تلاش اروپا برای تسهیل تجارت با تهران: نه راهی به پس، نه راهی به پیش

تلاش اروپا برای دور زدن تحریم‌های ایالات متحده کاملاً شکست خورده است. این نظر متخصصان و سازمان‌های تجاری‌ست. به گفته‌ آن‌ها نه بنگاه‌های تجاری و نه دولت‌ها هیچ‌کدام جرأت به چالش کشیدن آمریکا را ندارند.

از وقتی که ایالات متحده تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را اعمال کرده است حفظ رابطه‌ی تجاری با ایران برای شرکت‌های اروپایی تقریباً غیر‌ممکن شده. به گزارش دفتر آمار اروپا (یورو‌استات) واردات و صادرات از و به جمهوری اسلامی به شدت کاهش یافته و انتقال پول از و به ایران عملاً متوقف شده است.

بعد از مدت‌ها دور خود چرخیدن، رهبران اروپایی از سازوکاری برای تجارت بدون پول با ایران به نام اینستکس رونمایی کردند: راهکاری معرکه برای حل مشکل. اما به نظر متخصصان امر، بنگاه‌های تجاری و دیپلمات‌ها، این محصول فکری فرانسه و آلمان و بریتانیا در عمل کاملاً شکست خورده است.

«کشورهای اصلی اتحادیه‌ی اروپا با کلی هیاهو و قیل و قال مکانیسم اینستکس را راه‌اندازی کردند: مکانیسمی که کار نمی‌کند. واقعاً ابزار چندان موثری نیست.»

این را راسموس الینگ، کارشناس امور ایران و دانشیار موسسه‌ مطالعات منطقه‌ای و بینافرهنگی دانشگاه کپنهاگ می‌گوید.

👈🏽 مالک اینستکس کیست؟
اینستکس در ژانویه‌ ۲۰۱۹ به عنوان یک شرکت سهامی خصوصی و طبق قوانین فرانسه ایجاد شد. دفتر مرکزی آن در وزارت اقتصاد فرانسه است و مدیرعامل آن بانکدار آلمانی پر فیشر.
مالکیت اینستکس در اختیار این کشورها است: فرانسه، آلمان، بریتانیا، بلژیک، هلند، نروژ، و دانمارک.
منبع: اینستکس

شواهدی دال بر وجود داشتن

«اولین تراکنش در راستای تسهیل صادرات دارو از اروپا به ایران با موفقیت انجام شد. این کالاها هم‌اکنون در ایران هستند.»

خبر انجام اولین تجارت بدون پول با ایران را وزارت خارجه‌ آلمان در ۳۱ مارس ۲۰۲۰ اعلام کرد. خبر در میان بنگاه‌های تجاری و در راهروهای دولت‌های اروپایی پیچید، اما جز آن‌ها دیگر عملاً هیچ کس واکنشی نشان نداد؛ شاید به خاطر همه‌گیری کرونا یا شاید هم به خاطر کمبود مفرط اطلاعات.

هیچ اطلاعاتی در مورد شرکت‌‌های طرف معامله، کالاهای معامله‌شده و مقدار پول در اختیار عموم قرار نگرفت و جزئیات معامله همچنان تا همین امروز رازی سر به مهر مانده است.

قصد و منظور اما مشخص بود: آلمان، فرانسه و بریتانیا، این سه پدر بنیان‌گذار اینستکس، می‌خواستند ثابت کنند که اختراع نامتعارفشان برای تسهیل تجارت اروپا با ایران عملاً کار می‌کند.

با یک گل بهار نمی‌شود

معامله‌ مخفیانه‌ی آلمان و تهران تنها معامله‌ای است که تحت اینستکس انجام شده. و با یک گل بهار نمی‌شود. این چیزی‌ست که تحقیق مشترک زمانه و رسانه دانمارکی دان‌واچ نشان می‌دهد.

در واقع کشورهای اروپایی سرگرم ایجاد سازوکاری هستند که کار نمی‌کند. به باور اقتصاددانان، دیپلمات‌ها و خبرگان حوزه‌ تجارت، سیستمی که با هدف حفظ  روابط ایران و اروپا ساخته شد کاملاً به‌درد‌نخور از کار درآمده است.

جواد اصفهانی، متخصص حوزه‌ اقتصاد ایران و پروفسور دانشگاه ویرجیانای آمریکا، در واکنش به تعداد ناچیز معاملات انجام شده در چارچوب اینستکس می‌گوید:

واکنش اغلب بنگاه‌های تجاری و خبرگان امر نیز همین است.

مهدی قدسی اقتصاددان موسسه‌ی مطالعات اقتصادی وین و متخصص در حوزه‌ ایران این امر را تایید می‌کند:

حفظ توافق هسته‌ای

یک آدرس ایمیل روی وبسایتی تقریباً خالی و یک دفتر کار در ساختمان وزارت دارایی فرانسه در خیابان رو دو برسی شماره‌ ۱۳۹ در پاریس؛ دفتر کاری که باید کمی دنبالش می‌گشتی تا پیدایش ‌می‌کردی و حالا به آپارتمانی بی‌نام و نشان در پلاک ۲۵ خیابان رو دو لا رن نقل مکان کرده. این تصویری‌ست که وقتی در اینترنت دنبال خانه‌ محرمانه‌ اینستکس می‌گردی به آن می‌رسی.

در سال ۲۰۱۹ آغاز به کار سازوکار اینستکس با بوق و کرنا اعلام شد اما وقتی دنبال شواهدی عینی دال بر وجود اینستکس می‌گردی چیز زیادی دستت را نمی‌گیرد.

اتحادیه‌ اروپا نتوانست بر سر حمایت از اینستکس به توافقی جامع برسد و این فقط فرانسه، آلمان و بریتانیا بودند که ابتکار عمل را در دست گرفتند و شرکتی خصوصی تاسیس کردند. هدف این شرکت عبارت بود از نجات تجارت اروپا با تهران زیر فشار تحریم‌های آمریکا و قانع کردن ایران برای ماندن در توافق هسته‌ای؛ توافقی که قدرت‌های جهانی و ایران در سال ۲۰۱۵ امضا کرده بودند.

وزرای خارجه‌ی فرانسه، آلمان و بریتانیا در بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند «با عزمی راسخی و تلاشی مداوم» قصد دارند «توافق هسته‌ای با ایران را حفظ کنند».

هوشمندانه اما بی‌خاصیت

اینستکس بر اساس این ایده شکل گرفت که تجارت با ایران را بدون عبور پول از مرز ممکن کند.

یورن فردسگو تحلیل‌گر ارشد موسسه‌ی اعتباری صادرات دانمارک که وام و ضمانت در اختیار شرکت‌هایی می‌گذارد که در خارج از کشور به تجارت مشغول‌ اند درباره کارکرد مکانیسم اینستکس می‌گوید:

دلیل ایجاد چنین مکانیسمی طبعاً تحریم‌های آمریکا است که شرکت‌ها، نهادها و اشخاصی را هدف می‌گیرد که با حکومت ایران مبادلات تجاری داشته باشند، از جمله شرکت‌ها و بانک‌های خارجی را .

این تحریم‌های ثانویه عملاً و به شکلی تاثیرگذار، سیستم جهانی سوئیفت (جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) برای انتقال پول را از معادله خارج کرده‌اند. این امر سبب شده تا شرکت‌هایی که با ایران تجارت می‌کنند راهی برای نقل و انتقال ارز نداشته باشند، جز به شکل نقد و در چمدان، یا از طریق واسطه‌هایی در یک کشور سوم، بدون اینکه کسی از ماجرا بو ببرد.

اما مکانیسم اینستکس به دلایلی گوناگون در واقع هیچوقت کار نکرد.

ترس از امتحان کردن

جواد اصفهانی متخصص اقتصاد ایران دلیل اصلی شکست اینستکس را ترس می‌داند؛ ترس از اینکه ایالات متحده هر کشور یا شرکتی را که جسارت به خرج دهد و از اینستکس برای تجارت با رژیم ایران استفاده کند، تنبیه کند.

اصفهانی می‌گوید:

به نظر او کشورهای اروپایی مبتکر اینستکس باید واشنگتن را به چالش بکشند و بر باقی ماندن ایران در گردونه‌ تجارت با اروپا اصرار کنند.

مهدی قدسی اقتصاددان و راسموس الینگ که مدت‌هاست روابط ایران و اتحادیه‌ اروپا را زیر نظر دارد با این نظر موافق هستند.

الینگ می‌گوید: «در حال حاضر هر شرکتی که هر نوع تجارتی با ایران دارد در واقع دارد خطر تنبیه شدن از طرف ایالات متحده را به جان می‌خرد. تحریم‌های ایالات متحده به شکلی مبهم و غیرشفاف طراحی شده‌اند و این باعث می‌شود شرکت‌ها نتوانند درست تشخیص بدهند که آیا دارند این تحریم‌ها را زیر پا می‌گذارند یا نه. قوانین هم مدام در حال تغییرند و پیوسته اسم‌های جدیدی وارد لیست تحریم‌ها می‌شوند.»

به گفته‌ خزانه‌داری آمریکا تحریم‌ها شامل تولیدات پزشکی، غذا و سایر اقلام بشردوستانه نمی‌شود.

 فیل و فنجان

چالش عمده‌ دیگر اینستکس نامتوازن بودن تجارت بین ایران و اتحادیه‌ اروپاست. ایران بسیار بیش از آنچه به اروپا صادر می‌کند از اروپا واردات دارد.

و این برای دفتر اینستکس که باید برای هر دو طرف بن و اعتبار صادر کند از لحاظ مالی مشکل‌زاست.

این مشکل در حال حاضر تشدید شده است چون ایالات متحده هر واردکننده‌ نفت و گاز طبیعی از ایران را هدف تحریم قرار می‌دهد و این باعث شده ایران نتواند به اروپا نفت و گاز بفروشد.

راسموس الینگ می‌گوید: «تا وقتی بین واردات و صادرات ایران به اروپا توازن برقرار نشود اینستکس کار نخواهد کرد».

او می‌گوید که ایران در حال حاضر نفت خود را به جای اروپا به چین می‌فروشد. 

ایران تحمیق نشده است

از همان ابتدا هدف اینستکس روشن بود: نگه داشتن ایران در توافق هسته‌ای از طریق وعده‌ منافع تجاری. اما هر چه می‌گذرد تجارت با اروپا کمتر می‌شود و تهی بودن این وعده‌ها برای جمهوری اسلامی روشن‌تر.

!function(){"use strict";window.addEventListener("message",(function(a){if(void 0!==a.data["datawrapper-height"])for(var e in a.data["datawrapper-height"]){var t=document.getElementById("datawrapper-chart-"+e)||document.querySelector("iframe[src*='"+e+"']");t&&(t.style.height=a.data["datawrapper-height"][e]+"px")}}))}();

طبق اطلاعات دفتر آمار اتحادیه‌ اروپا، یورواستات، میزان صادرات اروپا به ایران  با ۹۰ درصد کاهش از ۹٬۵ میلیارد یورو در سال  ۲۰۱۸ به فقط ۰٬۷ میلیارد در سال ۲۰۱۹ رسیده است.

روند واردات از ایران به اروپا هم به همین ترتیب نزولی بوده است. در سال ۲۰۱۹، ۲۸ کشور اتحادیه‌ اروپا مجموعاً تنها ۴٬۵ میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده‌اند. این رقم در سال پیش از آن ۸٬۹ میلیارد بود.

به اینستکس از همان بدو امر با شک و تردید نگاه می‌شد.

عبدالناصر همتی، رییس بانک مرکزی ایران، یکی از کسانی بود که از آغاز با تردید به اینستکس نگاه می‌کرد و می‌گفت این سیستم تا زمانی که اتحادیه‌ اروپا قادر به وارد کردن نفت از ایران نباشد کار نخواهد کرد.

به نقل از فاینشال تریبون همتی گفته است «اینستکس باید از طریق واردات نفت از ایران خود را تامین مالی کند تا بتواند کارکردی پایدار داشته باشد». او پیشنهاد کرده‌است کشورهای اروپایی یک خط اعتباری مدت‌دار باز کنند تا ایران بتواند اعتباری را که در اختیارش قرار می‌گیرد بعداً از طریق صدور نفت به اروپا بازپرداخت کند.

راسموس الینگ تایید می‌کند که طرف ایرانی مدت‌هاست دریافته که کشورهای اروپایی قادر به عملی کردن وعده‌های خود نیستند. او می‌گوید: «با این وجود اینستکس هنوز به مثابه‌ نشان و سمبلی از حسن نیت ارزشمند است چرا که به طرف ایرانی نشان می‌دهد اروپایی‌ها وقتی می‌گویند دوست دارند با ایران تجارت کنند حقیقت را می‌گویند».

اما کاسه‌ صبر ایران دیگر دارد لبریز می‌شود؛ امری که در سخنرانی رهبر ایران آیت‌الله علی خامنه‌ای در ژوئیه ۲۰۲۰ که از تلویزیون دولتی هم پخش شد روشن بود.

در این سخنرانی، رهبر ایران با طول و تفصیل از بی‌خاصیتی اینستکس گفت و از رفتار اروپا بعد از خارج شدن ایالات متحده از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ انتقاد کرد.

به نقل از یورونیوز، او گفت: «اروپایی‌ها بعد از خروج آمریکا از برجام هیچ کاری نکردند. آخرین ابتکار آنان هم بازیچه چرندی به اسم اینستکس بود که اروپایی‌ها آن را هم انجام ندادند».

آینده‌ ناروشن

دنواچ و زمانه بارها تلاش کرده‌اند تا از طریق تماس با دفتر اینستکس در پاریس پاسخ آنها به این انتقادات را جویا شوند اما این دفتر پاسخی به پرسش‌های رسانه‌ها نمی‌دهد.

دست‌اندر‌کاران حوزه‌ تجارت و متخصصان امر اما احتمال موفقیت اینستکس در آینده‌ نزدیک را اندک می‌دانند.

راسموس الینگ می‌گوید: «شکست اینستکس شاهدی‌ست بر این مدعا که خلاصی از تحریم‌های بی‌سابقه‌ ایالات متحده بسیار کار دشواری‌ست و این وضعیت تا وقتی رییس‌جمهور جدیدی در آمریکا روی کار نیاید تغییر نخواهد کرد».

گرچه، سیاست جو بایدن در قبال ایران هنوز نامشخص است.

از گفته‌های او چنین برمی‌آید که او خواستار بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای است اما اینکه او قصد دارد تا از فشار اقتصادی روی ایران کم کند یا نه مشخص نیست.

بایدن در پاسخ به سوال شورای روابط خارجی، یک اندیشکده‌ آمریکایی، در این رابطه گفته‌است:

به نظر جواد اصفهانی اقتصاددان، حفظ اینستکس به درد آن روزی می‌خورد که ایالات متحده از فشار اقتصادی روی ایران بکاهد.

او می‌گوید: «تا وقتی که چنین دم و دستگاه غیرقابل‌پیشبینی‌ای در واشنگتن امور را در دست دارد اینستکس قرار نیست کار کند اما پتانسیلش را دارد و ایران هم به وضوح از خود صبر و حوصله نشان داده به این امید که اروپا را سر میز مذاکره نگه دارد».

اسفندیار بتمن ‌قلیچ بنیانگذار و ناشر رسانه‌ بورس و بازار که از دیپلماسی تجاری بین ایران و اروپا حمایت می‌کند هم همین نظر را دارد.

بتمن قلیچ بر این نکته تاکید می‌کند اینستکس پتانسیل تحقق‌نیافته‌ زیادی دارد؛ نهالی که بار دادنش به زمان نیاز دارد:

مهدی قدسی اقتصاددان با او هم‌نظر است.

در مورد این تحقیق
این مطلب حاصل ماه‌ها تحقیق و تفحص زمانه و رسانه‌ دانمارکی دنواچ، در مورد فعالیت‌های تجاری نوو (Novo) در ایران است.
این گزارش بر اساس تحقیقات مفصل و گسترده‌ ما نوشته شد، منابع ما در این تحقیقات عبارتند از هزاران گزارش خبری فارسی، انگلیسی و دانمارکی، گزارش‌های سالیانه شرکت‌ها، بانک‌های اطلاعات بین‌المللی و محلی برای ثبت شرکت‌ها، آمارها، گزارش‌های تحقیقی، شبکه‌‌های اجتماعی، تصاویر ماهواره‌ای و مصاحبه با دهها کارشناس بیرون و خارج ایران، مصاحبه با کارمندان فعلی و سابق نوو، انجمن‌های محلی دیابت، سازمان‌های مردم‌نهاد بین‌المللی، بیماران دیابتی در ایران و طبعاً خود نوونوردیسک.
اگر شما اطلاعات بیشتری دارید که می‌تواند به کیفیت و صلاحیت این مقاله بیفزاید از ما دریغ نکنید. می‌توانید با ما از طریق ایمیل (caa@danwatch.dk) تماس بگیرید