کنکاش در رمز و رازهای زندگی

سارا شاد - شکوفه آذر نویسنده&zwnj;ای است که خودش را به شدت مدیون روزنامه&zwnj;نگاری و جهانگردی می&zwnj;داند. او با وجود آنکه از کودکی آرزو داشته نویسنده شود، در تمام این سال&zwnj;ها که به روزنامه&zwnj;نگاری، عکاسی و نوشتن سفرنامه&zwnj;هایش در روزنامه&zwnj;ها مشغول بوده تنها یک مجموعه داستان منتشر کرده است.  «روزگودال» تنها مجموعه داستانی این نویسنده و روزنامه&zwnj;نگار جوان است که به گفته خودش هرچه بیشتر به سمت آرزوی دیرینه&zwnj;اش یعنی نویسندگی پیش رفته، متوجه شده که برای این&zwnj;کار چقدر دستمایه و تجربه کم دارد و فضاهایی را که مایل به ترسیم آنهاست، نمی&zwnj;شناسد. می&zwnj;گوید: «با خودم روراست و صادق بودم. اولین و مهم&zwnj;ترین چیزی که کم داشتم شناختن جامعه خودم و مردم سرزمینم با همه پیچیدگی&zwnj;هایش بود. مردم ایران و اساساً مردم شرق پیچیده و غیر قابل توضیح هستند؛ درست چیزی که به درد داستان&zwnj;نویسی می&zwnj;خورد.». او برای شناخت خودش، مردمش و مسائل سرزمینش حوزه کاری&zwnj;اش در روزنامه&zwnj;نگاری را از ادبی به اجتماعی تغییر داده و در همان حال به مدت چهار سال همراه با گروهی زیر نظر آقای حسن انوشه در کار نوشتن دانشنامه ادبی بوده است.   نوشتن برای او مثل زایمان نیست، بلکه خودجوش و خودبه&zwnj;خودی است و حالا که از ایران دور است و در استرالیا زندگی می&zwnj;کند، وقت زیادی دارد که فقط روی نویسندگی تمرکز کند اما به گفته خودش درگیر زبان و دوری از ایران است؛ هرچند که شاید این حرف قدیمی&zwnj;ها درست باشد که «محدودیت خلاقیت می&zwnj;آورد». در ادامه گفت&zwnj;وگوی مرا با این نویسنده و روزنامه&zwnj;نگار می&zwnj;خوانید:   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />می&zwnj;دانم تو روزنامه&zwnj;نگار هستی و در این زمینه سابقه کاری بیشتری داری. اما اجازه بده از «روز گودال» حرف بزنیم. کتابی که وقتی آن را خواندم هیجان&zwnj;زده شدم. دو سال پیش بود به نظرم. پیش خودم فکر کردم فضای ادبی امروز چقدر به این داستان&zwnj;ها نیاز داشت آن هم توسط یک نویسنده&zwnj; زن. چه شد که از فضای روزنامه&zwnj;نگاری به سمت داستان&zwnj;نویسی کشیده شدی؟ وقتی داستا&zwnj;&zwnj;ن&zwnj;هایت را می&zwnj;خواندم متوجه شدم که رد پای سفرهایی که رفته&zwnj;ای و حتی سفرنامه&zwnj;هایی که نوشته&zwnj;ای و همچنین تجربه&zwnj;هایت در روزنامه&zwnj;نگاری در این داستان&zwnj;ها هویداست. اما برایم جالب است بدانم چطوری به جای نوشتن سفرنامه و گزارش به سمت داستان&zwnj;نویسی پیش رفتی؟   شکوفه آذر - یادم هست از وقتی که خیلی کوچک بودم، حدوداً چهار - پنج سالم بود، در «شغل&zwnj;بازی» همیشه به خواهر&zwnj;هایم می&zwnj;گفتم: می&zwnj;خواهم نویسنده و جهانگرد بشوم. من از پدری نویسنده و شاعر و مادری معلم به دنیا آمدم و در خانه&zwnj;ای بزرگ شدم که سرتاسرش کتاب بود و تابلو نقاشی و مجسمه&zwnj;های گلی و موسیقی&zwnj;های ناب. خانه&zwnj;ای که در باغ و جنگل ۱۳ هکتاری در شمال ایران قرار داشت، با گوشه&zwnj;های بکر و مرموزی که همیشه تو را به خود فرا می&zwnj;خواند. روی تپه&zwnj;ای بزرگ با چشم&zwnj;انداز خانه&zwnj;های روستایی و شالیزار و جنگل&zwnj;های مه&zwnj;آلود دوردست، و صدای سوت قطاری که هر بعد از ظهر مرا وامی&zwnj;داشت از خودم بپرسم: پشت این تپه&zwnj;ها و شالیزار&zwnj;ها چه جور جاهایی هست؟   در خانه ما کتابخوانی، مشاعره، آواز خواندن، مجسمه&zwnj;سازی و نقاشی، تفریحات روزمره به حساب می&zwnj;آمد، به علاوه ماجراجویی در باغ و جنگلی بکر که مختص خانواده ما بود. یادم هست که در همه دوران کودکی و نوجوانی دو تفریح عمده داشتم: گم کردن خودم در گوشه و کنار جنگل و کتابخوانی. آنقدر در گوشه&zwnj;های بکر و عجیب و غریب جنگل می&zwnj;ماندم تا بالاخره یکی از اهالی خانه مرا صدا کند. صدایی که در تنه&zwnj;های توخالی درخت&zwnj;ها، لانه&zwnj;های پرنده&zwnj;ها و جوجه&zwnj;تیغی&zwnj;ها می&zwnj;پیچید تا به من برسد. از نظر من همه این&zwnj;ها پررمز و راز و اسطوره&zwnj;ای و افسانه&zwnj;ای بود. هر کتابی که می&zwnj;خواندم آن را در جنگل برای خودم بازسازی می&zwnj;کردم و اینطور شد که نویسندگی مثل لانه پرستوهای مهاجر در مو&zwnj;هایم لانه کرد.   <blockquote> <img align="middle" height="145" width="196" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/shoazsa01.jpg" alt="" />شکوفه آذر: تا این لحظه از زندگی، «شکوفه آذر» در این&zwnj;ها معنا پیدا می&zwnj;کند: سفر، خواندن، نوشتن و کنکاش در رمز و رازهای زندگی. </blockquote> با این توضیحات می&zwnj;بینی که تمایل پیدا کردن به فضاهای هنری و جهانگردی و ماجراجویی امری اجتناب&zwnj;ناپذیر برای من بود. روحیه ماجراجویی مرا به سمت روزنامه&zwnj;نگاری سوق داد. من ابتدا خبرنگار حوزه ادب و فرهنگ بودم و گه&zwnj;گاه برای خودم داستان می&zwnj;نوشتم. اما هرچه بیشتر به سمت آرزوی دیرینه&zwnj;ام یعنی نویسندگی پیش می&zwnj;رفتم، می&zwnj;دیدم چقدر دستمایه کم دارم. چقدر تجربه کم دارم و فضاهایی را که مایل به ترسیم آن&zwnj;ها هستم، نمی&zwnj;شناسم. با خودم روراست و صادق بودم. اولین و مهم&zwnj;ترین چیزی که کم داشتم شناختن جامعه خودم و مردم سرزمینم با همه پیچیدگی&zwnj;هایش بود. مردم ایران و اساساً مردم شرق پیچیده و غیر قابل توضیح هستند؛ درست چیزی که به درد داستان&zwnj;نویسی می&zwnj;خورد.   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />اما رمان&zwnj;های خارجی را می&zwnj;خواندی؟   بله. به رمان&zwnj;های خارجی که می&zwnj;خواندم و دوستشان داشتم فکر می&zwnj;کردم و دلایل برتری آن&zwnj;ها را نسبت به آثار ایرانی می&zwnj;جستم. یکی از مهم&zwnj;ترین دلایل برتری آن&zwnj;ها را در داشتن هستی&zwnj;شناسی و جهانبینی، می&zwnj;دانستم. در نتیجه از خودم می&zwnj;پرسیدم: جهان&zwnj;بینی تو مثلاً در مورد زنانگی چیست؟ یا در مورد نوع حاکمیت بر جامعه؟ یا دین یا عشق و.... مدام از خودم سؤال می&zwnj;کردم و می&zwnj;کنم. مثلا مرز زنانگی با مردانگی در فرهنگ شرق چیست؟ یا به قول میلان کوندرا وقتی از عشق حرف می&zwnj;زنیم واقعاً از چه چیزی حرف می&zwnj;زنیم؟   این افکار در من زنده بودند و سؤال می&zwnj;کردند و جواب می&zwnj;جستند. بالاخره بعد از حدود شش – هفت سال کار در حوزه ادب و فرهنگ به خودم گفتم: برای نویسنده شدن شناخت و ورود به فضای ادبی کشورت کافی نیست. تو باید مردم، خودت و زندگی را بشناسی و اتفاقاً باید تا می&zwnj;توانی از فضای ادبی کشورت دور باشی تا آنچه که می&zwnj;نویسی تقلیدی از سبک&zwnj;ها و اندیشه&zwnj;های رایج نباشد. برای یافتن «خودم» باید از همه فاصله می&zwnj;گرفتم، زیرا من گذشته&zwnj;ای به شدت ادبی داشتم. پدرم ادیب بود. در دبیرستان، رشته فرهنگ و ادب خوانده بودم و در دانشگاه رشته زبان و ادبیات فارسی. پس از دانشگاه به مدت چهار سال همراه با گروهی زیر نظر آقای حسن انوشه در کار نوشتن دانشنامه ادبی بودم. در روزنامه&zwnj;نگاری هم حوزه کاریم ادبیات بود. وقتی به اینجا رسیدم، بلافاصله حوزه روزنامه نگاریم را از ادبی به اجتماعی تغییر دادم و در این مسیر چیزهای زیادی درباره زندگی، خودم و مردم یاد گرفتم. من در عرصه نویسندگی به شدت مدیون و حتی وابسته به جهان روزنامه&zwnj;نگاری و جهانگردی هستم.   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />برایم بگو وقتی داشتی «روز گودال» را خلق می&zwnj;کردی چه فرقی با شکوفه آذر، روزنامه&zwnj;نگار داشتی؟ اصلاً دو دنیای روزنامه&zwnj;نگاری و نویسندگی را از هم جدا می&zwnj;دانی؟   نویسندگی بخش عمیق، رمز&zwnj;شناس و رمزگشای زندگی من است. بخشی که باید در آن مکث کرد، شک کرد، اندیشید، عمیق شد، با آن خندید و گریست. بخشی است که باید در آن، همه یقین&zwnj;ها را شست و از خود و زندگی سؤال کرد. پاسخ&zwnj;هایی چندوجهی جست. باید در حواس چنان عمیق شد که کوچک&zwnj;ترین نسیم و صدای بیرونی تو را برآشفته کند چون از جهان دیگری به تو می&zwnj;وزد. جهانی که در هنگام نویسندگی، تو به آن تعلق نداری. تو فقط در درون هستی. درون خودت، درون کودکی، درون هستی و درون معنا&zwnj;ها. اما روزنامه&zwnj;نگاری، بخش و جنبه دیگر وجود من است که به شدت شیفته آن هستم. بخشی است که نمی&zwnj;توانی در آن مکث کنی، نمی&zwnj;توانی عمیق بشوی و نمی&zwnj;توانی تردید کنی. باید جسور و قاطع باشی. باید زیاد بدانی و زیاد سؤال کنی.   روزنامه&zwnj;نگاری، زمان و مکان ماجراجویی، هیجان، قطعیت و به سؤال کشیدن ابعاد مادی و اجتماعی زندگی است درحالی که در بعد نویسندگی، تو معنای زندگی را به چالش می&zwnj;کشی. مثل هر چیزی در این هستی، برای رسیدن به عمق باید از سطح گذشت. روزنامه&zwnj;نگاری سطح و پوسته سوالات هستی&zwnj;شناسانه من است که در نویسندگی از جنبه&zwnj;ای عمیق&zwnj;تر، اسطوره&zwnj;ای و خیالی به آن&zwnj;ها جواب می&zwnj;دهم. مثلاً در بعد روزنامه&zwnj;نگاری من گزارش سفر&zwnj;هایم را به صورت عینی، با ادبیاتی گزارشی و صریح می&zwnj;نویسم. مثل ۲۰ قسمت گزارش سفر&zwnj;هایم که در روزنامه شرق - فکر می&zwnj;کنم سری دوم روزنامه شرق - منتشر شد. در آنجا حواسم هست که خواننده دوست دارد چه اطلاعاتی بداند و همان&zwnj;ها را در اختیار او قرار می&zwnj;دهم.   حواسم هست که جاذبه&zwnj;های گزارش&zwnj;نویسی را با جاذبه&zwnj;های توریستی و جاذبه&zwnj;های مرموز زندگی بیامیزم. اما در نویسندگی مثلاً در داستان «روز گودال» - که روی دیگر جهانگردی است - نه تنها در جست&zwnj;و&zwnj;جوی رفع نیاز خواننده نیستم بلکه به نوعی به دنبال این هستم که خواننده خاص خودم را خلق کنم، تربیت کنم. در آنجا به معنای سفر و زندگی در سفر زندگی می&zwnj;پردازم. یعنی دقیقاً به موضوعاتی که من در سطح روزنامه&zwnj;نگاری و گزارش سفرنویسی، جایی برای پرداخت به آن&zwnj;ها ندارم. داستان «روز گودال» مجالی است که همه آن جاذبه&zwnj;ها و زیبایی&zwnj;هایی را که رفته&zwnj;ای و دیده&zwnj;ای به زیر سؤال بکشی و از خودت بپرسی که آیا مرگ، به&zwnj;&zwnj; همان اندازه زندگی زیبا نیست؟   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />وقتی داشتی «روز گودال» را می&zwnj;نوشتی، آیا روزنامه&zwnj;نگاری هم می&zwnj;کردی؟   بله طبیعتاً. روزنامه نگاری شغل من بوده و هست. حتی با اینکه تازه به استرالیا آمده&zwnj;ام و فعلاً کار روزنامه&zwnj;نگاری مشخصی نمی&zwnj;کنم، همچنان شغل خودم را روزنامه&zwnj;نگاری می&zwnj;دانم   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />می&zwnj;خواهم بپرسم فاصله گرفتن از روزنامه&zwnj;نگاری و ورود به فضای نویسندگی برایت دشوار نبود؟   باید جواب بدهم که نه چندان. در واقع برای من به امری روزمره تبدیل شده است. چون برای من روزنامه&zwnj;نگاری مثل فضایی است که هر روز با دیگران دارم و نویسندگی فضایی است که منحصر به خودم است. همانطور که هر روز، اوقاتی را به خودم اختصاص می&zwnj;دهم، آن کلید روشن می&zwnj;شود، اوقاتی را هم که به دیگران اختصاص می&zwnj;دهم، آن یکی دیگر کلید روشن می&zwnj;شود. کافی است فضای خانه را خلوت کنم، در اتاق را به روی خودم ببندم، جلوی لب&zwnj;تابم بنشینم و کلید ذهنم را روشن کنم. درست مثل فرورفتن در عمق مدیتیشن یا خواب. دستوری است که به ذهنم می&zwnj;دهم تا وارد سطح و لایه عمیق&zwnj;تری بشود. در واقع درک زیادی از نویسندگانی که می&zwnj;گویند نوشتن برایشان مثل زایمان است، ندارم. نویسندگی برایم خودجوش و خودبه&zwnj;خودی&zwnj;ست.   <blockquote> <img align="middle" height="299" width="196" src="http://zamanehdev.redbee.nl/u/wp-content/uploads/shoazsa02.jpg" alt="" />روز گودال، نوشته شکوفه آذر </blockquote>   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />وقتی «روز گودال» را خواندم حس کردم تو باید روزنامه&zwnj;نگاری را ببوسی و کنار بگذاری، بنشینی و فقط داستان بنویسی. منتظر مجموعه&zwnj;های بعدی از تو بودم. این حس من بود. تو خودت هیچوقت به این حس دچار نشدی؟   این برنامه و هدف زندگی من است. سال&zwnj;ها در ایران این آرزو را داشتم که بتوانم فعالیت روزنامه&zwnj;نگاریم را محدود کنم و بدون دغدغه معاش فقط بنویسم. من برای نوشتن به خاک و خاطره ایران نیاز داشتم و دارم. این همیشه مانع من بود که از ایران خارج شوم اما بالاخره دست روزگار مرا از ایران بیرون کشید. حالا وقت زیاد دارم که فقط روی نویسندگی تمرکز کنم اما از خاک ایران دور هستم. حالا درگیر سانسور نیستم اما درگیر زبان و دوری از ایران هستم. ولی به قول قدیمی&zwnj;ها «محدودیت خلاقیت می&zwnj;آورد». خدا کند که اینطور باشد.   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />چرا بعد از آن مجموعه دیگر مجموعه داستانی منتشر نکردی؟ آیا باز هم داستان نوشتی یا نه؟   قصد من از نویسندگی، نشان دادن چیرگی بر سبک&zwnj;های نویسندگی نیست؛ چیزی که به نظر من آسیب و مصیبت ادبیات داستان&zwnj;نویسی ایران است. اغلب نویسنده&zwnj;های ایران، قصه&zwnj;پردازان خوب اما متفکران بدی هستند. آن&zwnj;ها با کتاب&zwnj;هایشان سبک قصه&zwnj;گویی&zwnj;شان را به نمایش می&zwnj;گذارند. من نمی&zwnj;خواهم اینطور باشم. در نتیجه من درگیر عمق و معنای زندگی هستم. هرگز «چگونگی شرح داستان»، دغدغه اصلی من نبوده و نیست. چگونگی و سبک نوشتن به هنگام نوشتن و بسته به جهان خیالی داستانی، خود به خود خلق می&zwnj;شود. آنچه مرا درگیر می&zwnj;کند اندیشه پشت داستان است. شما ببینید، داستایوسکی، میلان کوندرا، مارکز، مارگریت دوراس، وولف، همینگوی، سلینجر و حتی جک لندن، نویسندگان و نوآوران بزرگ عصر خود هستند. دوست دارم اینجا بگویم که من عاشق سبک زندگی و نوشته&zwnj;های جک لندن هستم.   طبیعتاً وقتی تو اینطور به جهان داستان&zwnj;نویسی می&zwnj;اندیشی، خیلی پرکار نیستی یا در واقع خیلی زود به زود نوشته&zwnj;هایت را منتشر نمی&zwnj;کنی. به عبارت دیگر شاید بشود اینطور گفت: روزنامه&zwnj;نگاری، حس مرا از شهرت پر کرده است. کافی است اسم مرا - همانطور که اسم هر روزنامه&zwnj;نگار دیگری را - در گوگل سرچ بدهی و ببینی که چقدر مقاله و گزارش و مصاحبه از من منتشر شده است و این&zwnj;ها شاید یک سوم تعداد مقالاتی است که از من منتشر شده. در نتیجه خوشبختانه روزنامه&zwnj;نگاری این خدمت را هم به من کرد که به دنبال دیدن اسم خودم در سکوی روزنامه&zwnj;فروشی&zwnj;ها و کتابفروشی&zwnj;ها نیستم. به دنبال این هستم که در مسیر رسیدن به پرسش&zwnj;های زندگیم، آن&zwnj;ها را در قالب رمان و داستان به دیگران هم منتقل کنم. الان مشغول نوشتن رمانی هستم.   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />خبر خوبی است که من از شنیدنش خوشحال شدم و مشتاقم بدانم درباره چی می&zwnj;نویسی؟ ردپای روز گودال را می&zwnj;توان در رمانت هم دید؟ و اینکه چقدر از رمانت را نوشته&zwnj;ای تا به حال؟   داستان کودک یا در واقع نوجوانی است که تنها جرمش در خانواده این است که علی&zwnj;رغم وضعیت بی&zwnj;رحمانه&zwnj;ای که برای خانواده پیش آمده، نمی&zwnj;خواهد از اتمسفر کودکی&zwnj;اش خارج شود. در حالی که خانواده از فقر، جنگ و افسردگی ناشی از رفتن پدر خانواده، بی&zwnj;رحم و عبوس و بیش از حد واقع&zwnj;گرا شده&zwnj;اند، او اصرار دارد که در عوالم زیبای خواب، بازی&zwnj;گوشی، بی&zwnj;خیالی و افسانه&zwnj;های خودساخته&zwnj;اش فرورود. او در این فضا محکوم به نابودی&zwnj;ست. مقدار زیادی از آن را در ذهنم نوشته&zwnj;ام اما تنها یک سوم کار نوشته شده. این را هم اعتراف کنم، علی&zwnj;رغم بهانه&zwnj;های مثلاً روشنفکرانه&zwnj;ای که برای شما در مورد کم&zwnj;کاریم آورده&zwnj;ام، تنبلی هم عامل مهمی است.   <img align="absBottom" src="http://www.zamaaneh.com/pictures-new/Communicate-icon.png" alt="" />فضای داستان&zwnj;هایی که من از تو خوانده&zwnj;ام سوررئال هستند در حالی&zwnj;که تو به عنوان یک روزنامه&zwnj;نگار همواره باید رئال نوشته باشی. چرا برای داستان نویسی این سبک را انتخاب کردی؟ چرا به&zwnj;&zwnj; همان سبک ژورنالیستی، داستان ننوشتی؟ نگاهت که در داستان&zwnj;نویسی هم&zwnj;&zwnj; همان نگاه تیزبینانه یک روزنامه&zwnj;نگار است.   در واقع مطمئن نیستم که آنچه می&zwnj;نویسم اسمش سوررئال باشد. شاید رئالیسم جادویی بیشتر مناسب باشد. من در به&zwnj;کار بردن اسامی مکاتب ادبی خیلی محتاط هستم چون ما در زمانه «تلفیق&zwnj;ها» زندگی می&zwnj;کنیم. همه چیز در همه چیز تلفیق شده است یا می&zwnj;تواند تلفیق بشود. اما به هر حال آن نحوی که در داستان&zwnj;نویسی به سراغش می&zwnj;روم و آنچه در روزنامه&zwnj;نگاری می&zwnj;نویسم، دو روی یک سکه هستند. هر کدام بی&zwnj;&zwnj;&zwnj;نهایت برای من جاذبه دارند اما هر کدام جای خودش را دارد. نمی&zwnj;خواهم با هم تداخل کنند. نمی&zwnj;دانم شاید هم روزی بشود که داستان&zwnj;های بیشتری به سبک رئال بنویسم. در مجموعه داستان «روز گودال» هم داستان «ساعت کار» داستانی رئال است. اما فعلاً رمز و راز زندگی را اینطور می&zwnj;بینم. مثلاً دقیقاً یادم هست که وقتی بچه بودم باور داشتم و می&zwnj;دیدم که زیرسیگاری&zwnj;ها و کتاب&zwnj;های پدرم در اتاق مطالعه او پرواز می&zwnj;کنند. من واقعاً می&zwnj;دیدم. یا به یاد دارم که چطور در یک صبح زود تابستانی، شبنم روی علف&zwnj;ها بخار شدند و مثل ارواح از زمین بلند شدند و به ابر&zwnj;ها پیوستند. من کوچ میلیونی زنبورهای عسل را دیده&zwnj;ام که آسمان را برای دقایقی مثل هوای گرگ و میش تیره و تار کردند. من هاله بسیار بسیار عظیم ماه را دیدم که نصف آسمان را پر کرده بود و دیدم که کرم&zwnj;های

۳ اردیبهشت ۱۳۹۱

۱۲ دقیقه

سارا شاد - شکوفه آذر نویسنده‌ای است که خودش را به شدت مدیون روزنامه‌نگاری و جهانگردی می‌داند. او با وجود آنکه از کودکی آرزو داشته نویسنده شود، در تمام این سال‌ها که به روزنامه‌نگاری، عکاسی و نوشتن سفرنامه‌هایش در روزنامه‌ها مشغول بوده تنها یک مجموعه داستان منتشر کرده است.

«روزگودال» تنها مجموعه داستانی این نویسنده و روزنامه‌نگار جوان است که به گفته خودش هرچه بیشتر به سمت آرزوی دیرینه‌اش یعنی نویسندگی پیش رفته، متوجه شده که برای این‌کار چقدر دستمایه و تجربه کم دارد و فضاهایی را که مایل به ترسیم آنهاست، نمی‌شناسد. می‌گوید: «با خودم روراست و صادق بودم. اولین و مهم‌ترین چیزی که کم داشتم شناختن جامعه خودم و مردم سرزمینم با همه پیچیدگی‌هایش بود. مردم ایران و اساساً مردم شرق پیچیده و غیر قابل توضیح هستند؛ درست چیزی که به درد داستان‌نویسی می‌خورد.». او برای شناخت خودش، مردمش و مسائل سرزمینش حوزه کاری‌اش در روزنامه‌نگاری را از ادبی به اجتماعی تغییر داده و در همان حال به مدت چهار سال همراه با گروهی زیر نظر آقای حسن انوشه در کار نوشتن دانشنامه ادبی بوده است.

نوشتن برای او مثل زایمان نیست، بلکه خودجوش و خودبه‌خودی است و حالا که از ایران دور است و در استرالیا زندگی می‌کند، وقت زیادی دارد که فقط روی نویسندگی تمرکز کند اما به گفته خودش درگیر زبان و دوری از ایران است؛ هرچند که شاید این حرف قدیمی‌ها درست باشد که «محدودیت خلاقیت می‌آورد». در ادامه گفت‌وگوی مرا با این نویسنده و روزنامه‌نگار می‌خوانید:

می‌دانم تو روزنامه‌نگار هستی و در این زمینه سابقه کاری بیشتری داری. اما اجازه بده از «روز گودال» حرف بزنیم. کتابی که وقتی آن را خواندم هیجان‌زده شدم. دو سال پیش بود به نظرم. پیش خودم فکر کردم فضای ادبی امروز چقدر به این داستان‌ها نیاز داشت آن هم توسط یک نویسنده‌ زن. چه شد که از فضای روزنامه‌نگاری به سمت داستان‌نویسی کشیده شدی؟ وقتی داستا‌‌ن‌هایت را می‌خواندم متوجه شدم که رد پای سفرهایی که رفته‌ای و حتی سفرنامه‌هایی که نوشته‌ای و همچنین تجربه‌هایت در روزنامه‌نگاری در این داستان‌ها هویداست. اما برایم جالب است بدانم چطوری به جای نوشتن سفرنامه و گزارش به سمت داستان‌نویسی پیش رفتی؟

شکوفه آذر - یادم هست از وقتی که خیلی کوچک بودم، حدوداً چهار - پنج سالم بود، در «شغل‌بازی» همیشه به خواهر‌هایم می‌گفتم: می‌خواهم نویسنده و جهانگرد بشوم. من از پدری نویسنده و شاعر و مادری معلم به دنیا آمدم و در خانه‌ای بزرگ شدم که سرتاسرش کتاب بود و تابلو نقاشی و مجسمه‌های گلی و موسیقی‌های ناب. خانه‌ای که در باغ و جنگل ۱۳ هکتاری در شمال ایران قرار داشت، با گوشه‌های بکر و مرموزی که همیشه تو را به خود فرا می‌خواند. روی تپه‌ای بزرگ با چشم‌انداز خانه‌های روستایی و شالیزار و جنگل‌های مه‌آلود دوردست، و صدای سوت قطاری که هر بعد از ظهر مرا وامی‌داشت از خودم بپرسم: پشت این تپه‌ها و شالیزار‌ها چه جور جاهایی هست؟

در خانه ما کتابخوانی، مشاعره، آواز خواندن، مجسمه‌سازی و نقاشی، تفریحات روزمره به حساب می‌آمد، به علاوه ماجراجویی در باغ و جنگلی بکر که مختص خانواده ما بود. یادم هست که در همه دوران کودکی و نوجوانی دو تفریح عمده داشتم: گم کردن خودم در گوشه و کنار جنگل و کتابخوانی. آنقدر در گوشه‌های بکر و عجیب و غریب جنگل می‌ماندم تا بالاخره یکی از اهالی خانه مرا صدا کند. صدایی که در تنه‌های توخالی درخت‌ها، لانه‌های پرنده‌ها و جوجه‌تیغی‌ها می‌پیچید تا به من برسد. از نظر من همه این‌ها پررمز و راز و اسطوره‌ای و افسانه‌ای بود. هر کتابی که می‌خواندم آن را در جنگل برای خودم بازسازی می‌کردم و اینطور شد که نویسندگی مثل لانه پرستوهای مهاجر در مو‌هایم لانه کرد.

شکوفه آذر: تا این لحظه از زندگی، «شکوفه آذر» در این‌ها معنا پیدا می‌کند: سفر، خواندن، نوشتن و کنکاش در رمز و رازهای زندگی.

با این توضیحات می‌بینی که تمایل پیدا کردن به فضاهای هنری و جهانگردی و ماجراجویی امری اجتناب‌ناپذیر برای من بود. روحیه ماجراجویی مرا به سمت روزنامه‌نگاری سوق داد. من ابتدا خبرنگار حوزه ادب و فرهنگ بودم و گه‌گاه برای خودم داستان می‌نوشتم. اما هرچه بیشتر به سمت آرزوی دیرینه‌ام یعنی نویسندگی پیش می‌رفتم، می‌دیدم چقدر دستمایه کم دارم. چقدر تجربه کم دارم و فضاهایی را که مایل به ترسیم آن‌ها هستم، نمی‌شناسم. با خودم روراست و صادق بودم. اولین و مهم‌ترین چیزی که کم داشتم شناختن جامعه خودم و مردم سرزمینم با همه پیچیدگی‌هایش بود. مردم ایران و اساساً مردم شرق پیچیده و غیر قابل توضیح هستند؛ درست چیزی که به درد داستان‌نویسی می‌خورد.

اما رمان‌های خارجی را می‌خواندی؟

بله. به رمان‌های خارجی که می‌خواندم و دوستشان داشتم فکر می‌کردم و دلایل برتری آن‌ها را نسبت به آثار ایرانی می‌جستم. یکی از مهم‌ترین دلایل برتری آن‌ها را در داشتن هستی‌شناسی و جهانبینی، می‌دانستم. در نتیجه از خودم می‌پرسیدم: جهان‌بینی تو مثلاً در مورد زنانگی چیست؟ یا در مورد نوع حاکمیت بر جامعه؟ یا دین یا عشق و.... مدام از خودم سؤال می‌کردم و می‌کنم. مثلا مرز زنانگی با مردانگی در فرهنگ شرق چیست؟ یا به قول میلان کوندرا وقتی از عشق حرف می‌زنیم واقعاً از چه چیزی حرف می‌زنیم؟

این افکار در من زنده بودند و سؤال می‌کردند و جواب می‌جستند. بالاخره بعد از حدود شش – هفت سال کار در حوزه ادب و فرهنگ به خودم گفتم: برای نویسنده شدن شناخت و ورود به فضای ادبی کشورت کافی نیست. تو باید مردم، خودت و زندگی را بشناسی و اتفاقاً باید تا می‌توانی از فضای ادبی کشورت دور باشی تا آنچه که می‌نویسی تقلیدی از سبک‌ها و اندیشه‌های رایج نباشد. برای یافتن «خودم» باید از همه فاصله می‌گرفتم، زیرا من گذشته‌ای به شدت ادبی داشتم. پدرم ادیب بود. در دبیرستان، رشته فرهنگ و ادب خوانده بودم و در دانشگاه رشته زبان و ادبیات فارسی. پس از دانشگاه به مدت چهار سال همراه با گروهی زیر نظر آقای حسن انوشه در کار نوشتن دانشنامه ادبی بودم. در روزنامه‌نگاری هم حوزه کاریم ادبیات بود. وقتی به اینجا رسیدم، بلافاصله حوزه روزنامه نگاریم را از ادبی به اجتماعی تغییر دادم و در این مسیر چیزهای زیادی درباره زندگی، خودم و مردم یاد گرفتم. من در عرصه نویسندگی به شدت مدیون و حتی وابسته به جهان روزنامه‌نگاری و جهانگردی هستم.

برایم بگو وقتی داشتی «روز گودال» را خلق می‌کردی چه فرقی با شکوفه آذر، روزنامه‌نگار داشتی؟ اصلاً دو دنیای روزنامه‌نگاری و نویسندگی را از هم جدا می‌دانی؟

نویسندگی بخش عمیق، رمز‌شناس و رمزگشای زندگی من است. بخشی که باید در آن مکث کرد، شک کرد، اندیشید، عمیق شد، با آن خندید و گریست. بخشی است که باید در آن، همه یقین‌ها را شست و از خود و زندگی سؤال کرد. پاسخ‌هایی چندوجهی جست. باید در حواس چنان عمیق شد که کوچک‌ترین نسیم و صدای بیرونی تو را برآشفته کند چون از جهان دیگری به تو می‌وزد. جهانی که در هنگام نویسندگی، تو به آن تعلق نداری. تو فقط در درون هستی. درون خودت، درون کودکی، درون هستی و درون معنا‌ها. اما روزنامه‌نگاری، بخش و جنبه دیگر وجود من است که به شدت شیفته آن هستم. بخشی است که نمی‌توانی در آن مکث کنی، نمی‌توانی عمیق بشوی و نمی‌توانی تردید کنی. باید جسور و قاطع باشی. باید زیاد بدانی و زیاد سؤال کنی.

روزنامه‌نگاری، زمان و مکان ماجراجویی، هیجان، قطعیت و به سؤال کشیدن ابعاد مادی و اجتماعی زندگی است درحالی که در بعد نویسندگی، تو معنای زندگی را به چالش می‌کشی. مثل هر چیزی در این هستی، برای رسیدن به عمق باید از سطح گذشت. روزنامه‌نگاری سطح و پوسته سوالات هستی‌شناسانه من است که در نویسندگی از جنبه‌ای عمیق‌تر، اسطوره‌ای و خیالی به آن‌ها جواب می‌دهم. مثلاً در بعد روزنامه‌نگاری من گزارش سفر‌هایم را به صورت عینی، با ادبیاتی گزارشی و صریح می‌نویسم. مثل ۲۰ قسمت گزارش سفر‌هایم که در روزنامه شرق - فکر می‌کنم سری دوم روزنامه شرق - منتشر شد. در آنجا حواسم هست که خواننده دوست دارد چه اطلاعاتی بداند و همان‌ها را در اختیار او قرار می‌دهم.

حواسم هست که جاذبه‌های گزارش‌نویسی را با جاذبه‌های توریستی و جاذبه‌های مرموز زندگی بیامیزم. اما در نویسندگی مثلاً در داستان «روز گودال» - که روی دیگر جهانگردی است - نه تنها در جست‌و‌جوی رفع نیاز خواننده نیستم بلکه به نوعی به دنبال این هستم که خواننده خاص خودم را خلق کنم، تربیت کنم. در آنجا به معنای سفر و زندگی در سفر زندگی می‌پردازم. یعنی دقیقاً به موضوعاتی که من در سطح روزنامه‌نگاری و گزارش سفرنویسی، جایی برای پرداخت به آن‌ها ندارم. داستان «روز گودال» مجالی است که همه آن جاذبه‌ها و زیبایی‌هایی را که رفته‌ای و دیده‌ای به زیر سؤال بکشی و از خودت بپرسی که آیا مرگ، به‌‌ همان اندازه زندگی زیبا نیست؟

وقتی داشتی «روز گودال» را می‌نوشتی، آیا روزنامه‌نگاری هم می‌کردی؟

بله طبیعتاً. روزنامه نگاری شغل من بوده و هست. حتی با اینکه تازه به استرالیا آمده‌ام و فعلاً کار روزنامه‌نگاری مشخصی نمی‌کنم، همچنان شغل خودم را روزنامه‌نگاری می‌دانم

می‌خواهم بپرسم فاصله گرفتن از روزنامه‌نگاری و ورود به فضای نویسندگی برایت دشوار نبود؟

باید جواب بدهم که نه چندان. در واقع برای من به امری روزمره تبدیل شده است. چون برای من روزنامه‌نگاری مثل فضایی است که هر روز با دیگران دارم و نویسندگی فضایی است که منحصر به خودم است. همانطور که هر روز، اوقاتی را به خودم اختصاص می‌دهم، آن کلید روشن می‌شود، اوقاتی را هم که به دیگران اختصاص می‌دهم، آن یکی دیگر کلید روشن می‌شود. کافی است فضای خانه را خلوت کنم، در اتاق را به روی خودم ببندم، جلوی لب‌تابم بنشینم و کلید ذهنم را روشن کنم. درست مثل فرورفتن در عمق مدیتیشن یا خواب. دستوری است که به ذهنم می‌دهم تا وارد سطح و لایه عمیق‌تری بشود. در واقع درک زیادی از نویسندگانی که می‌گویند نوشتن برایشان مثل زایمان است، ندارم. نویسندگی برایم خودجوش و خودبه‌خودی‌ست.

روز گودال، نوشته شکوفه آذر

وقتی «روز گودال» را خواندم حس کردم تو باید روزنامه‌نگاری را ببوسی و کنار بگذاری، بنشینی و فقط داستان بنویسی. منتظر مجموعه‌های بعدی از تو بودم. این حس من بود. تو خودت هیچوقت به این حس دچار نشدی؟

این برنامه و هدف زندگی من است. سال‌ها در ایران این آرزو را داشتم که بتوانم فعالیت روزنامه‌نگاریم را محدود کنم و بدون دغدغه معاش فقط بنویسم. من برای نوشتن به خاک و خاطره ایران نیاز داشتم و دارم. این همیشه مانع من بود که از ایران خارج شوم اما بالاخره دست روزگار مرا از ایران بیرون کشید. حالا وقت زیاد دارم که فقط روی نویسندگی تمرکز کنم اما از خاک ایران دور هستم. حالا درگیر سانسور نیستم اما درگیر زبان و دوری از ایران هستم. ولی به قول قدیمی‌ها «محدودیت خلاقیت می‌آورد». خدا کند که اینطور باشد.

چرا بعد از آن مجموعه دیگر مجموعه داستانی منتشر نکردی؟ آیا باز هم داستان نوشتی یا نه؟

قصد من از نویسندگی، نشان دادن چیرگی بر سبک‌های نویسندگی نیست؛ چیزی که به نظر من آسیب و مصیبت ادبیات داستان‌نویسی ایران است. اغلب نویسنده‌های ایران، قصه‌پردازان خوب اما متفکران بدی هستند. آن‌ها با کتاب‌هایشان سبک قصه‌گویی‌شان را به نمایش می‌گذارند. من نمی‌خواهم اینطور باشم. در نتیجه من درگیر عمق و معنای زندگی هستم. هرگز «چگونگی شرح داستان»، دغدغه اصلی من نبوده و نیست. چگونگی و سبک نوشتن به هنگام نوشتن و بسته به جهان خیالی داستانی، خود به خود خلق می‌شود. آنچه مرا درگیر می‌کند اندیشه پشت داستان است. شما ببینید، داستایوسکی، میلان کوندرا، مارکز، مارگریت دوراس، وولف، همینگوی، سلینجر و حتی جک لندن، نویسندگان و نوآوران بزرگ عصر خود هستند. دوست دارم اینجا بگویم که من عاشق سبک زندگی و نوشته‌های جک لندن هستم.

طبیعتاً وقتی تو اینطور به جهان داستان‌نویسی می‌اندیشی، خیلی پرکار نیستی یا در واقع خیلی زود به زود نوشته‌هایت را منتشر نمی‌کنی. به عبارت دیگر شاید بشود اینطور گفت: روزنامه‌نگاری، حس مرا از شهرت پر کرده است. کافی است اسم مرا - همانطور که اسم هر روزنامه‌نگار دیگری را - در گوگل سرچ بدهی و ببینی که چقدر مقاله و گزارش و مصاحبه از من منتشر شده است و این‌ها شاید یک سوم تعداد مقالاتی است که از من منتشر شده. در نتیجه خوشبختانه روزنامه‌نگاری این خدمت را هم به من کرد که به دنبال دیدن اسم خودم در سکوی روزنامه‌فروشی‌ها و کتابفروشی‌ها نیستم. به دنبال این هستم که در مسیر رسیدن به پرسش‌های زندگیم، آن‌ها را در قالب رمان و داستان به دیگران هم منتقل کنم. الان مشغول نوشتن رمانی هستم.

خبر خوبی است که من از شنیدنش خوشحال شدم و مشتاقم بدانم درباره چی می‌نویسی؟ ردپای روز گودال را می‌توان در رمانت هم دید؟ و اینکه چقدر از رمانت را نوشته‌ای تا به حال؟

داستان کودک یا در واقع نوجوانی است که تنها جرمش در خانواده این است که علی‌رغم وضعیت بی‌رحمانه‌ای که برای خانواده پیش آمده، نمی‌خواهد از اتمسفر کودکی‌اش خارج شود. در حالی که خانواده از فقر، جنگ و افسردگی ناشی از رفتن پدر خانواده، بی‌رحم و عبوس و بیش از حد واقع‌گرا شده‌اند، او اصرار دارد که در عوالم زیبای خواب، بازی‌گوشی، بی‌خیالی و افسانه‌های خودساخته‌اش فرورود. او در این فضا محکوم به نابودی‌ست. مقدار زیادی از آن را در ذهنم نوشته‌ام اما تنها یک سوم کار نوشته شده. این را هم اعتراف کنم، علی‌رغم بهانه‌های مثلاً روشنفکرانه‌ای که برای شما در مورد کم‌کاریم آورده‌ام، تنبلی هم عامل مهمی است.

فضای داستان‌هایی که من از تو خوانده‌ام سوررئال هستند در حالی‌که تو به عنوان یک روزنامه‌نگار همواره باید رئال نوشته باشی. چرا برای داستان نویسی این سبک را انتخاب کردی؟ چرا به‌‌ همان سبک ژورنالیستی، داستان ننوشتی؟ نگاهت که در داستان‌نویسی هم‌‌ همان نگاه تیزبینانه یک روزنامه‌نگار است.

در واقع مطمئن نیستم که آنچه می‌نویسم اسمش سوررئال باشد. شاید رئالیسم جادویی بیشتر مناسب باشد. من در به‌کار بردن اسامی مکاتب ادبی خیلی محتاط هستم چون ما در زمانه «تلفیق‌ها» زندگی می‌کنیم. همه چیز در همه چیز تلفیق شده است یا می‌تواند تلفیق بشود. اما به هر حال آن نحوی که در داستان‌نویسی به سراغش می‌روم و آنچه در روزنامه‌نگاری می‌نویسم، دو روی یک سکه هستند. هر کدام بی‌‌‌نهایت برای من جاذبه دارند اما هر کدام جای خودش را دارد. نمی‌خواهم با هم تداخل کنند. نمی‌دانم شاید هم روزی بشود که داستان‌های بیشتری به سبک رئال بنویسم. در مجموعه داستان «روز گودال» هم داستان «ساعت کار» داستانی رئال است. اما فعلاً رمز و راز زندگی را اینطور می‌بینم. مثلاً دقیقاً یادم هست که وقتی بچه بودم باور داشتم و می‌دیدم که زیرسیگاری‌ها و کتاب‌های پدرم در اتاق مطالعه او پرواز می‌کنند. من واقعاً می‌دیدم. یا به یاد دارم که چطور در یک صبح زود تابستانی، شبنم روی علف‌ها بخار شدند و مثل ارواح از زمین بلند شدند و به ابر‌ها پیوستند. من کوچ میلیونی زنبورهای عسل را دیده‌ام که آسمان را برای دقایقی مثل هوای گرگ و میش تیره و تار کردند. من هاله بسیار بسیار عظیم ماه را دیدم که نصف آسمان را پر کرده بود و دیدم که کرم‌های شب‌تاب چطور می‌توانند در یک ظرف شیشه‌ای مثل چراغ‌خواب، خواب مرا نورانی کنند. یا اگر بخواهم از خواب‌هایم بگویم... خواب‌ها نیمی از زندگی واقعی و روزمره من هستند. اگر این‌ها را به روانکاوم بگویم حتماً یا برایم دارو تجویز می‌کند یا یک ماه مرخصی استعلاجی.

و من فکر می‌کنم همین‌ها بودند که روز گودال را از نظر من متفاوت کردند. حالا هنوز هم تصمیم داری این‌ها را به روانکاوت نگویی تا رمانت را هم بنویسی؟

در واقع من دیگر سال‌هاست که روانکاوی ندارم. البته خیلی حیف است. زمانی روانکاو بسیار عالی و خبره‌ای داشتم که بالاخره او را از خودم رنجاندم. او از دست من عصبانی شد و همه جلساتش با من را منتفی کرد. خیلی متأسفم اما فقط اگر روزی دوباره روانکاو با مطالعه و عمیق و مهربانی مثل او پیدا کنم، باز هم برایش حرف خواهم زد. غیر از او و به‌خصوص در این کشورهای غربی، حرف‌های من احتمالاً خریداری ندارد.

یکی دو جا خواندم که به داستا‌‌ن‌هایت «عجیب» می‌گویند. خودت قبول داری که عجیب می‌نویسی؟

البته من این را قبول ندارم و معتقدم داستان‌های تو نه تنها عجیب نیستند بلکه بسیار ملموس هستند.

باید اول بگویی که منظور تو یا آن‌ها از «عجیب» چیست؟ بله می‌تواند اینطور باشد، اما عجیب نسبت به چه؟ نسبت به جهان ذهنی خودم، نه! نسبت به جهان ذهنی مردمی که عادت به خواندن رمان‌های رئال یا عامه‌پسند دارند، بله.

البته منظور آن‌ها را نمی‌دانم اما لابد اینکه یک زن از توی رودخانه بیرون می‌آید خیلی عجیب است. نیست؟ یا اینکه یک دختر توی حمام تاب بسته و تاب بازی می‌کند. البته این‌ها را من عجیب نمی‌دانم. چون شاید مثل تو من هم رازهایی دارم که هنوز به روانکاوم نگفته‌ام!

این‌ها‌‌ همان چیزهایی هستند که جهان ذهنی نویسنده‌ها را با یکدیگر متفاوت می‌کند. بدون این‌ها، هنر چه معنایی دارد؟ حتی در عکاسی که رئال‌ترین نوع هنر است هم عکاسان حرفه‌ای راز و رمزهایی با نور و سایه ایجاد می‌کنند که مثل امضاء پای عکس‌هایشان است. امیدوارم به هر حال من هم روزی با این به قول برخی عناصر «عجیب» که من آن‌ها را عناصر و نشانه‌های رئالیسم جادویی می‌دانم، به امضای خودم برسم.

در کارنامه تو فعالیت‌های گوناگونی به چشم می‌خورد که به نوعی با هم مرتبطند. برای کودکان هم نوشته‌ای پیش از این. اگر قرار باشد همه این فعالیت‌ها را کنار بگذاری و یکی را انتخاب کنی کدام خواهد بود؟

وقتی که انسان یاد بگیرد به زندگی‌اش به صورت یک کل نگاه کند، نه چهل تکه‌ای پاره‌پاره، می‌بیند که هیچ جزئی بدون دیگری ممکن و میسر نیست و همه آن‌ها درکنار هم کلیتی را به نام «من» ایجاد می‌کند. این «من» بدون نوشتن، خواندن، سفر و کنکاش در رمز و راز زندگی، دیگر «من» نیست. در نتیجه تا این لحظه از زندگی، «شکوفه آذر» در این‌ها معنا پیدا می‌کند: سفر، خواندن، نوشتن و کنکاش در رمز و رازهای زندگی.

در همین زمینه:
:: معرفی مجموعه داستان «روز گودال»، دفتر خاک، رادیو زمانه::
::سارا شاد در رادیو زمانه::