که به خاطر پدر پیرش که بیماری آلزایمر دارد و بدون مراقبت فردی دیگر نمی&zwnj;تواند زندگی کند، باید توی ایران بماند. <img align="left" width="300" vspace="20" height="194" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/nadersimin2.jpg" />سیمین که نهایتا تصمیم&nbsp;گرفته&nbsp;بدون نادر ولی با ترمه از ایران خارج شود و جدا از نادر و دخترش پیش پدر و مادرش زندگی می&zwnj;کند نیاز به طلاق از نادر و حق حضانت ترمه از دادگاه دارد. ولی هر دوی طلاق و حضانت فرزند را قانون مدنی &quot;مردسالارانه&quot; ایران از زن دریغ کرده است. سیمین اگر چه در زن بودن توی جمهوری اسلامی ایران بدشانسی آورده است ولی داشتن شوهری &quot;امروزی&quot; و از طبقه متوسط این تبعیض را تا حدی جبران می&zwnj;کند؛ نادر حاضر است در دادگاه سیمین را طلاق دهد و حق حضانت را هم به خود ترمه واگذار کرده است. در این بین نادر در صدد پیدا کردن یک پرستار است که در طول روز از پدرش مراقبت کند. راضیه، زنی جوان از جنوب تهران و طبقه فقیر و کارگری، به توصیه معلم ترمه برای این کار انتخاب می&zwnj;شود. راضیه، که به خاطر نیاز شدید مالی، بدهی بالای شوهرش، به این کار اقدام کرده است، مذهبی است و به همراه دختر کوچکش سمیه هر روز به خانه نادر می&zwnj;آید. زمان زیادی از کار راضیه نگذشته است که دچار سقط جنین می&zwnj;شود و نادر به اتهام هل دادن راضیه، که راضیه ادعا می&zwnj;کند علت سقط جنین بود، کارش به دادگاهی دیگر می&zwnj;افتد. فیلم در واقع حکایت قضاوتهای اخلاقی افراد درگیر این دو دادگاه است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>اخلاق دینی و یا سکولار: پلورالیسم اخلاقی</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">جدایی نادر از سیمین یک فیلم اخلاقی است ولی نه صرفا به معنای ترویج اخلاقی بودن و یا آموزش یک ارزش اخلاقی خاص مثلا &quot;صداقت&quot;، &quot;عدالت&quot;، و &quot;احسان&quot;، بلکه آن بیشتر درباره چیستی اخلاق<a title="" name="_ftnref1" href="#_ftn1"><span><span><span dir="LTR"><span><span>[1]</span></span></span></span></span></a>&nbsp;طرح سؤال می&zwnj;کند و با طرح نگاههایی پلورالیستی و غیر مطلق&zwnj;گرایانه، به بیینده امکان و جرات تامل درباره آنها را می&zwnj;دهد. تاکید بر پلورالیسم اخلاقی و نقد انحصارگرایی در اخلاق، به نظر نویسنده<a title="" name="_ftnref2" href="#_ftn2"><span dir="LTR"><span><span><span>[2]</span></span></span></span></a>، یکی از موضوعات مهم فیلم است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">جدایی نادر از سیمین، ضمن نشان دادن محوری بودن دغدغه&zwnj;های اخلاقی در زندگی انسان، بر تکثر جوابهای ممکن به سؤالهای اخلاقی تاکید می&zwnj;کند. مشخصا در این فیلم دو سیستم اخلاقی دینی و سکولار معرفی می&zwnj;شوند. باورها و قضاوتهای اخلاقی نادر، نماینده اخلاق سکولار است. و راضیه، پرستار پدر بیمار نادر، نماینده اخلاق دینی است. نادر فردی سکولار است (در فیلم رفتار و یا گفتاری دینی از او نمی&zwnj;بینیم) و در عین حال به شدت انگیزه&zwnj;ها و رفتارهای اخلاقی دارد؛ او خود را موظف به مراقبت از پدر پیر مبتلا به آلزایمر می&zwnj;داند و در مقابل استدلال خانمش سیمین که بر اساس اخلاق پیامدگرایی می&zwnj;خواهد او را متقاعد کند به همراه او ایران، و پدرش، را ترک کند: &quot;او که دیگر نمی&zwnj;داند تو پسر او هستی&quot;، نادر از موضع اخلاق وظیفه گرایانه کانتی می&zwnj;گوید: &quot;من که می&zwnj;دانم پسر او هستم&quot;. نادر همینطور در ادامه فیلم به خاطر دروغ گفتن در خصوص دانستن و یا نداستن حامله بودن راضیه، پرستار پدر، دچار بحران می&zwnj;شود. در مقابل، رفتارها و قضاوتهای راضیه، به عنوان نماینده اخلاق دینی، بر اساس مفاهیمی دینی همچون &quot;طهارت و نجاست&quot; و &quot;حرام و حلال&quot; و &quot;سوگند به قرآن&quot; است.</div> <div dir="RTL">&nbsp;<img align="right" width="300" vspace="20" height="194" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/nadersimin3.jpg" /></div> <div dir="RTL">جدایی نادر از سیمین صرفا وجود این دو سیستم اخلاقی در جامعه را نشان نمی&zwnj;دهد بلکه با نشان دادن &quot;جدیت&quot; هر دو سیستم، به نوعی به هر دو مشروعیت و اصالت می&zwnj;دهد. فیلم می&zwnj;گوید که اخلاق غیر دینی هم ممکن است. این نکته، حداقل برای مخاطب ایرانی، البته که نیاز به گفتن دارد؛ چرا که تصور عمومی مخصوصا در بین طبقات سنتی و مذهبی جامعه به سیاق گفتار مشهور داستایوفسکی که &quot;اگر خدا نباشد همه چیز مجاز است&quot; آن است که اخلاق بدون پشتوانه دینی ممکن نیست و انسانهای سکولار پایبندی اخلاقی جدی ندارند. جدیت نادر، بر اساس روایت فیلم، در ملاحضه اصول اخلاق از جمله &quot;کمک به دیگری&quot; در مقابل خودخواهی و هیمنطور &quot;صداقت&quot; و دروغ نگفتن اگر بیشتر از راضیه، نماینده اخلاق دینی، نباشد، کمتر هم نیست. البته هر دو سیستم دینی و سکولار نمی&zwnj;توانند به طور مطلق انسان را در همه موقعیتهای دشوار زندگی همراهی کنند و نارسائی&zwnj;های خود را دارند. و همین مسئله، یعنی نقد کمالگرایی و مطلق گرایی اخلاقی، نکته دوم مهم (فلسفه) اخلاقی فیلم است.</div> <div align="right" dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>گذر از کمالگرایی اخلاقی: اخلاق فازی و امکان دوست داشتن انسانهای غیر کامل</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">یک ویژگی مشترک دیگر هر دو نظام اخلاقی دینی و سکولار در این فیلم، &quot;مطلق&quot; نبودن آنهاست. هر سیستم اخلاقی، چه دینی و چه سکولار، تا یک جایی انسان را در زندگی همراهی می&zwnj;کنند ولی در ایده آل نبودن در عمل، هر دو همداستانند. به تبع، پیروان هر کدام یک از نظامهای اخلاقی هم، مطلق و کامل نیستند. در فیلم هیچ شخصیتی مطلق و کامل تصویر نمی&zwnj;شود و به اصطلاح قهرمان نداریم. هم نادر و هم راضیه، هر دو دروغ می&zwnj;گویند؛ راضیه برای گرفتن پول دیه سقط جنین و پرداخت بدهی&zwnj;های شوهرش، و نادر به خاطر ندادن دیه و همینطور حفظ اعتبار نزد دخترش ترمه. راضیه سقط جنین را به هل دادن نادر نسبت می&zwnj;دهد در حالیکه قبل از آن او با ماشین تصادف کرده بود و نادر هم اطلاع خود از حامله بودن راضیه را به دروغ انکار می&zwnj;کند.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">گذر از مطلق&zwnj;گرایی و کمال&zwnj;گرایی در اخلاق، یکی از نکات مهم جدایی نادر از سیمین است. فیلم به همان میزان که محوریت و حضور همه جایی و همیشگی اخلاق را نشان می&zwnj;دهد، عمومیت لغزشهای اخلاقی را هم نشان می&zwnj;دهد. همه انسانها، مستقل از جهان بینی- دینی یا سکولار، جنسیت، طبقه اجتماعی، میزان تحصیلات، و سن، دچار لغزشهای اخلاقی می&zwnj;شوند. بنابراین هیچ کس کامل نیست. در ارزشگذاری اخلاقی انسانها باید از سیاه و سفید دیدن حذر کرد و با &quot;معمولی بودن&quot; و متوسط بودن انسان، خود و دیگران، کنار آمد. این نوع نگاه به اخلاقی بودن و عدم پیروی از نگاه &quot;صفر و یک&quot;، که می&zwnj;توان از آن به &quot;اخلاق فازی&quot;<a title="" name="_ftnref3" href="#_ftn3"><span><span dir="LTR"><span><span>[3]</span></span></span></span></a> (بر سیاق منطق فازی) تعبیر کرد، اگر چه در نگاه اول &quot;غیر اخلاقی&quot; به نظر می&zwnj;رسد ولی برای اخلاقی زیستن مهم است. ما نباید بعد از دیدن یک رفتار غیر اخلاقی از یک فرد، قضاوتی مطلق درباره او بکنیم. باید یاد بگیریم که انسانها را به عنوان انسانهای &quot;معمولی&quot; و &quot;ناکامل&quot; دوست داشته باشیم. همانطور که ما با خیلی از شخصیتهای فیلم که قهرمان اخلاقی نیستند و &quot;معمولی&quot; هستند می&zwnj;توانیم دوست شویم.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>دروغ به خود لازمه دروغ به دیگران و عناصر تسهیل کننده دروغ به خود</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">نکته اخلاق شناسانه مهم دیگری که فیلم به خوبی بیان می&zwnj;کند، تبیین چرایی و چگونگی شیوع عمومیت لغزشهای اخلاقی است. که در واقع نوعی استدلال برای فازی بودن اخلاقی بودن است و اینکه چرا انسانها صرفا در دو گروه &quot;اخلاقی- غیر اخلاقی&quot; جای نمی&zwnj;گیرند. بیان این نکته که چرا و چگونه انسانها در موقعیتهای واقعی زندگی بر موازین اخلاقی خود پایبند نمی&zwnj;مانند و یا نمی&zwnj;توانند پایبند بمانند. کارگردان با اضافه کردن برخی عناصر فرعی به فرایند قضاوت اخلاقی شخصیتهای فیلم، پیچیده بودن این تصمیمها و چگونگی تمایل به رفتارهای غیر اخلاقی رابه خوبی نشان داده است. انسانها، حداقل آنها که دغدغه&zwnj;های اخلاقی برایشان مهم هستند، به راحتی دروغ نمی&zwnj;گویند؛ خیلی از انسانها حتی با گذشتن از منافع خود بر وسوسه دروغ گویی غلبه می&zwnj;کنند. ولی در زندگی واقعی، برخی عناصر دروغ گفتن و نااخلاقی بودن را تسهیل می&zwnj;کنند. هنر مهم اصغر فرهادی در نشان دادن این نکته ظریف و مهم است. نادر و راضیه هر دو علاوه بر آنکه انگیزه منفعت شخصی برای دروغ گفتن دارند به عناصر دیگری هم نیاز دارند که آنها را به دروغ گفتن آماده کند. آنها اول باید بتوانند به خودشان دروغ بگویند. انسانها برای دروغ گفتن اول به خودشان دروغ می&zwnj;گویند تا ندای وجدان اخلاقی خود را خاموش کنند. درست است که سقط جنین راضیه به خاطر هل دادن نادر نیست ولی راضیه وقتی با ماشین تصادف کرد که در خیابان با عجله به دنبال پدر نادر می&zwnj;دوید. با این عنصر، راضیه &quot;جرات پیدا می&zwnj;کند&quot; که دروغ بگوید چون باز نادر یا خانواده او عامل این سقط است. این فریب قضاوت اخلاقی حتی به نظر می&zwnj;رسد که بر &quot;قضاوت شناختی&quot; راضیه هم تاثیر گذاشته است و او ناخودآگاه در &quot;واقعیت&quot; سقط جنین دچار شک می&zwnj;شود و گویا احتمال این را می&zwnj;دهد که وقتی توسط نادر هل داده شد، جنین ضربه دید. نادر هم از حامله بودن راضیه اطلاع داشت ولی &quot;در آن لحظه&quot; ای که راضیه را هل می&zwnj;داد، همانطور که به دخترش ترمه می&zwnj;گوید، متوجه حامله بودن راضیه نبود. بنابراین او واقعا (در آن لحظه&zwnj;ای که راضیه را هل داد) متوجه حامله بودن راضیه نبود. پس نادر هم مستمسکی داشت که به خودش و متعاقبا به دیگران دروغ بگوید.<img align="left" width="300" vspace="20" height="194" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/nadersimin4.jpg" /></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>جنبه&zwnj;های آموزشی و درمانی</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">همان طور که گفته شد پلورالیسم نکته برجسته این فیلم است. هم پلورالیسم در ماهیت و منبع اخلاق (دینی، سکولار، وظیفه، پیامد و ...) یعنی نقد انحصارگرایی اخلاقی و هم پلورالیسم در سطوح مختلف اخلاقی بودن (اخلاقی بودن فازی) که نوعی نقد مطلقگرایی اخلاقی و مشروعیت دادن به &quot;معمولی و متوسط&quot; بودن اخلاقی است. از این حیث، فیلم جنبه آموزشی و درمانی (اخلاقی - روانشناختی) برای بیننده و جامعه دارد.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">نقش آموزیش و درمانی فیلم در آن است که اولا تماشاگر از تقسیم دیگران به دینی و غیر دینی، اخلاقی و غیراخلاقی، و به تبع خوب و بد بودن آنها را نتیجه نمی&zwnj;گیرد و خود این نکته به نوعی همزیستی مسالمت آمیز دو گروه دینی و غیر دینی کمک می&zwnj;کند. ثانیا انسانها با دست برداشتن از &quot;کمالگرایی&quot; اخلاقی می&zwnj;توانند از احساس گناه دائمی ناشی از &quot;عدم پایبندی مطلق و کامل اخلاقی&quot; رها بشوند، با خود آشتی کنند و بر اخلاقی زیستن خود امیدوار بشوند. ثالثا گذر از کمال گرایی اخلاقی می&zwnj;تواند به حق دادن به دیگران در &quot;غیرکامل&quot; بودن هم تعمیم داده شود. ما با فراتر رفتن از طبقه بندیهای ثنویتی دیگران به کامل و غیر کامل و حق دادن به دیگران برای &quot;معمولی بودن&quot; و ارتکاب برخی لغزشهای اخلاقی با دیگران هم آشتی می&zwnj;کنیم و امکان دوست داشتن آنها را برای خود به وجود می&zwnj;آوریم.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><b>نقد مرجعیت&zwnj;های سیاسی: نقد قدرت و نیاز به آن اخلاق مطلق و انحصاری</b></div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">مراجع قدرت برای کنترل کردن راحتتر مردم همیشه گزاره&zwnj;های اخلاقی را به طور مطلق تبلیغ کرده&zwnj;اند. اخلاق از این حیث مثل دین یکی از ابزارهای کنترل و اعمال قدرت توسط مراجع قدرت بوده است. عدم پاینبدی همیشگی و مطلق شخصیتهای فیلم به موازین اخلاقی ما را از زیر فشار مطلقگرایی اخلاقی که سنت و جامعه و مراجع قدرت از ما طلب می&zwnj;کنند، نجات می&zwnj;دهد.&nbsp;<img align="right" width="300" vspace="20" height="194" alt="" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/nadersimin5.jpg" />با نقد مطلق گرایی و انحصارگرایی اخلاقی، فیلم، مراجع قدرت در جامعه را هم مورد انتقاد قرار می&zwnj;دهد. قدرت سیاسی فعلی در ایران با دامن زدن به انحصارگرایی اخلاقی (در اخلاق دینی) و تقسیم شهروندان به دینی و غیر دینی و تلویحا اخلاقی و غیر اخلاقی، همزیستی مسالمت آمیز و دوستی و تعامل بین گروه دینی و غیردینی را، که گویا متاثر از شرایط مدرن و همینطور رادایکالیسم مذهبی حکومت در حال افزایش است، مشکل می&zwnj;کند.&nbsp;</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL">جدایی نادر از سیمین با خلق و تصویر شخصیتهای دوست داشتنی ولی در عین حال غیر کامل (اخلاقی) خود، به بیینده امکان و شانس دوست داشتن &quot;غیر کامل&quot;ها، از جمله خود، را میدهد. دوست داشتنی که در زیر فشار &quot;مطلقگرایی و کمالگرایی اخلاقی&quot; تحمیل شده از سوی مراجع قدرت، تضعیف شده است. این نگاه می&zwnj;تواند به بهبود جامعه ایرانی، که به تعبیر برخی کارشناسان از لحاظ روانی و اخلاقی آشفته است، کمک کند.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> <div dir="RTL"><strong>پانویس&zwnj;ها</strong></div> <div><br /> <div id="ftn1"> <div dir="RTL"><a title="" name="_ftn1" href="#_ftnref1"><span dir="LTR"><span><span><span>[1]</span></span></span></span></a>برخی از سوالهایی مربوط به حوزه فلسفه اخلاق&nbsp; که در این فیلم قابل شناسایی هستند عبارت اند از: متافیزیکی-دینی (اشعری- داستایوفسکی) و یا عقلی &ndash; سکولار (معتزلی) بودن اخلاق، انحصارگرایی و یا پلورالیسم اخلاقی، وظیفه گرایی (کانتی) و پیامدگرایی (جان استوارت میل)، مطلق گرایی - کمالگرایی و یا نسبی گرایی اخلاقی.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> </div> <div id="ftn2"> <div dir="RTL"><a title="" name="_ftn2" href="#_ftnref2"><span dir="LTR"><span><span><span>[2]</span></span></span></span></a>&nbsp;این نوشته الزاما قصد تحلیل قصد و نیت نویسنده و کارگردان فیلم را ندارد. این نقد با لحاظ مفهوم &quot;مرگ مولف&quot; نوشته می شود و تنها &quot;یک&quot; خوانش &quot;ممکن&quot; از این فیلم است که متاثر از شرایط هرمنیوتیک و جهان زیست نویسنده است. بر اساس این نگاه در نقد هنری و هرمنیوتیک، هدف، و یا تنها هدف، مخاطب یک اثر (خواه متن، موسیقی،&nbsp; تابلو نقاشی و فیلم باشد و یا یک موقعیت از جمله گفتار و نوشتار و کردار معمولی یک انسان یا یک غیر انسان) لزوما نباید (و نمی تواند) فهم منظور آفریننده اثر نیست. بلکه هر مخاطب مستقل از مولف می تواند تفسیر و برداشت خود از اثر را داشته باشد. طبیعتا برداشت هر فرد متناسب و متاثر از شرایط هرمنیوتیک وی است و ما به اندازه مخاطب، فهم و تفسیر از یک اثر داریم. اهیمت و قوت یک اثر در امکانی است که آن به مخاطبان برای تفسیرهای مختلف از خود می دهد. در این خصوص مطالعه مفاهیم &quot;مرگ نویسنده&quot; و &quot;خوانش&quot; رولان بارت و &quot;هرمنیوتیک فلسفی&quot; هایدگر و گادامر توصیه می شوند.</div> </div> <div id="ftn3"> <div dir="RTL"><a title="" name="_ftn3" href="#_ftnref3"><span dir="LTR"><span><span><span>[3]</span></span></span></span></a>منظور از &quot;اخلاق فازی&quot; در اینجا نه طیفی و نسبی بودن اصول اخلاقی، بلکه نسبی بودن میزان اخلاقی بودن افراد است. لذا تعبیر دقیق &quot;اخلاقی بودن فازی&quot; است ولی با توجه به سرراست بودن &quot;اخلاق فازی&quot; و نداشتن آلترناتیو بهتر، فعلا آن را به کار می برم.</div> <div dir="RTL">&nbsp;</div> </div> </div> <p>&nbsp;</p>