پشت پرده تبادل زندانی بین تهران و واشنگتن چه گذشت؟

ساعاتی پس از مبادله شیوئه وانگ، دانشجوی دانشگاه پرینستون که در ایران زندانی بود با مسعود سلیمانی، دانشمند ایرانی زندانی در آمریکا دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا در توییتی از این تبادل زندانی استقبال کرد و در توییتی نوشت: «از ایران بابت مذاکره‌ای منصفانه تشکر می‌کنم. ببینید، ما می‌توانیم با یکدیگر معامله کنیم!» این تبادل موقعیتی نادر از تنش‌زدایی در پی ماه‌ها بالاگرفتن خصومت‌ میان دو کشور بود.

اما چه کسی در تبادل زندانیان بین تهران و واشنگتن نقش داشت؟ نیویورکر در مقاله‌ای به قلم رابین رایت درباره پشت پرده توافق میان تبادل زندانی میان ایران و آمریکا گزارش می‌دهد که وکیلان خانواده وانگ و یک مقام سابق وزارت خارجه ایالات متحده نقش اساسی را داشت، و یک مقام کنونی وزارت خارجه دولت ترامپ در روند تبادل حتی کارشکنی کرد.

شیوئه وانگ، دانشجوی آمریکایی (چینی تبار) سال ۲۰۱۶ در ایران بازداشت و به اتهام جاسوسی و ارسال اسناد محرمانه به خارج به ۱۰ سال زندان محکوم شده بود و چهارمین سال محکومیت خود را می گذراند.

وانگ درباره سلسله قاجار در ایران تحقیق می‌کرد و بخشی از پروژه دکترای او در حوزه تاریخ آسیا در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ بوده است.

مسعود سلیمانی، دانشمند ایرانی و پژوهشگر در حوزه سلول‌های بنیادی، خون‌شناسی و پزشکی ترمیمی است که اکتبر سال ۲۰۱۸ و در بدو ورود به خاک آمریکا بازداشت شد.

سلیمانی به عنوان پژوهشگر مدعو راهی مایو کلینیک بود. مایو کلینیک یک مرکز پزشکی پژوهشی غیر انتفاعی آمریکایی است  که دفتر مرکزی آن در روچستر،مینه سوتا واقع شده است. اتهام سلیمانی تلاش برای صادرات  بدون مجوز پروتئینی است که برای کشت سلولی به کار می ‌رود. این اتهام به نوعی به نقض تحریم‌ها مربوط می‌شود.

وانگ و سلیمانی هر دو اتهامات وارده را رد کرده بودند. و هر دو در میانه دهه‌ها تنش و خصومت میان دو کشور گرفتار آمده بودند. بساری هر دو را به مثابه مهره های شطرنج و قربانی بازی سیاسی می دیدند.

یک مقام ارشد دولت ترامپ به خبرنگاران گفت که امید دارد آزادی وانگ نشانه‌ آن باشد که ایرانی‌ها فهمیده اند دیپلماسی گروگان‌گیری واقعا باید خاتمه یابد.

شش آمریکایی دیگر از جمله رابرت لوینسون که ۱۲سال پیش در ایران ناپدید شد، هنوز در زندان‌های جمهوری اسلامی هستند. دولت ترامپ نیز دستکم ۱۳ ایرانی را طی دو سال گذشته در آمریکا بازداشت کرده است.

ترامپ از دولت سوییس که طی چهار دهه گذشته حافظ منافع آمریکا در ایران بوده است تشکر کرد. اما روایت دیگری نیز (به نقل از مقام‌های ایرانی و آمریکایی) وجود دارد که می‌گوید ایده و تلاش مذاکرات برای این مبادله با مقاومت و ایجاد موانعی از سوی برخی مقام‎‌های سابق و فعلی دولت ترامپ همراه بوده است.

به نوشته نیویورکر و به نقل از چندین منبع نزدیک به مذاکرات، یکی از افرادی که در برابر معامله با ایران مقاومت می کرد، برایان هوک بود.

برایان هوک، نماینده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور ایران کسی بود که در زوریخ وانگ را تحویل گرفت. وزارت خارجه آمریکا عکسی از هوک و وانگ را در باند فرودگاه و در برابر هواپیمای آبی و سفید رنگ نیروی هوایی توییت کرد.

یکی از این منابع به رابین رایت گفته است که برایان هوک تنها در هفته‌های پایانی و پس از آن که این مبادله (با او یا بدون حضور او) مسجل شده بود، به این مذاکرات وارد شد.

آزاد کردن آمریکایی های محبوس در خارج یکی از دشوارترین و پردردسرترین چالش‌هایی است که ایالات متحده با آن روبرو است.

در چنین مذاکراتی اغلب بازیگران بسیاری با منافعی متعدد خارج از دولت آمریکا درگیرند.

نیویورکر به شرح تلاش‌های جیسون پابلت، وکیل خانواده وانگ می‌پردازد. پابلت مستاصل و سرخورده از دولت از جیم اسلتری کمک می‌خواهد. اسلتری، نماینده سابق کنگره از ایالت کانزاس است که پیش از این در گفت‌وگوهای میان ادیان ابراهیمی با ایرانی‌ها ارتباط داشته. او به ایران هم سفر کرده بود و با محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه و مجید تخت روانچی، سفیر ایران در سازمان ملل متحد ــ و از فارغ التحصیلان دانشگاه کانزاس ــ آشنایی داشت.

پابلت و اسلتری چندین ماه در پشت صحنه با طرفین ایرانی و آمریکایی و اعضای خانواده ‌ها کار کردند. به گفته وکیل وانگ این مذاکرات به شدت پیچیده بود و در نهایت آنها به دولت روی آوردند و مبادله را محقق کردند.

بیل ریچاردسون، سفیر سابق آمریکا در سازمان ملل هم در مذاکرات پشت پرده دخیل بوده و مدت ۲۰ ماه روی این مساله کار کرده و در این رابطه با مقام‌های آمریکایی در کاخ سفید، وزارت امور خارجه و وزارت دادگستری ملاقات کرده بود.

ریچاردسون که در کارنامه خود نمایندگی کنگره، فرمانداری ایالت، و عضویت در کابینه را هم دارد، پیش از این در پرونده‌های زندانیانی که در کره شمالی، سودان، کلمبیا ، کوبا، بولیوی، عراق، پرو و بنگلادش محبوس بوده‌اند هم مذاکره کرده است.

ریچاردسون در مورد اخیر همچنین ملاقات‌هایی با دیپلمات‌های ایرانی و وکلای مدافع سلیمانی داشت.

اما نقطه عطف این پرونده در ماه آوریل رخ داد، زمانیکه جواد ظریف طی یک سخنرانی در انجمن آسیا در نیویرک، از مبادله زندانیان به صورت علنی سخن گفت و پشنهاد مذاکره در این خصوص و تبادل زندانیان را مطرح کرد.

ماه سپتامبر، ریچاردسون و ظریف در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل ملاقات و بر روی جزییات کار کردند. نخستین پیشرفت در مذاکرات با خروج جان بولتون از کابینه ترامپ همراه شد. جان بولتون، مشاورامنیت ملی ترامپ و چهره‌ای بود که به جنگ طلبی و مواضع تند نسبت به ایران شهرت داشت.

جانشین بولتون، رابرت اوبراین بود: یک مذاکره کننده سابق وزارت امور خارجه برای رهایی گروگان‌ها.

 ریچاردسون، اسلتری و پابلیت انتظار داشتند که تبادل زندانی هفته آینده صورت گیرد. قرار بر این بود که دانشمند ایرانی در دادگاه آتلانتا که روز ۱۱ دسامبر ( ۲۰ آذر)  برگزار می‌شد جرم خود را بپذیرد، به زندانی معادل زمانی که تا آن زمان گذرانده محکوم و پس از چند روز به ایران اخراج شود. پس از اعلام حکم قاضی دادگاه، ایران قرار بود تا وانگ را آزاد و به سفارت سوییس در تهران بفرستد  و از آنجا با هواپیما به قطر برود. ریچاردسون روز چهارم سپتامبر (۱۳ آذر) با سفیر ایران در سازمان ملل دیدار کرد تا جزییات نهایی را تایید کند.

یکی از دشوارترین جوانب این مبادله وضعیت حقوقی سلیمانی بود. وزارت دادگستری مایل بود که این پرونده را جلو ببرد اما در عین حال نمی‌خواست این طوربه نظر رسد که نظام قضایی آمریکا برای آزادی ایرانی که قانون را نقض کرده و مبادله با یک آمریکایی که بدون هیچ گناهی در ایران زندانی شده ، تضعیف شده است.

در نتیجه، تبادل به گفته ریچاردسون به تعویق انداخته شد.

اما در یک اقدام غیرمنتظره، وزارت دادگستری از تمامی موارد اتهامی علیه سلیمانی صرف‌نظر کرد.

هر چند وزارت دادگستری در این باره اظهار نظری نکرده، اما وکیل وانگ می‌گوید مساله رفع اتهام ازسلیمانی با تایید کاخ سفید صورت گرفته است.

لنی فرانکو، وکیل سلیمانی  هم نمی داند چرا از موکلش رفع اتهام شده. فرانکو به رابین رایت ( نویسنده نیویورکر ) گفت:«اگرشما فهمیدید ، به من هم بگویید» او می گوید وقتی از موکل رفع اتهام شود نمی پرسید چرا اما اضافه می‌کند که در  چهل و سه سال وکالت چنین چیزی را ندیده است.

ریچاردسون و اسلتری که ماه‌ها مشغول مذاکره و تلاش برای تبادل زندانیان بوده اند در مراحل پایانی از روند قضایا بی‌خبر بودند و بعد خبر را می‌شنوند.

ریچاردسون می‌گوید: «به طور خاص، دولت ترامپ علاقه چندانی به سهیم شدن در اعتبار ندارد، اما پیامد واقعه خوشحال کننده بود، و ما بر سر گرفتن اعتبار نمی‌جنگیم.»

کاخ سفید اما، تلاش‌های ریچاردسون را رد می‌کند و گفته است: « درحالیکه  قدردان تلاش‌های سفیر ریچاردسون هستیم، این آزادی با مذاکراتی توسط مقام‌های آمریکایی وهمکاری سویس محقق شده است»

اما تبادل این دو زندانی تنها تحولی نبود که در روزهای اخیر در زمینه تبادل زندانی صورت گرفت.

وزارت دادگستری جمهوری اسلامی، یکشنبه ۱۷ آذر اعلام کرد که ایران یک زندانی کویتی را به مقامات این کشور تحویل داده و سه زندانی ایرانی را از مقامات قطر تحویل گرفته است.

به گفته تحلیلگران، کشورهای حوزه خلیج فارس، به ویژه امارات متحده برای تنش‌زدایی از استراتژی آمریکا فاصله گرفتند و به سمت دیپلماسی روی آوردند.

دوشنبه ۲ دسامبر / ۱۲ آذر، یوسف بن علوی، وزیر خارجه عمان با محمدجواد ظریف، همتای ایرانی‌اش در تهران مذاکراتی را ادامه داد که رسانه‌های ایرانی از آن به نام طرح «صلح هرمز» نام برده اند. بن علوی هفته پیش از آن به واشنگتن سفر کرده بود.

در همین زمینه: