کشتی شکسته پناهجویان در بی‌ینال ونیز- یک اثر هنری؟

بزرگ‌ترین فاجعه در بحران پناهجویی ۲۱ آوریل ۲۰۱۵ (۱ اردیبهشت ۹۴)  اتفاق افتاد. قایق حامل پناهجویان بندری در لیبی را به مقصد سواحل  اروپا ترک کرد. اما در بین راه در دریای مدیترانه دچار سانحه شد. دست‌کم ۸۵۰ پناهجو از جمله تعداد زیادی از زنان و کودکان جان خود را از دست دادند. اکنون بقایای قایق شکسته پناهجویان در پنجاه و هشتمین بی‌ینال ونیز (از ۱۱ مه تا ۲۴ نوامبر ) به نمایش گذاشته شده است. یک اثر هنری؟

در فاجعه سال ۲۰۱۵ یک کشتی بازرگانی پرتغالی که در دریای مدیترانه در تردد بود، موفق شد برخی از پناهجویان را نجات دهد. کارلوتا سمی، یک سخنگوی کمیساری عالی سازمان ملل در امور پناهجویی در آن زمان در ساحل چشم‌انتظار ورود نجات‌یافتگان بود. او در همان زمان به رسانه‌ها گفته بود که هرگز چشمان ترسخورده پناهجویانی را که از این سانحه جان به در برده بودند فراموش نمی‌کند. یک سال بعد، بقایای قایق ماهیگیری را از دریا بیرون کشیدند و حالا هنرمندی سوئیسی – ایسلندی به نام کریستف بوشل در پنجاه و هشتمین بی‌ینال ونیز بقایای قایق شکسته پناهجویان را به عنوان یک اثر هنری تحت عنوان « Bacra Nostra» (قایق ما) به نمایش گذاشته است. بوشل در بیانیه‌ای که به مناسبت نمایش این اثر در بی‌ینال ونیز منتشر کرده، می‌گوید:

«[این اثر] این امکان را به وجود می‌آورد که از بقایای کشتی پناهجویان به عنوان وسیله‌ای برای انتقال یک معنای اجتماعی – سیاسی و اخلاقی بهره ببریم.»

کارلوتا سمی، سخنگوی کمیساری عالی سازمان ملل در امور پناهجویی که برای افتتاح نمایشگاه سازمان ملل در ونیز حضور دارد درباره این اثر به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفته است:

«گمان می‌کنم بقایای این قایق به گذشته تعلق ندارد، بلکه یک موضوع روز است.»

یک روز پیش از آغاز به کار بی‌ینال ونیز باز هم عده‌ای از پناهجویان جان خود را در دریای مدیترانه از دست دادند. در سال ۲۰۱۵ بیش از یک میلیون پناهجو موفق شدند خود را از دریای مدیترانه به اروپا برسانند. در سال جاری این تعداد به ۱۱۶ هزار پناهجو کاهش یافته است.

اومبرتو اکو، نشانه‌شناس و نویسنده ایتالیایی در سال ۲۰۱۴ در جستاری با عنوان Opera Operta از «اثر باز» سخن به میان آورد: اثری چند معنایی و تأویل‌پذیر که هر قرائتی را میسر کند. به تعبیر منتقد «دی تسایت» خانه‌ای بی در و پیکر و وسیع که هر کس بتواند به هر ترتیبی که مایل است در آن سکونت کند و به هر شکلی که صلاح می‌داند وسایل آسایش خود را فراهم بیاورد و به این شکل خانه را سرشار از زندگی و معنا کند.

« Bacra Nostra» (قایق ما) کریستف بوشل می‌بایست مبتنی بر تعریف اکو چنین اثری باشد، با توجه ویژه به این نکته که فاصله‌ای بین شی که بیانگر یک فاجعه انسانی است با اشیای زینتی و هنر مصرفی در ونیز به وجود نیامده است. در پاویون ایران (اثر رضا لواسانی) در همین دوره بی‌ینال ونیز میزهای بزرگی در طول اتاق قرار دارد. بر روی این میزها: گل، میوه، شمعدان و اسباب‌بازی. بر فراز میزها: یک چراغ‌آویز غول‌پیکر. نشانه‌هایی از زندگی مصرفی که می‌بایست به تعبیر لواسانی بیانگر چرخه زندگی باشد. آیا قایق شکسته پناهجویان هم مثل گل و میوه و شمعدان و اسباب‌بازی در پاویون ایران، نمایانگر بخش دیگری از چرخه زندگی است؟

جیوانی آنجلیری، یک مقام میراث فرهنگی ایتالیا درباره نمایش بقایای قایق شکسته پناهجویان در بی‌ینال ونیز در گفت‌وگو با سی ان ان گفته است:

«این قایق نمادی است از یک فاجعه انسانی که در همان حال بیانگر یک بحران سیاسی هم هست که به موج مهاجرت پناهجویان از آفریقا به اروپا انجامید. به همین دلیل این پروژه یک اثر هنری مهم است.»

منتقد واشنگتن‌پست در نقدی بر این اثر به تخیل خود پناه می‌برد. می‌نویسد:

«نم نم باران که می‌بارد، چترم را می‌بندم و به عرشه چوبی این کشتی نگاه می‌‌کنم و پیش خودم تصور می‌کنم که این تصویر آخرین تصویری است که من در زندگی می‌بینم.»

بیشتر بخوانید: