مکانیسم ماشه: حل اختلاف در برجام چگونه است؟

مکانیسم حل اختلافات و رفع یا بازگشت تحریم‌ها یکی از مهمترین موارد مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. برجام که با توافق میان چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده (گروه ۱+۵) و ایران در روز چهاردهم ژوئیه ۲۰۱۵ بدست آمد، نقطه عطفی در تاریخ معاهدات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بود.

توافق ۱۵۹ صفحه‌ای برجام یکی از پیچیده‌ترین توافق‌های هسته‌ای تاریخ است. این توافق در ازای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران و اعمال تدابیر راستی آزمایی و نظارتی، رفع تحریم‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل را به همراه داشت.

مکانیسم ماشه

به دلیل بی اعتمادی‌های عمیقی که میان طرف‌های توافق وجود داشت، یک مکانیسم حل اختلاف در این توافق پیش بینی شد که بتوان با آن به سرعت تحریم‌های رفع‌شده را مجدد برقرار کرد؛ بخشی که آن را «مکانیسم ماشه» نامیدند.

هدف از گنجاندن چنین بندی ممانعت از آن بود که ایرانی‌ها از تعهداتشان سرپیچی کنند.

 روز سه‌شنبه ۱۴ ژانویه سال ۲۰۲۰  (در حالی‌که دقیقا چهار سال و نیم از امضای توافق برجام می گذرد)، خبرگزاری «رویترز» گزارش داد که فرانسه، بریتانیا و آلمان روز سه‌شنبه به اتحادیه اروپا اطلاع خواهند داد که مکانیسم حل اختلاف در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را به‌دلیل نقض جدید برجام از سوی ایران، به‌اجرا خواهند گذاشت.

دیپلمات‌های اروپایی گفتند که این تصمیم با هدف نجات توافق مورد مذاکره با ایران و بازگرداندن جمهوری اسلامی به تعهدات خود انجام می‌گیرد اما هدف از آن اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نیست.

پس از آن جوزپ بورل، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا رسماً اعلام کرد مکانیسم حل اختلاف برای «حفظ برجام» فعال می‌شود و جمهوری اسلامی ایران باید بدون معطلی و تحت نظارت سازمان بین‌المللی انرژی هسته‌ای از همه گام‌های کاهش تعهدات خود به برجام بازگردد. بورل همچنین گفت اتحادیه اروپا نسبت به برجام موضع متفاوتی با ایالات متحده دارد و همه تلاش‌های خود را برای حفظ توافق هسته‌ای با ایران به‌کار خواهد گرفت.

روند حل اختلاف چگونه است؟

چنانچه یکی از طرف‌های توافق احساس کند که طرف دیگر به تعهداتش پایبند نیست، می‌تواند روند حل اختلاف را به راه اندازد. بخشی از توافق که مربوط به حل اختلاف است، در حقیقت همان پیچیده‌ترین بخش توافق است. این روند بسته به طرف شاکی و موضوع شکایت متفاوت خواهد بود.

اگر شکایت از سمت ایران، و در رابطه با برداشتن تحریم‌ها باشد، در مرحله اول ایران و طرف مربوطه برای حل اختلاف باید گفت‌وگو کنند. اگر گفت‌وگو به جایی نرسید، هر یک از طرف‌های برجام می‌تواند موضوع را به یک کارگروه برای اجرایی کردن برداشتن تحریم‌ها ارجاع دهد. این اقدام با هماهنگی نماینده عالی اتحادیه اروپا صورت می‌گیرد.

این گروه کاری ۳۰ روز برای حل این مسأله و راضی کردن طرفین اختلاف فرصت دارد. رسیدن به بن‌بست در این مرحله به هر یک از طرفین اجازه خواهد داد تا مساله اختلاف تحریم‌ها را در یک کمیسیون مشترک مطرح کنند. این کمیسیون مشترک متشکل از هشت عضو است: یک عضو از هر یک از کشورهای عضو گروه ۱+۵، ایران و نماینده اتحادیه اروپا.

اگر شکایت به اختلاف در مسائل غیر مرتبط به تحریم‌ها باشد، شکایت به طور مستقیم به همان کمیسیون مشترکی که در بالا ذکر شد می‌رود. به کمیسیون مشترک ۱۵ روز برای حل اختلاف فرصت داده می‌شود تا همه طرفین را راضی کند. اگر هر یک از هشت عضو این راه‌حل را کافی و وافی ندانستد، مساله در سطح وزرای امور خارجه مطرح خواهد شد و ۱۵ روز دیگر برای این مرحله در نظر گرفته شده است. این زمان بسته به ضرورت قابل تمدید است و یا این که مساله می ‌تواند به هیات مشاوران ارجاع داده شود.

هیت مشاوران مستقل است و  سه عضو از کشورهایی دارد که از امضا کنندگان برجام نیستند. نظر هیات مشاوران غیرالزام‌آور است.

اگر به‌رغم مذاکرات وزرای خارجه، شکایت همچنان برجا بماند، مساله به کمیسیون مشترک باز می‌گردد و پس از فرصت نهایی پنج روزه مساله می‌تواند در شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح شود.

بند۳۶ و ۳۷ برجام چه می‌گویند؟

بر اساس بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام چنانچه ایران توافق هسته‌ای را نقض کند، می‌بایست در مدت ۳۰ روز به برجام بازگردد در غیر این‌صورت کشورهای اروپایی می‌توانند پرونده ایران را برای بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند.

بر اساس بند ۳۶ توافق هسته‌ای، چنانچه طرفین به تعهداتشان عمل نکنند فرآیند حل و فصل اختلافات فعال می‌شود.

اگر هر یک از طرف‌های اروپایی توافق ــ بریتانیا، فرانسه و آلمان ــ معتقد باشند ایران از توافق سرپیچی کرده است، می‌توانند پروسه حل اختلاف را آغاز کنند. این پروسه ظرف حداکثر ۶۵ روز نهایتا به شورای امنیت و مکانیسم ماشه منجر خواهد شد که همان بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد بر ایران است.

روسیه و چین، دیگر امضا کنندگان برجام از متحدان ایران هستند و احتمال این که به چنین اقدامی روی آورند، بسیار اندک است.

ایران از ۱۸ اردیبهشت سال جاری بر اساس بند ۳۶ با نخستین گام در کاهش تعهداتش در برجام در واکنش به اجرایی نشدن اینستکس عملاً فرآیند حل و فصل اختلافات را فعال کرد. اکنون در گام پنجم اجرای کلیه تعهداتش را متوقف کرده است، اما هنور برجام را نقض نکرده. در واکنش، اتحادیه اروپا نیر فرآیند حل و فصل اختلافات را امروز فعال کرد.

اما اگر ایران همچنان به تعهداتش پایبند نباشد، اتحادیه اروپا می‌تواند با استناد به بند ۳۷ برجام مکانیسم ماشه را فعال کند. یعنی پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد و تحریم‌ها را بازگرداند.

بخش عمده تحریم‌های سازمان ملل بر ایران ژانویه ۲۰۱۶ و زمانی‌که توافق به صورت رسمی به اجرا درآمد برداشته شد. دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا مه ۲۰۱۸ امریکا را به صورت یک‌جانبه از برجام خارج کرد و طی مراحلی ضمن بازگرداندن تحریم‌‎های پیشیین، تحریم‌های جدیدی را نیز بر ایران اعمال کرد.

وقتی شکایت به شورای امنیت سازمان ملل متحد برسد، رای‌گیری باید ظرف ۳۰ روز برای صدور قطعنامه و ادامه رفع تحریم‌های ایران صورت گیرد. این قطعنامه به ۹ رای موافق نیاز دارد و نباید از سوی آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا و یا فرانسه وتو شود. اگر تصمیم به «ادامه رفع تحریم‌ها» گرفته نشود، و ظرف ۳۰ روز قطعنامه‌ای به تصویب نرسید، تمام تحریم‌های پیشین مصوب سازمان ملل بار دیگر بازخواهند گشت، مگر آن‌که شورای امنیت تصمیم دیگری بگیرد.

در صورت بازگشت تحریم‌ها، آنها را نمی‌توان در مورد قراردادهایی اعمال کرد که ایران در دوران برجام منعقد کرده است.

تارنمای وزارت امور خارجه ایران ترجمه متن کامل برجام را منتشر کرده است. در این فایل ۱۲۳ صفحه ای ترجمه بند ۳۷ برنامه جامع اقدام مشترک درباره روند بررسی اختلافات مکانیسم ماشه (تدابیر خودکار) چنین آمده است:

«متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، به نحو مشروح در فوق، به همراه توضیحی از تلاش‌های توام با حسن نیت آن طرف برای طی فرایند حل و فصل اختلاف پیش بینی شده در برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌بایست منطبق با رویه‌های خود در خصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای گیری نماید. چنانچه قطعنامه فوق الذکر ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجددا اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم گیری نماید. در چنین صورتی، این مفاد در خصوص قراردادهایی که بین هر طرف و ایران یا افراد و نهادهای ایرانی قبل از تاریخ اعمال آنها امضا شده باشد، دارای اثر عطف به ما سبق ندارد مشروط به این که فعالیت‌های صورت گرفته وفق اجرای این قراردادها منطبق با این برجام و قطعنامه‌های قبلی و فعلی شورای امنیت باشد. شورای امنیت سازمان ملل متحد، با ابراز نیت خود برای تصمیم گیری مبتنی بر ممانعت از اجرای دوباره و خودکار تدابیر در صورتی که ظرف این مدت موضوعی که موجب ابلاغ فوق شده است حل و فصل شده باشد، دیدگاه‌های طرف‌های اختلاف و هرگونه نظریه صادره توسط هیات مشورتی را ملحوظ خواهد داشت. ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌ها جزئا یا کلا مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد نمود.»

در همین زمینه: