انسان، کرم خاکی و گرمایش زمین

بیش از ۹۷ درصد دانشمندان اقلیم‌شناس متفق‌القول‌اند که عمل انسانی عامل اصلی گرمایش زمین است. اما در میان تمام صدماتی که انسان به طبیعت وارد کرده، یک مورد کشف‌شده اخیر جزء غریب‌ترین‌ها است: کمک انسان به مهاجرت کرم‌های خاکی به جنگل‌های شمالی که روزنامه «نیویورک‌تایمز» دوشنبه ۲۰ مه / ۳۰ اردیبهشت در گزارشی به آن پرداخت.

شمالی‌ترین جنگل‌های سیاره از عصر یخبندان تا همین چند سال پیش از کرم خاکی تهی بودند. آن زمان سیندی شاو، یک دانشمند حوزه کربن‌شناسی که با سرویس جنگلداری کانادا همکاری می‌کند، کرم‌ها را برای اولین بار پس از ۱۰ هزار سال در جنگل‌های تایگا دید.

جنگل‌های تایگا، برفی یا شمالی نام شمالی‌ترین جنگل‌های زمین است که مثل حلقه‌ای از مو دور قسمت بالایی کره ما، شبیه سری تاس چرخیده‌اند.

سیندی شاو چند سال پیش، وقتی در شمال آلبرتای کانادا در حال بررسی روند احیای بستر جنگل‌ها پس از فعالیت‌های مربوط به گاز و نفت بود،‌ کرم‌های خاکی را دید:‌ «حیرت‌زده بودم. اولین بخشی از زمین که انتخاب کردیم، مملوء‌ از رد فعالیت کرم خاکی بود.»

کرم‌های خاکی بومی در این جنگل‌ها در عصر یخبندان ناپدید شدند. این کرم‌ها از اروپای جنوبی آمده‌اند و به سرعت زاد و بلد می‌کنند و منتشر می‌شوند. ابتدا استعمارگران اروپایی این کرم‌ها را به آمریکایی شمالی بردند.

با دیگر فعالیت‌های انسانی از جمله راه‌سازی، چوب‌بری، استخراج نفت، قایق‌رانی و کشتی‌رانی و ... روند گسترش آنها شدت گرفت و حالا به جنگل‌های شمال رسیده‌اند، به خاکی خالی از کرم خاکی.

خطر چیست؟

کرم‌های خاکی در بستر جنگل شروع به تغذیه می‌کنند و با این کار، بیشتر کربن ذخیره‌شده در بستر را آزاد می‌کنند. همین مسأله است که دانشمندان اقلیمی را در دوران شدت‌گرفتن بحران ناشی از گرمایش زمین نگران کرده است.

ورنر کورتز، پژوهشگر جنگلداری کانادا در بریتیش کلمبیا در ایمیلی به نیویورک‌تایمز می‌نویسد: «کرم‌های خاکی یک عامل دیگر هستند که می‌توانند توازن کربن را مختل کنند.»

کورتز نگران است که تهاجم روزافزون کرم‌های خاکی ــ نه فقط در آمریکای شمالی، بلکه همچنین در اروپای شمالی و شمال روسیه ــ‌ جنگل‌های تایگا را از یک «اسفنج جذب‌کننده کربن» به «فواره انتشار کربن» بدل کند.

تهدید پیش‌روی جنگل‌های تایگا آن‌چنان جدید است که دانشمندان هنوز نمی‌دانند چه‌طور باید تأثیر کربنی کرم‌های خاکی را محاسبه کنند. یا نمی‌دانند این تأثیر چه زمانی خودش را نشان خواهد داد.

«معمای کرم خاکی»

رابطه بین کربن و کرم خاکی رابطه پیچیده‌ای است. انگرید ام. لوبرس، یک پژوهشگر خاک در دانشگاه واخنینگن در هلند این رابطه را ۲۰۱۳ در مجله «نیچر کلایمت چینج» (Nature Climate Change) «معمای کرم خاکی» نامید.

معما این است: باغبان‌ها و کشاورزان شیفته کرم‌های خاکی هستند زیرا آنها مواد آلی در خاک را تجزیه می‌کنند و مواد مغذی برای رشد گیاهان را آزاد می‌کنند. این موضوع به رشد سریع‌تر گیاهان و درختان کمک می‌کند و باعث جذب کربن در بافت زنده آنها می‌شود. برخی کرم‌ها نیز جذب کربن را با حفره‌کندن درون خاک‌های معدنی افزایش می‌دهند. و این یعنی جذب کربن. اما با افزایش سرعت تجزیه کرم‌های خاکی، آنها دی‌اکسید کربن، فعال‌ترین و عمده‌ترین گاز گلخانه‌ای را در هوا آزاد می‌کنند. و این یعنی انتشار کربن.

حالا دانشمندان در پرتوی بحران اقلیمی به واسطه گرمایش زمین بیش از همیشه به دنبال حل معمای کرم خاکی هستند: آیا کرم‌های خاکی با اشغال مناطق هر چه بیشتری در جهان، بالاخره کربن بیشتری در اتمسفر آزاد خواهند کرد یا موجب کاهش آن خواهند شد؟

هرچند وضعیت در جنگل‌های تایگا تفاوت می‌کند. بستر این جنگل‌ها را مخلوطی از خاک معدنی و خاک آلی تشکیل می‌دهد و روی آن را‌ لایه ضخیمی از برگ‌های گندیده، خزه و چوب‌های ریخته پوشانده است.

این ترکیب اسفنجی‌شکل یکی از بزرگترین جذب‌کننده‌ها و انبارهای ذخیره‌ کربن در طبیعت زمین است. اما گونه‌ای از کرم خاکی که به جان آنها افتاده، عاشق خوردن همین ترکیب اسفنجی‌شکل و ماندن در لایه‌های سطحی خاک و بنابراین،‌ عامل مهمی در انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند.

هیچ سازوکاری برای بیرون‌راندن کرم‌های خاکی از جنگل‌های تایگا یا نابودکردن آنها وجود ندارد. تأثیر آنها دائمی خواهد بود. با این حال، کرم‌های خاکی به خودی خود سالانه تنها ۳۰ پا (کمتر از ۱۰ متر) حرکت می‌کنند. باید به انسان‌ها آموزش لازم را داد تا آنها به کرم‌های خاکی برای انتقال مسافت‌های بیشتر کمک نکنند ــ‌ کاری که تا حالا کرده‌اند.

در همین زمینه: