مشکل نابینایان: دیدن یا دیده شدن؟

دویست و ده سال از تولد لوئی بریل، مخترع فرانسوی خط ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان که به "خط بریل" معروف شده، می‌گذرد. از ۱۹۷۰، روز ۱۵ اکتبر هر سال، "روز جهانی عصای سفید" و از سال ۲۰۰۱ نیز چهارم ژانویه، مصادف با سالروز تولد لوئی بریل، "روز جهانی خط بریل" نامگذاری شده است. با این وجود، این دسته از معلولان جسمی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند و دسترسی آنان به کتاب‌های مخصوص خود همچنان در اغلب کشورهای جهان از جمله زادگاه بریل محدود است.

چه تعداد نابینا در جهان زندگی می‌کنند؟

برای فهم بهتر شرایط نابینایان و درک ضرورت رسیدگی به وضعیت آنان، اولین گام، دانستن تعداد کسانی است که دچار نابینایی یا کم‌بینایی هستند.

بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۱۵، حدود یک میلیارد و سیصد میلیون نفر از مردم جهان به گونه‌ای دچار ضعف بینایی هستند، اما مشکل بینایی ۲۵۳ میلیون از آنان جدی است، از جمله ۳۶ میلیون نفر از آنان که کاملا نابینا هستند.

این تعداد، ۳۵ درصد بیشتر از آمار سال ۱۹۹۰ است و همچنین پیش‌بینی می‌شود تعداد نابینایان تا سال ۲۰۵۰ سه برابر شود.

کم‌بینایی و نابینایی عوامل مختلفی دارد. با این حال، سطح بهداشت عمومی در تعداد نابینایان یک کشور بسیار مؤثر است. به طوری که احتمال نابینا شدن در کشورهای فقیر آفریقایی و آسیایی بیشتر از دیگر کشورهاست: ۱. ۹۸ درصد جمعیت افغانستان و ۱. ۸۶ درصد جمعیت اتیوپی نابینا هستند، این درحالی است که این رقم برای کشورهای ایسلند، بلژیک و دانمارک فقط ۰. ۰۸ درصد است.

در فرانسه نیز هر ۱۵ ساعت، یک نوزاد نابینا متولد می‌شود و ۰. ۱۴ درصد جمعیت کشور نابینا هستند و اگر تعداد کم‌بیناها را نیز اضافه کنیم این رقم به ۲۰۷ هزار نفر می‌رسد.

همچنین علاوه بر وضعیت اقتصادی، آمارها از نظر جنسیتی نیز تأسف‌بار است. در فرانسه که شعار برابری یکی از سه شعار اصلی جمهوری است، زنان بیش از مردان قربانی بیماری‌هایی می‌شوند که به نابینایی منجر می‌گردد.

وضعیت نابینایان و کم‌بینایان در ایران

وضعیت و شرایط زندگی برای نابینایان و کم‌بینایان ایرانی گرچه از کشورهایی مثل افغانستان و اتیوپی بهتر است، اما از کشورهای توسعه‌یافته غربی ناگوارتر است.

بر اساس آمار منتشر شده، حدود ۵۵۰ هزار نفر در ایران مشکل جدی بینایی دارند که ۱۲۰ هزار نفر از آنان نابینا هستند. بنابراین ایران یکی از بیست کشور دارای بیشترین تعداد نابینا در جهان است.

در حالی که نابینایان فقط ۱۱ درصد معلولان کل کشور را تشکیل می‌دهند، امکانات اولیه زندگی برای گروه‌های مختلف معلولان در ایران، مثل امکانات برای تسهیل در رفت و آمد معلولان، بسیار ناچیز است.

علاوه بر نگاه تحقیرآمیز جامعه به این افراد، سیاستگذاری‌، سرمایه‌گذاری، قانونگذاری و آموزش عمومی مناسب نیز در این زمینه وجود ندارد. در این شرایط، مشکل بیکاری مهم‌ترین معضل زندگی نابینایان و کم‌بینایان در ایران است.

به عنوان نمونه، حسین نحوی‌نژاد، معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی کشور، درباره تبعیض در استخدام‌های دولتی برای افراد نابینا گفته است: "بنا به شرایط خاص که توسط سازمان‌ها در نظر گرفته می‌شود محدودیت‌‌هایی برای استخدام این افراد دیده شده است. "

بر اساس قانون، باید سه درصد استخدام‌ها در ایران به معلولان اختصاص یابد، اما بر اساس گزارش‌های مختلف، از نابینایان بیشتر به عنوان "اوپراتور تلفنخانه" استفاده می‌شود.

در میان سازمان‌های دولتی، وزارت آموزش و پرورش زمینه‌های متعددی برای استخدام معلولان دارد اما به گفته معاون امور توانبخشی سازمان بهزیستی کشور، این وزارتخانه "محدودیت‌هایی در مصاحبه" برای نابینایان ایجاد کرده است.

همچنین در این میان، تعداد زنان نابینای بیکار از تعداد مردان نابینای بیکار بیشتر است.

مشکلات نابینایان در زمینه کتابخوانی

بر اساس بیانیه‌ای که اخیرا فدراسیون نابینایان فرانسه منتشر کرده، دولت این کشور در زمینه توسعه کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان شدیدا کوتاهی می‌کند.

اکنون تعداد کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان در فرانسه به تعداد انگشتان دو دست نمی‌رسد و کتابخانه "ولانتن هاوی" به عنوان غنی‌ترین کتابخانه برای نابینایان در پاریس، فقط دارای بیست هزار نسخه کتاب کاغذی به خط بریل و سه هزار و پانصد کتاب الکترونیک به خط بریل است. این در حالی است که در شهر مونپولیه در جنوب فرانسه، ۷۰۰ هزار اثر در کتابخانه ویژه نابینایان این شهر وجود دارد.

بر اساس آمار فدارسیون نابینایان فرانسه، هر سال فقط هشت درصد کتاب‌های منتشر شده در این کشور، تبدیل به کتاب‌های قابل مطالعه برای نابینایان می‌شود. از این تعداد نیز بیشتر کتاب‌هایی که به خط بریل برگردان می‌شود، کتاب‌های داستانی و رمان است و نابینایان در حوزه‌های دیگر مثل علوم پایه، علوم انسانی یا اقتصاد، با کمبود کتاب مواجه هستند.

قیمت کتاب ها به خط بریل (چه نسخه کاغذی چه نسخه الکترونیک) یا کتاب‌های گویا نیز گرانتر از کتاب‌های معمولی است و ناشران برای سرمایه‌گذاری در این زمینه همواره دچار تردیدند.

همچنین کتابخانه‌های عمومی تمایلی به خرید کتاب‌های قابل استفاده برای نابینایان و کم‌بینایان ندارند و به طور میانگین در یک کتابخانه عمومی فرانسه، فقط چند ده کتاب به خط بریل وجود دارد.

دولت فرانسه برای خدمت‌رسانی به نابینایان این کشور سالانه فقط دو میلیون یورو هزینه می‌کند؛ این در حالی است که نوسازی و توسعه کتابخانه‌ها و سرمایه‌گذاری و تحقیقات در زمینه کتاب‌های الکترونیک برای نابینایان، مستلزم اختصاص بودجه بیشتری از سوی دولت است.

چالش دیگر در راه مطالعه نابینایان و کم‌بینایان، نظام فرسوده آموزش خط بریل است. فدراسیون نابیانیان فرانسه اعلام کرده که با وجود این که فرانسه زادگاه لوئی بریل است، اما وضعیت آموزش خط ابداعی او در وطنش بدتر از دیگر کشورهاست و حتی تلاش‌های نابخردانه‌ای صورت می‌گیرد که کودکان نابینا در کنار دیگر کودکان در مدارس عادی تحصیل کنند.

در شرایطی که وضعیت آموزش و مطالعه برای نابینایان و کم‌بینایان فرانسوی چندان مناسب نیست، حدود ۵۰ درصد این افراد بیکار هستند و این امر، ضرورت بهبود آموزش و ارتقاء توانایی‌های علمی آنان را بیشتر می‌کند.

مشکلات کتاب به خط بریل در ایران

در ایران نیز، با وجود خبرهایی که جسته و گریخته به طور رسمی درباره خدمت‌رسانی به نابینایان منتشر می‌شود، اما صدای اعتراض آنان همچنان بلند است.

مرکز امور توانبخشی نابینایان کشور که به "مرکز رودکی" معروف است، بزرگترین تولیدکننده کتاب‌ برای نابینایان در ایران است. اما این مرکز در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به سازمانی نیمه‌خصوصی تبدیل شد. در اعتراض به این اقدام، جمعی از نابینایان و کم‌بینایان با ارسال نامه‌ای سرگشاده به احمدی‌نژاد خواستار جلوگیری از واگذار کردن این مرکز به بخش خصوصی شدند.

با این حال، چند سال پس از واگذاری این مرکز، یکی از مسئولان آن گفت که تنها ۱۵ ناشر از صدها ناشر موجود در کشور نسخه‌های خود را برای تبدیل به کتاب‌های بریل به این مرکز واگذار می‌کنند و این در حالی است که هر ۱۵ ناشر، ناشر خصوصی بوده و ناشران دولتی، حتی آثار پرفروش خود را تاکنون در اختیار این مؤسسه قرار نداده‌اند.

یدالله فرزین ستوده، از معلمان بازنشسته آموزشگان نابینایان در تهران، به روزنامه ایران گفته که دولت از چاپ کتاب‌های بریل حمایت نمی‌کند و مرکز رودکی نیز مدتی است فعالیت‌های خود در این زمینه را متوقف کرده است.

او همچنین در زمینه آموزش خط بریل در ایران گفته که نظام آموزشی در این زمینه بسیار قدیمی و فرسوده است و کتاب‌های آموزشی نوین در ایران ترجمه نمی‌شوند.

این معلم بازنشسته تأکید کرده است: "نه تنها در آموزش بریل پیشرفت نکرده‌ایم، حتی از آنچه قبلا آموزش داده می‌شد هم پسرفت کرده‌ایم. "

در این میان، نگاه ایدئولوژیک- که بر دیگر حوزه‌ها نیز سیطره دارد- بر کتاب‌های بریل حاکم است و بودجه‌های دولتی بیشتر صرف تولید کتاب‌های مذهبی و ایدئولوژیک و برگزاری مسابقات در این باره می‌شود.

در مقابل، انتشار کتاب‌های بریل برای کودکان و نوجوانان نابینا در ایران با مشکل جدی روبه‌روست. مثلا به گفته نرگس اسلامی شرار مدیر کتابخانه نابینایان طلوع، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به عنوان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان کتاب برای کودکان، در مجموع فقط ۲۰ یا ۳۰ عنوان کتاب به خط بریل تولید کرده که قیمت این کتاب‌ها نیز نسبت به دیگر کتاب‌ها بالاست.

همچنین توزیع کتاب‌های بریل در ایران متوازن نیست. به غیر از کتابخانه‌های ویژه نابینایان به ویژه در شهرستان‌های ایران، دیگر کتابخانه‌های عمومی نیز توجه چندانی به این نوع کتاب‌ها ندارند. اوضاع کتابفروشی‌ها در این زمینه تقریبا شبیه کتابخانه‌هاست و در نمایشگاه کتاب تهران نیز که در واقع بزرگترین فروشگاه کتاب در ایران است، کتاب‌های ویژه نابینایان جایگاه قابل توجهی ندارند.

در شرایطی که کتابخوانی روز به روز برای نابینایان به ویژه کودکان نابینا در ایران سخت‌تر می‌شود، این دسته از معلولان برای گذراندن اوقات فراغت خود بیشتر به کارهای دیگر مثل موسیقی و ورزش روی می‌آوردند. این در حالی است که گفته می‌شود اگر امکانات لازم برای کتابخوانی نابینایان و کم‌بینایان فراهم شود، این افراد "کتابخوان‌ترین" قشر جامعه خواهند بود.

بیشتر بخوانید: